Bakı. Trend:
ABŞ prezidenti Donald Trampın BRİKS ölkələrinə qarşı sərtritorikasının fonunda Moskva sakit və inamlı görünür: Rusiya Xariciİşlər Nazirinin müavini Sergey Ryabkovun sözlərinə görə, BRİKSçərçivəsində milli valyutalarla hesablaşmalar artıq 90%-i ötüb. Oaçıq dedi: bu, dolların birbaşa əvəz olunması deyil, onuntəkəbbürlü hegemoniyasından şüurlu şəkildə imtinadır.
“Putin dəfələrlə vurğulayıb ki, dollarla işləmək imkanımızəlimizdən alınıb. Biz alternativ yaradırıq. Və BRİKStərəfdaşlarımızla bu işləyir - artıq ödənişlərin 90%-i dollarıniştirakı olmadan həyata keçirilir”, - deyə Ryabkov bildirib.
Amma okeanın o tayında ton tamamilə fərqlidir. Prezident Tramp,7 iyulda Rio-de-Janeyroda keçirilən BRİKS sammitinə reaksiyasındabu qurumu “getdikcə yoxa çıxan” adlandırıb, üzv ölkələrə 10 faizlikgömrük rüsumları tətbiq edəcəyini elan edib və “çox ciddi zərbə”vurduğunu deyib. “Bu altı ölkədən ibarət qrup haqqında eşidəndədərhal dedim: kim ora daxildirsə, hamısına 10 faiz tarif tətbiqolunur. Nəticə? Ertəsi gün onların toplantısına demək olar ki, heçkim gəlmədi”, - deyə Tramp qeyd edib. O, Rusiya və Çin liderlərininsammitdə fiziki iştirak etməməsini öz ritorikasının “effekti” iləbağlayıb. Halbuki Putinin və Si Cinpinin sammitə videobağlantı iləqatılacağı əvvəlcədən məlum idi.
Tramp davam edir: “Rusiya, Çin və Hindistan Trampın qorxusundangörüşə bilmir. Əgər ABŞ-da ağıllı prezident olsa, dollar enməz.Yox, əgər yenə əvvəlki kimi axmaq birisi olsa…”
Lakin quru rəqəmlər və beynəlxalq gündəmin özü əksini göstərir.Sammitdə BRICS Pay adlı SWIFT-ə alternativ ödəniş platformasınıngenişləndirilməsi planı təsdiqlənib. Bu sistem artıq Pekin vəMoskvada fəal şəkildə tətbiq olunur, 75 ölkəni əhatə edir və blokunmilli bank infrastrukturuna əsaslanır. Çin xarici ticarətinin üçdəbirini yuanla aparır.
Eyni vaxtda Rio-de-Janeyroda BRİKS ölkələrinin KİV və beyinmərkəzlərinin forumu keçirilib. 36 ölkədən 250-dən çox nümayəndəQlobal Cənubun həmrəyliyinin gücləndirilməsi və Qərbmaliyyə-informasiya arxitekturasından asılılığın azaldılmasıyollarını müzakirə edib.
Trampın ritorikasına cavab da çox gecikməyib. Rusiya DövlətDumasının beynəlxalq məsələlər komitəsi sədrinin birinci müaviniDmitri Novikov ABŞ prezidentinin çıxışlarını “arzu ediləni reallıqkimi təqdim etmək cəhdi” adlandırıb.
“BRİKS süqut etmir, əksinə güclənir. Tramp gömrük təzyiqləri iləsıxışdırmağa çalışır, amma bu mənasızdır. BRİKS liderləri stratejiəməkdaşlığa qadir təcrübəli siyasətçilərdir. Onların hədəfiçoxqütblü dünya qurmaqdır. Bu da ən çox amerikalı elitanı narahatedir”, - deyə Novikov bildirib.
Deputat qeyd edib ki, ABŞ hər zaman hegemonluq siyasəti yürüdüb.Amma artıq əvvəlki kimi şərtləri diktə etmək asan deyil. Tariftəzyiqləri, təcrid təhdidləri, informasiya hücumları - bütün bunlarstatus-kvonu qorumaq cəhdləridir. Amma bu metodlar artıq effektvermir.
ABŞ-ın artan təzyiqləri fonunda BRİKS ölkələrinin millivalyutalara keçidi təkcə iqtisadi yox, həm də geosiyasi çalar alır.Ryabkovun açıqlamasına görə, Rusiya ilə BRİKS tərəfdaşları arasındaqarşılıqlı hesablaşmaların 90%-dən çoxu artıq dollarla həyatakeçirilmir. O bir daha vurğulayıb: söhbət dolları tam əvəzləməkdənyox, daha ədalətli və balanslı beynəlxalq maliyyə mexanizmiyaratmaqdan gedir.
Bu sözlər, Trampın BRİKS-ə qarşı “çox ciddi zərbə” vədi və 10faizlik rüsum qərarı ilə eyni vaxtda səslənib.
Məsələ təkcə ritorikadan ibarət deyil - burada söhbət dərin birgeoiqtisadi dönüşdən gedir. Bugünkü tərkibdə BRİKS (Braziliya,Rusiya, Hindistan, Çin, Cənubi Afrika, İran, Misir, Efiopiya,BƏƏ):
- dünya əhalisinin 45%-dən çoxunu əhatə edir (3,6 milyarddançox),
- qlobal ÜDM-in 36%-nə nəzarət edir (PPP ilə),
- dünya sənaye istehsalının 30%-ni təmin edir,
- dünya neft hasilatının 42%-dən çoxuna sahibdir.
Çin artıq xarici ticarətinin 30%-dən çoxunu yuanla aparır.Hindistan rəqəmsal rupi sistemini inkişaf etdirir. Rusiya isə2024-cü ildə ixrac kontraktlarında dolların payını 43%-dən 6%-əendirib. Çin, Hindistan və İranla ticarətdə milli valyutaların payı90%-i keçib.
Rusiya Mərkəzi Bankının məlumatına görə, 2025-ci ildə rublAvrasiya İqtisadi İttifaqında qarşılıqlı hesablaşmalarda ikinci ənçox istifadə olunan valyutaya çevrilib. Çinlə ticarətdə isə yuanartıq 2024-cü ilin əvvəlində dolları geridə qoyub.
7 iyul sammitində əsas diqqət məhz BRİKS-in öz müstəqil maliyyəinfrastrukturunun yaradılmasına yönəlib:
- BRICS Pay - SWIFT-ə alternativ kimi fəaliyyət göstərə bilənsistem artıq 75 ölkə ilə inteqrasiya olunub.
- Yeni İnkişaf Bankı (NDB) - Şanxaydakı mənzil-qərargahı ilə2024-cü ildən bu yana kredit portfelini 30%-dən çox artırıb. Bukreditlərin əhəmiyyətli hissəsi yuan, rupi və realda təqdimolunur.
- Aktivlərlə təmin olunmuş sabit rəqəmsal valyutanın buraxılmasıplanlaşdırılır.
Bankın rəhbəri Dilma Rusef bildirib ki, NDB yalnız dollarındəyişkənliyindən və Qərbin özbaşına sanksiyalarından asılı olmayanlayihələrə fokuslanıb.
Vaşinqtonun reaksiyası təxmin edilən idi - iqtisadi təzyiq.Tramp, yenidən ABŞ prezidenti seçildikdən sonra BRİKS-ə qarşıardıcıl hədə-qorxular səsləndirib. Onun ritorikası belədir:
“Əgər onlar bir gün həqiqətən birləşsələr, hər şey çox tez bitər…Amma məncə, cəsarət etməyəcəklər - görüşməyə belə qorxurlar”.
Bu sözlər elə bir vaxtda səsləndirilib ki, BRİKS liderlərisammitdə iştirak ediblər, 36 ölkədən 250-dən çox media və beyinmərkəzi nümayəndəsi isə Rio-de-Janeyrodakı forumda iştirak edib. AğEvin təbliğat pafosu reallıqla üst-üstə düşmür.
Trampın 10%-lik rüsum hədəsi güc siqnalı yox, ABŞ geoiqtisadielitasının sinir böhranının göstəricisidir. O elitə artıq dünyayatəkbaşına hökm edə bilmir.
Rusiya Dövlət Dumasının beynəlxalq əlaqələr komitəsi sədrininbirinci müavini Dmitri Novikovun sözlərinə görə, ABŞ-ın “arzuediləni reallıq kimi təqdim etmək” cəhdləri də psixoloji təzyiqalətidir. Lakin BRİKS liderlərinə təzyiq göstərmək, onun fikrincə,mənasızdır: “Bu ölkələrin başında dünyanın ən iriiqtisadiyyatlarını təmsil edən təcrübəli siyasətçilər dayanır”.
Bu arada SWIFT-in statistikasına əsasən, 2025-ci ilin ortalarınadoğru beynəlxalq ödənişlərdə dolların payı 46%-ə düşüb. Halbuki bugöstərici 2020-ci ildə 54%-dən yüksək idi. Eyni zamanda yuanın payısabit artımla 1,7%-dən 4,3%-ə yüksəlib.
JP Morgan-ın maliyyə analitiki Anil Menonun son hesabatında butendensiya belə şərh olunub:
“Əgər cari dinamika davam etsə, 2030-cu ilə qədər yuan qlobalhesablaşmaların 15%-ni tuta bilər. Bu, Bretton-Vuds sisteminindağılmasından bəri beynəlxalq valyuta sistemində baş verən ən böyükdəyişiklik olacaq”.
BRİKS rəsmiləri, o cümlədən Sergey Ryabkov da açıq şəkildəbildirirlər: məqsəd dolları devirmək deyil, onun alternativiniyaratmaqdır. Məhz bu, əsas məqamdır. BRİKS dolları güc yolu iləəvəzləməyə çalışmır, amma onun hegemon rolunu və ABŞ-ın bu alətdənsiyasi təzyiq və sanksiya vasitəsi kimi istifadəsini qəbuletmir.
BRICS Pay və milli valyutalarla aparılan hesablaşmalar -dolların sonu deyil. Bu, onun təkhakimiyyətliyinə sonqoyulmasıdır.
Bu, sadəcə siyasi bəyanat deyil, sistemli transformasiyadır vəbir neçə istiqamətdə eyni vaxtda baş verir:
1. Mərkəzi banklar arasında ikitərəfli svop xətləri:
— Çin Xalq Bankı 41 ölkə ilə bu cür razılaşmalar imzalayıb;
— Rusiya və Hindistan mərkəzi bankları enerji ödənişləri üçün“rubl-rupi” məzənnəsinin sabitləşdirilməsi üzərində işləyir;
— Çin-Böyük Britaniya Ticarət Palatası yuanı 2025-ci ildən etibarənneft ticarətində “üç əsas valyutadan biri” kimi tanıyıb.
2. İxrac müqavilələrinin yeni istiqamətə yönəldilməsi:
Rusiya artıq Çinə və Hindistana qazı yuan və rupi ilə satır.Səudiyyə Ərəbistanı isə 2024-cü ildən etibarən Çinə neft satışındayuan qəbul etməyə başlayıb. Bloomberg-in məlumatına görə, Çin neftbirjasında aparılan əməliyyatların artıq 13%-i dollarlaaparılmır.
3. Alternativ birja mexanizmlərinin yaradılması:
Moskva, Pekin və Tehran “East Eurasia Commodities Exchange” adlıenerji birjası təsis ediblər. Burada hesablaşmalar milli valyutalarvə qızıl ilə həyata keçirilir. Aprel 2025-də istifadəyə verilənplatforma ilk 90 gündə 2,4 milyard dollar həcmində əməliyyataparıb.
4. Rəqəmsal mərkəzi bank valyutaları (CBDC):
Çin rəqəmsal yuan (e-CNY) layihəsini artıq 25 şəhərdə, o cümlədənəsas ticarət mərkəzlərində tətbiq edib. Rəqəmsal rubl sınaqmərhələsindədir. Hindistan isə 2025-ci ilin dekabrında rəqəmsalrupi istifadəyə verəcəyini açıqlayıb. Bu valyutaların gələcəkdə“BRICS Ledger” adlı vahid hesablaşma platformasında inteqrasiyasınəzərdə tutulur.
Trampın sərt bəyanatları isə təsadüfi deyil. Onlar ABŞ siyasi vəmaliyyə elitasının qlobal sistemin real transformasiyasına qarşıdərin qorxusunu əks etdirir.
Council on Foreign Relations tərəfindən 2025-ci ilin iyunundadərc olunan hesabatda bildirilir: ABŞ son 20 ildə ilk dəfə olaraqmüdafiə büdcəsinin 23%-ni “iqtisadi təhlükəsizliyə” - o cümlədəndolların dövriyyəsinin müdafiəsinə sərf etməyə məcbur olub.
RAND Corporation-un analitiki Karl Debro Foreign Policy-yəverdiyi açıqlamada açıq deyib:
“Biz tanklarla yox, tranzaksiya platformaları və rəqəmsalvalyutalarla məğlub oluruq. Neft artıq qeyri-dollarla satılmağabaşlayıbsa - bu, artıq sadəcə iqtisadiyyat deyil. Bu, sivilizasionməğlubiyyətdir”.
Ən diqqətçəkən məqamlardan biri odur ki, Tramp BRİKS ölkələrinə10%-lik tarif hədəsi səsləndirdikdən sonra MSCI Emerging Marketsindeksi 1,4%, Shanghai Composite isə 2,3% artıb. Bu, bazarlarınVaşinqtonun təhdidlərinə inanmadığını və əksinə, BRİKS-indavamlılığını qəbul etdiyini göstərir.
7 iyul 2025-ci il tarixində Rio-de-Janeyroda keçirilmiş BRİKS-inmedia və analitik mərkəzlər forumu da bu gedişatın ideoloji vəinformasiya cəbhəsini açıq şəkildə nümayiş etdirdi.
Forumda bəzi mühüm təşəbbüslər elan olundu:
- BRICS Media Connect platformasının istifadəyə verilməsi - bu,ingilisdilli informasiya filtrlərindən yan keçərək, BRİKS arasındamedia məzmununun yayılmasını təmin edəcək vahid şəbəkədir;
- BRICS Policy Institute-un təqdim etdiyi hesabatda göstərilirki, 2020-ci ildən bəri Qlobal Cənub ölkələrində Qərb KİV-lərinəetimad 34% azalarkən, yerli milli KİV-lərə inam 41% artıb.
Bu, informasiya hegemoniyasının da çat verdiyini göstərir. BRİKStəkcə ticarət və maliyyə deyil, həm də mədəni-ideoloji alternativyaradır.
Əgər ötən əsrin Bretton-Vuds sistemi dolların “vahid dəyərölçüsü” kimi hökm sürdüyü dövrdə formalaşmışdısa, BRİKS-in təqdimetdiyi yeni model real istehsal, təbii resurslar və rəqəmsalinnovasiyalara bağlanmış, çoxvalyutalı, diversifikasiya olunmuşsistemdir.
Hindistanlı iqtisadçı Amit Kumarın Economic Times-da yazdığınagörə, 2030-cu ilə qədər:
- Qlobal hesablaşmalarda dolların payı 35%-ə düşəcək,
- BRICS Pay 100-dən çox ölkədə istifadə ediləcək,
- BRİKS milli valyutalarının beynəlxalq ticarətdə ümumi payı25%-i ötəcək.
Bu - dolların çöküşü deyil. Bu, dollar diktatının sonudur.
Rəsmi olaraq BRİKS üzvü olmasalar da, Türkiyə, SəudiyyəƏrəbistanı, İndoneziya, Əlcəzair, Nigeriya, Banqladeş və Argentinakimi ölkələr artıq bu yeni maliyyə orbitinə daxil olublar. 2025-ciildə “BRİKS Plus” formatı institutlaşaraq, 17 ölkə quruma üzvlüküçün rəsmi müraciət edib.
BRİKS - qlobal nizamın yeni qütbüdür. Tramp isə bu reallığı hələki, qəbul etmək istəmir. Amma qatar artıq yoldadır. Və bu qatarınqarşısını gömrük rüsumları ilə kəsmək mümkün olmayacaq.
BRİKS-in artan cazibəsi təkcə cari üzvlərlə məhdudlaşmır. Bu günblokun təsir dairəsi onun coğrafi sərhədlərini çoxdan aşıb.
Türkiyə - Şərqlə Qərb arasında yerləşən əsas regional güc olaraq- milli valyutalarla hesablaşmalara marağını gizlətmir. TürkiyəMərkəzi Bankının məlumatına görə, Çinlə aparılan ticarətəməliyyatlarında yuanın payı artıq 20%-i ötüb. Üstəlik, 2025-ciilin aprelindən etibarən Türkiyədə BRICS Pay platformasının lokalversiyasının yaradılması üzrə danışıqlar davam edir.
Səudiyyə Ərəbistanı, uzun illər “neft-dollar” sisteminin dayağısayılırdı. Amma 2024-cü ildən etibarən Çinlə neft sövdələşmələrindəyuan qəbul etməyə başlayıb. 2025-ci ildə isə Səudiyyə ƏrəbistanıBRİKS-in Yeni İnkişaf Bankı ilə 5 milyard dollar həcmində yuan vədirhəmlə depozit yerləşdirilməsi barədə razılaşma imzalayıb. Bu,dollar hegemoniyasına qarşı açıq və birmənalı jestdir.
Ən parlaq dəyişiklik isə Afrikada baş verir. 2024-cü il qitədəPan-African Payment and Settlement System (PAPSS) - Afrikanın vahidbanklararası hesablaşma sistemi - istifadəyə verildi. Daha davacibi, bu sistem artıq BRICS Pay ilə inteqrasiya olunub.
Afrikada:
- 18 ölkə dövlət səviyyəsində yuanla əməliyyatlar aparır,
- 12 ölkə BRİKS-in Yeni Bankı ilə əməkdaşlıq sazişiimzalayıb,
- 7 ölkə Çin, BƏƏ və Misir tərəfindən irəli sürülən “DollarızYaşıl Maliyyə” təşəbbüsünə qoşulub.
Afrika artıq “üçüncü dünya” deyil. Bu, yeni dünyanın ta özüdür.Burada dollar azadlığın sinonimi olmaqdan çıxıb.
Beynəlxalq Valyuta Fondunun proqnozlarına görə, 2024–2028-ciillərdə:
- Qlobal iqtisadi artımın 70%-i Qlobal Cənubun payınadüşəcək,
- İnkişafda olan ölkələrin dünya ticarətindəki payı 55%-əçatacaq,
- 2030-cu ildə Hindistan satınalma paritetinə görə Avropaİttifaqını geridə qoyacaq.
Təkcə 2025-ci ildə BRİKS ölkələri arasında ümumi ticarətdövriyyəsi 1,8 trilyon dollar olub. Bu, 2022-ci illə müqayisədə 28%artım deməkdir. Bu əməliyyatlarda dolların payı 35%-dən aşağıdüşüb. Halbuki 2015-ci ildə bu göstərici 85%-dən yuxarı idi.
Bugünkü proseslər dolların radikal şəkildə rədd edilməsi deyil.Bu, seçim hüququnun bərpasıdır. BRİKS təşəbbüsü hansısa qütbə qarşıyönəlməyib. Bu, rəqəmsal dövrün dekolonizasiya alətidir - iqtisadisuverenliyin və beynəlxalq bərabərliyin konkret təzahürformasıdır.
Cənubi Afrika Respublikasının Prezidenti Siril Ramafosa Riosammitində bunu açıq dillə ifadə etdi:
“Biz bir hegemoniyanı digəri ilə əvəzləməyə çalışmırıq. Biz eləbir nizam qurmağa çalışırıq ki, heç bir bayraq, heç bir valyuta,heç bir paytaxt bəşəriyyətə şərtlər diktə edə bilməsin.”
Məhz bu praqmatik yanaşma, real rəqəmlərə, institusiyalara vəqarşılıqlı etimada söykənən model Vaşinqton üçün bu qədərtəhlükəlidir. Çünki ilk dəfədir ki, hərbi gücə və maliyyəimperiyasına malik olmayan ölkələr sistemli şəkildə dollarhegemoniyasına alternativ qururlar - pafossuz, çağırışsız, planlışəkildə.
Əvvəllər ABŞ rəqiblərini siyasi ritorika, sanksiyalar və bazaralətləri ilə tənzimləyə bilirdi. Amma indi vəziyyət fərqlidir:
- neft dollarla yox, yuanla satılır,
- ticarət rəsmi SWIFT-lə yox, BRICS Pay ilə həyatakeçirilir,
- maliyyə sabitliyi Vaşinqtonda deyil, Şanxayda, Moskvada,Mumbayda müzakirə olunur.
Bütün bu fon Trampın 10%-lik gömrük təhdidlərini səssiz vəəsassız edəcək qədər güclüdür.
Nəticə: Tramp BRİKS-i dağıda bilməz. O, yalnız onun gücləndiyininümayiş etdirə bilər. Və görünən budur: XXI əsrin geoiqtisadi oyunuartıq başqa lövhədə, başqa fiqurlarla oynanılır. ABŞ isə bupartiyada artıq açıq favoriti deyil.
ABŞ prezidenti Donald Tramp deyəndə ki, “əgər onlar birləşsələr- hər şey tezliklə bitəcək”, o, əslində haqlıdır. Amma düşündüyümənada yox.
BRİKS - bir-birindən qopmuş, kasıb ölkələrin təsadüfi ittifaqıdeyil. Bu, yeni sivilizasiyanın mərkəzidir. Burada pul -kolonizasiya aləti deyil, tərəfdaşlıq vasitəsidir. Və bu mərkəzböyüyür. Gündən-günə.
Hər bir yuanla, rupi ilə, dirhəmlə, realla həyata keçirilənəməliyyat - bu mərkəzin əhatə dairəsini genişləndirir. Hər bir yeniforum, harada ki “sanksiya” deyil, “suverenlik” sözləri səslənir -bu prosesi dərinləşdirir.
Tarix göstərib: imperiyalar dağılanda yox, onlarınistisnalıqlarına inam dağılanda dünya dəyişir. Biz məhz butransformasiyanın canlı şahidiyik.
Trampın təhdidləri - geri dönməz prosesə cavabdır. İkinci DünyaMüharibəsindən sonra ilk dəfədir ki, Qərb maliyyə sisteminə realalternativ formalaşır. Və bu alternativ qarşıdurma yox, praqmatizm,suverenlik və texnoloji inteqrasiya üzərində qurulur.
BRİKS dolları məhv etmir. BRİKS yeni qaydalar yazır - və bunupafoslu şüarlarla deyil, rəqəmlərlə, platformalarla,infrastrukturla edir.
Amerikanın əlində isə bir tək alət qalıb - hədələmək. Amma2025-ci ilin dünyasında hədələr artıq işləmir. Onlar reallığıdəyişmir, sadəcə Vaşinqtonun nə qədər panikada olduğunugöstərir.
Siyasi müşahidəçilər də haqlı olaraq vurğulayırlar: TrampınBRİKS-i “dağılmaqda olan qurum” kimi təqdim etmək cəhdləri blokungenişlənməsi faktı ilə ziddiyyət təşkil edir. Axı son illərdəBRİKS-ə Səudiyyə Ərəbistanı, İran, Misir, Efiopiya və BirləşmişƏrəb Əmirlikləri də qoşulub. Bu o deməkdir ki, ABŞ prezidentininbəhs etdiyi altı ölkə artıq on birə çevrilib.
Geosiyasi kontekstdə BRİKS yeni dünyanın müqavimət mərkəzinəyox, alternativ inkişaf platformasına çevrilir. Əvvəllər bu cürtəşəbbüslər yalnız bəyanat səviyyəsində qalırdısa, bu gün onlarkonkret maliyyə alətlərində, texnoloji layihələrdə, diplomatikmexanizmlərdə öz əksini tapır.
Dünya dəyişir. Və oyun qaydalarını təkbaşına yazmağa öyrəşmişlərüçün bu dəyişiklik sərfəli deyil.
Aydın görünür: Trampın ucadan danışdığı “təhlükə” - ABŞ-a qarşıbirgə cəbhə yox, artıq reallığa çevrilmiş iqtisaditransformasiyadır. Reallıq isə odur ki, dollar dünyaiqtisadiyyatının tək dili olmaqdan çıxır.
Bu yeni dövrdə hegemonluğun yerini tərəfdaşlıq, məcburiyyətinyerini seçim, şübhənin yerini isə qarşılıqlı etimad tutur. Və buprosesi artıq nə tariflər, nə sanksiyalar, nə də hədələr dayandırabilir.
Çünki bu, sadəcə BRİKS-in yüksəlişi deyil. Bu, post-dollardünyasının doğuluşudur.
