AZ

Anoreksiya nevroza : Müasir müalicə yanaşmaları və terapiya modelləri – Həkim‑psixiatr Zaur Qasımov

Anoreksiya nervoza — əsasən bədən çəkisinə dair yanlış qavrayış və arıqlamaq istəyi ilə əlaqəli qidalanma davranışlarının ciddi şəkildə pozulduğu, ağır nəticələrə səbəb ola biləcək psixiatrik bir xəstəlikdir. Bu pozuntu adətən yeniyetmələrdə və gənc qadınlarda müşahidə edilir və fərdlər öz çəkilərini real vəziyyətdən daha artıq dəyərləndirərək qidalanmadan imtina edirlər. ABŞ Psixiatriya Assosiasiyasının hazırladığı DSM-5 təsnifat sistemində anoreksiya nervoza aşağı bədən çəkisi, çəkidən qorxu və bədən imicindən narahatlıqla səciyyələnən bir diaqnoz kimi tanınır. Araşdırmalar göstərir ki, AN psixiatrik xəstəliklər arasında ölüm nisbəti ən yüksək olanlardan biridir. Anoreksiyanın yayılması müxtəlif sosial və mədəni kontekstlərə bağlı olaraq dəyişkənlik göstərir. Qadın cinsində kişilərə nisbətən daha geniş yayılmışdır. Bu pozuntunun yaranmasında çoxsaylı amillər rol oynayır: genetik meyllilik, ailədaxili münasibətlər, uşaqlıq travmaları, şəxsiyyət xüsusiyyətləri (məsələn, mükəmməllikçi xarakter, yüksək özünənəzarət ehtiyacı), eləcə də medianın təsiri ilə formalaşan ideal bədən obrazına uyğunlaşmaq təzyiqi əsas faktorlar sırasındadır.

NOCOMMENT.az xəbər verir ki, Müdafiə Nazirliyinin Baş Klinik Hospitalın həkim psixiatrı Zaur Qasımov bu sual ətrafında fikirlərini bölüşüb.

Həkim

Müalicə Yanaşmaları

  1. Psixoterapevtik Modellər
    • Kognitiv-Davranışçı Terapiya (CBT-E – Enhanced CBT) – Genişləndirilmiş Kognitiv-Davranışçı Terapiya anoreksiya nervozanın psixoloji əsaslarını hədəfə alaraq, xüsusilə qidalanma ilə bağlı təhrif olunmuş inancların və bədən imicinə dair səhv düşüncələrin dəyişdirilməsinə yönəlmişdir. Bu terapiya modeli, xəstənin özünü dəyərləndirmə meyarlarını daha sağlam formaya gətirməklə yanaşı, yemək davranışlarını normallaşdırmağa çalışır. CBT-E strukturlaşdırılmış və mərhələli şəkildə aparılır. İlkin mərhələdə çəkinin təhlükəsiz şəkildə artırılması hədəflənir, davamında isə maladaptiv davranışların dəyişdirilməsi və relapsın (xəstəliyin geri qayıtması) qarşısının alınması üzərində çalışılır. Hazırda bu terapiya modeli anoreksiya üçün ən geniş istifadə olunan və klinik olaraq sübut olunmuş effektiv fərdi psixoterapiya yanaşmalarından biridir.
    • Ailə Mərkəzli Müdaxilə (Maudsley Yanaşması) – Xüsusilə yeniyetmələrdə effektivliyi yüksək olan bu modeldə ailənin aktiv iştirakı müalicənin əsas tərkib hissəsi kimi qəbul olunur. Ailə üzvləri, xüsusilə valideynlər, gəncin gündəlik qidalanma davranışına birbaşa nəzarət edir və onun bərpasında fəal rol alırlar. Bu yanaşmanın məqsədi yalnız qidalanmanı normallaşdırmaq deyil, eyni zamanda ailədaxili emosional və funksional münasibətləri möhkəmləndirməkdir. Tədqiqatlar göstərir ki, ailə ilə işləmək yeniyetmələrdə remissiya (simptomsuz dövr) göstəricilərini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
    • Psixodinamik Terapiya – Bu yanaşma daha çox fərdin keçmiş emosional təcrübələrinə və şüuraltı psixoloji mexanizmlərinə yönəlmişdir. Uşaqlıq dövründə formalaşmış dəyərsizlik hissi, nəzarət ehtiyacı və identifikasiya problemi kimi faktorlar anoreksiyanın inkişafında əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Psixodinamik terapiyada məqsəd bu dərin emosional konfliktləri və daxili gərginliyi anlamaq, şəxsiyyətin daha inteqrativ və sağlam struktura qovuşmasını təmin etməkdir. Bu metod daha çox introspektiv yönümlü xəstələr üçün uyğundur və uzunmüddətli psixoloji dəyişiklikləri təşviq edir.
  2. Farmakoterapiya

Farmakoloji müdaxilələr anoreksiya nervoza üçün əsas müalicə vasitəsi olmasa da, bəzi hallarda əlavə dəstək kimi mühüm rol oynaya bilər. Xüsusilə psixoloji simptomların şiddətli olduğu və komorbid (yanaşı) psixiatrik pozuntuların müşahidə edildiyi hallarda medikamentoz terapiyaya ehtiyac duyulur. Bununla belə, təkcə dərmanlarla müalicənin effektivliyi məhduddur və hər zaman psixoterapiya ilə paralel aparılması tövsiyə olunur.

  • Antidepressantlar (Xüsusilə SSRI qrupu)

Selektiv Serotonin Geri Alım İnhibitorları (SSRI-lar) əsasən depressiya, narahatlıq və obsesiv-kompulsiv simptomlarla müşayiət olunan anoreksiya hallarında istifadə olunur. Bu dərmanların əsas məqsədi emosional tənzimləməni dəstəkləmək və xəstənin ümumi əhval-ruhiyyəsini stabilləşdirməkdir. Xüsusilə Fluoksetin, anoreksiya nervozanın bərpa mərhələsində relaps riskini azaltmaq məqsədilə geniş şəkildə istifadə olunur. Bununla belə, çox aşağı bədən çəkisinə malik fərdlərdə SSRİ-lərin təsiri zəif ola bilər, çünki serotonin səviyyəsi və dərmanın metabolizması bədən çəkisi ilə əlaqəli şəkildə dəyişə bilər. Bu səbəbdən, antidepressantlar təkbaşına müalicə məqsədilə deyil, digər metodlarla birlikdə tətbiq edilməlidir.

  • Antipsikotiklər (Atipik antipsikotiklər – Olanzapin)

Atipik antipsikotiklər arasında Olanzapin, anoreksiya nervoza xəstələrində həm obsesiv və rigid (dəyişməz) düşüncə tərzini yumşaltmaq, həm də iştahanı stimullaşdıraraq çəkini artırmaq məqsədilə istifadə edilir. Olanzapinin əlavə olaraq anksiyolitik (narahatlığı azaldan) və sedativ təsiri də xəstənin ümumi psixi vəziyyətinə müsbət təsir göstərə bilər. Araşdırmalar göstərir ki, Olanzapin qidalanma ilə bağlı qorxu və müqaviməti azalda, terapevtik əməkdaşlığı gücləndirə bilər. Lakin, bu dərmanların istifadəsi həkim nəzarətində və ehtiyatla aparılmalı, yan təsirlər daima izlənməlidir (məsələn: metabolik sindrom, sedasiya, QT intervalının uzanması və s.).

  1. Qidalanma və Tibbi Müdaxilə – Anoreksiya nervozanın müalicəsində qidalanmanın bərpası və tibbi təhlükəsizliyin təmin olunması ilkin və həyati əhəmiyyət daşıyan mərhələdir. Uzunmüddətli qidalanma məhdudiyyəti orqan sistemlərində ciddi disfunksiya yarada bilər. Bu səbəbdən müalicə yalnız psixoloji deyil, həm də somatik (bədənlə bağlı) aspektləri əhatə etməlidir. Müdaxilə yanaşması xəstənin bədən çəkisinə, metabolik vəziyyətinə və ümumi sağlamlıq durumuna əsaslanaraq fərdiləşdirilməlidir.

3.1. Qidalanma mütəxəssisi ilə əməkdaşlıq

Bərpa prosesində klinik dietoloq və ya qidalanma üzrə mütəxəssis tərəfindən hazırlanan fərdi qidalanma planı vacib rol oynayır. Məqsəd — enerji və mikroelement balansının tədricən bərpası, vitamin və mineralların çatışmazlığının qarşısının alınması və sağlam çəki artımının təmin olunmasıdır. Qidalanma prosesi çox sürətli olmamalıdır, çünki bu, “refeeding syndrome” adlanan ciddi metabolik pozuntuya səbəb ola bilər. Bu səbəbdən kalori artımı mərhələli şəkildə planlaşdırılır və daima tibbi nəzarət altında həyata keçirilir. Bundan əlavə, qida qəbuluna qarşı emosional müqavimət və qorxu yaşayan xəstələrə psixoloji dəstək paralel şəkildə göstərilməlidir. Qidalanma planı, yalnız fiziki tələbatlara deyil, həm də xəstənin psixoloji hazır olma səviyyəsinə uyğunlaşdırılmalıdır.

3.2. Tibbi nəzarət və hospitalizasiya

Bədən kütlə indeksi (BMI) kritik həddə (məsələn, <15) düşdükdə və ya həyati təhlükə yarandıqda stasionar müalicə qaçılmaz olur. bu hallarda hospitalizasiya yalnız qidalanmanın təmin olunması üçün deyil, həm də orqan funksiyalarının monitorinqi, elektrolit balansının qorunması və kardiovaskulyar risklərin idarə edilməsi üçün həyata keçirilir. hipokalemiya, hipofosfatemiya, bradikardiya, hipotoniya kimi həyati əhəmiyyətli göstəricilər diqqətlə izlənilməlidir. hospital şəraitində təcili tibbi müdaxilə ilə yanaşı, psixoterapevtik dəstək də davam etdirilməlidir. bəzi hallarda nasogastrik qidalanma və ya parenteral dəstək tələb oluna bilər. bu mərhələdə xəstənin orqanizminin reaksiya vermə potensialı və bərpa resursları qiymətləndirilərək multidissiplinar komanda tərəfindən kompleks şəkildə yanaşma tətbiq olunur.

 

Müasir Yanaşmalar və Texnologiyanın Terapiyaya İnteqrasiyası

Anoreksiya nervoza kimi kompleks və çoxşaxəli psixiatrik pozuntuların müalicəsində ənənəvi psixoterapiya və farmakoterapiya modelləri ilə yanaşı, müasir texnologiyaların inteqrasiyası da ön plana çıxmaqdadır. Rəqəmsallaşma və neyrofizioloji müdaxilə metodları xəstələrin müalicəyə cavabvermə səviyyəsini artırmaqla yanaşı, fərdiləşdirilmiş və çevik yanaşmaların tətbiqinə imkan yaradır.

 

  1. Rəqəmsal Terapiya Alətləri və Onlayn Dəstək Platformaları

Mobil tətbiqlər, onlayn psixoloji dəstək sistemləri və davranış izləmə texnologiyaları anoreksiya müalicəsində əlavə resurs kimi uğurla istifadə olunur. Bu alətlər vasitəsilə xəstələr öz qidalanma vərdişlərini və emosional dəyişikliklərini gündəlik olaraq qeydə ala bilir, terapevtlər isə bu məlumatları terapiya prosesində obyektiv əsas kimi istifadə edirlər. Rəqəmsal dəstək motivasiyanı artırır, pasiyent-terapevt əlaqəsini gücləndirir və terapiyaya davamlılığı təmin edir. Eyni zamanda, bu yanaşma kənd və ya uzaq ərazilərdə yaşayan xəstələrin də keyfiyyətli psixoloji xidmətə çıxışını artırır.

 

  1. Transkranial Maqnit Stimulyasiyası (TMS)

TMS – beynin müəyyən bölgələrinə maqnit dalğaları vasitəsilə tətbiq edilən qeyri-invaziv neyromodulyasiya metodudur. Bu texnika xüsusilə dözümlü obsesiv-kompulsiv simptomlar və depressiya komponenti olan anoreksiya hallarında effektivlik göstərmişdir. TMS əsasən dorsolateral prefrontal korteksə yönəldilir və beyində serotonin və dopamin kimi neyrotransmitterlərin balansına təsir göstərməklə emosional tənzimləməni gücləndirir. Klinik tədqiqatlar göstərir ki, TMS müdaxiləsi psixoterapiya ilə birgə tətbiq edildikdə, müalicəyə cavab sürətini artırır və relaps riskini azaldır.

 

  1. İnteqrativ və Holistik Yanaşma

Müasir tibbi-praktik yanaşmalarda anoreksiyanın yalnız bir aspektinə fokuslanmaq əvəzinə, xəstəyə bütövlükdə yanaşma tətbiq olunur. Bu inteqrativ model çərçivəsində fərdi psixoterapiya, ailə dəstəyi, medikamentoz müalicə və qidalanma planlaması vahid müalicə proqramı daxilində əlaqəli şəkildə həyata keçirilir. Bu yanaşma həm fiziki, həm də emosional aspektlərin paralel şəkildə tənzimlənməsini təmin edir. Pasiyentin bio-psixo-sosial ehtiyacları nəzərə alınaraq hazırlanmış kompleks plan sağalma ehtimalını əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

 

Anoreksiya nervoza — etiologiyası müxtəlif bioloji, psixoloji və sosial amillərlə bağlı olan, mürəkkəb və çoxsəbəbli bir psixiatrik pozuntudur. Bu xəstəliyin müalicəsi yalnız bir ixtisas sahəsinə aid edilməyəcək qədər geniş və çoxşaxəlidir. Effektiv müalicə prosesi üçün multidissiplinar yanaşma — yəni psixiatr, klinik psixoloq, dietoloq, ailə üzvləri və bəzən pediatr və endokrinoloqu da əhatə edən komanda işi vacib hesab olunur.

 

Bərpa prosesində xəstənin daxili motivasiyasının artırılması, müalicə mühitində təhlükəsizlik və etimad hissinin yaradılması, eyni zamanda terapevt tərəfindən empatiya və səbirli yanaşmanın göstərilməsi müsbət nəticələrə təsir edən əsas faktorlardandır. Bu xəstəliyin müalicəsində yalnız tibbi yanaşma kifayət etmir — psixososial amillərin də dərinliklə işlənməsi tələb olunur.

 

Son illərdə inkişaf etmiş psixoterapevtik modellər (məsələn, CBT-E, ailə əsaslı terapiya), farmakoloji dəstək, qidalanmanın tibbi əsaslarla bərpası və müasir texnoloji metodlar (rəqəmsal tətbiqlər, TMS və s.) bu sahədə sağalma göstəricilərini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmışdır. Bununla yanaşı, erkən diaqnoz və vaxtında müdaxilə həyat üçün təhlükə yarada biləcək ağırlaşmaların və xəstəliyin xronikləşməsinin qarşısını almaqda əsas rol oynayır.Nəticə olaraq, anoreksiya nervoza ilə mübarizədə ən uğurlu nəticələrə fərdi xüsusiyyətlərə uyğunlaşdırılmış, çevik və kompleks yanaşma ilə nail olmaq mümkündür.

 

Seçilən
8
18
nocomment.az

10Mənbələr