2024-cü ilin dekabr ayının 25-də baş verən faciə – Azərbaycan Hava Yolllarına məxsus J-2 təyyarəsinin Rusiya tərəfindən vurulması nəticəsində 38 nəfərin həlak olması – Azərbaycan-Rusiya münasibətlərində uzunmüddətli gərginliyin əsasını təşkil edib. O vaxtlar Rusiya Prezidenti Vladimir Putin İlham Əliyevə telefon zəngində "faciəvi hadisə" kimi üzr istəyib, lakin məsuliyyəti açıq şəkildə qəbul etməyib. Bu, Bakının rəsmi Moskvaya qarşı sərt reaksiyasına səbəb olub. Azərbaycandan Rusiyaya planlaşdırılan səfərlər ləğv edilib, Rusiyada etnik azərbaycanlılar toplu şəkildə tutulub, Azərbaycan isə cavab olaraq bir sıra rus vətəndaşlarını həbs edib. Hətta 2025-ci ilin may ayına qədər diplomatik gərginlik artıb.
Lakin 2025-ci ilin 9 oktyabr tarixində Tacikistanın paytaxtı Duşənbədə keçirilən MDB-nin sammitində vəziyyət kökündən dəyişib. Putin Prezident Əliyevlə görüşdə Rusiyanın hava hücumundan müdafiə sisteminin faciədə məsul olduğunu açıq qəbul edib, "texniki nasazlıq" səbəbindən iki raket təyyarə yaxınlığında partlayıb və bunun Ukrayna dronuna qarşı mübarizə çərçivəsində baş verdiyini izah edib. O, həmçinin istintaqın "tezliklə yekunlaşacağını", məsul şəxslərin cəzalandırılacağını və qurbanların ailələrinə kompensasiya ödəniləcəyini vəd edib. Bu, Putinin 10 aydan sonra ilk dəfə açıq etirafı idi və o, hadisəni "emosiyaların böhran"ı kimi qiymətləndirərək, münasibətlərin bərpa edilməsinə doğru addım atıb. Prezident İlham Əliyev isə Putinə istintaqı şəxsən izlədiyinə görə təşəkkür edib və "əməkdaşlığın bərpası" ümidini ifadə edib. Görüşdən sonra liderlər MDB-nin digər üzvləri ilə birgə İram bağında gəzintiyə çıxıblar ki, bu da simvolik olaraq gərginliyin arxada qaldığını göstərir.
Məsələyə pozitiv nöqteyi-nəzərdən baxsaq, bu görüş Azərbaycan-Rusiya münasibətlərində yaxşılaşma prosesinin başlanğıcı ola bilər. Lakin bu, vaxt və konkret addımlara bağlıdır. İlk növbədə, kompensasiya məsələsi həll olunmalıdır. Çünki Rusiya həlak olanların ailələrinə maddi dəstək verməyi vəd edib ki, bu, rəsmi Bakının əsas tələblərindən biridir. İkincisi, həbs edilən şəxslərin – həm Rusiyada etnik azərbaycanlıların, həm də Azərbaycanda rus vətəndaşlarının – azad edilməsi mümkündür. Diplomatik qaydalara görə, bu, "qarşılıqlı güzəşt" prinsipi ilə həyata keçirilə bilər və gərginliyi daha da azaldar.
Bundan sonra iqtisadi və siyasi sahədə münasibətlər yaxşılaşa bilər. İlk növbədə, çox güman ki, iki ölkə arasında ticarətin həcmi artacaq. Siyasi olaraq, regional təhlükəsizlik məsələlərində və MDB çərçivəsində əməkdaşlığın güclənməsi gözləniləndir.
Etiraf etmək lazımdır ki, bu, Bakının diplomatik nailiyyəti kimi qiymətləndirilə bilər. 2023-cü ildə Qarabağdakı qələbə və Türkiyə ilə təhlükəsizlik ittifaqı Azərbaycana üstünlük qazandırıb. Prezident Əiyevin səbrli, lakin qəti mövqeyi, hadisəni "gizlətməyə cəhd" kimi tənqid etməsi, nəticədə Rusiyadan rəsmi üzr və kompensasiya açıqlamasını ortaya çıxarıb. Bu, kiçik ölkələrin böyük qüvvələr qarşısında diplomatiya vasitəsilə nailiyyət qazana biləcəyini göstərir. Gələcəkdə isə bu prosesin necə inkişaf edəcəyi istintaqın yekununa və kompensasiya ödənişlərinə bağlı qalacaq. Ümumilikdə, Duşanbə görüşü gərginliyin sonu deyil, lakin yeni əməkdaşlıq dövrünün başlanğıcı ola bilər.
Mütəllim Rəhimli, Ədalət Partiyasının sədri
