Bu məsələdə məsuliyyət ilk növbədə reklam şirkətləri, dizaynerlər, sifarişçilər və nəzarət orqanlarının üzərinə düşür
XXI əsr informasiya və ünsiyyət əsridir. Bu dövrdə yazılı sözün rolu daha da artmış, cəmiyyətin vizual yaddaşında özünə möhkəm yer tutmuşdur. Xüsusilə də açıq məkan reklamları – afişalar, elanlar, bannerlər və vitrin yazıları insanların gündəlik həyatında mütəmadi qarşılaşdıqları vizual ünsiyyət vasitələrindəndir. Lakin təəssüf ki, bu sahədə dilimizə qarşı etinasız münasibət, dil normalarının pozulması halları geniş yayılmışdır.
Bugünkü reallıq göstərir ki, reklam lövhələrində tez-tez fonetik, leksik, qrammatik və üslubi səhvlərə rast gəlinir. Bəzən sözlərin düzgün yazılışı gözlənilmir, bəzən də cümlə quruluşu təhrif olunur. Hətta xarici dillərdən – əsasən də ingilis və rus dillərindən – alınma sözlər məqsədəuyğun olmayan formada və ya tərcüməsiz şəkildə reklam mətnlərinə daxil edilir. Belə hallarda təkcə ədəbi dil normaları pozulmur, həm də milli-mədəni kimliyimizin təməli olan ana dilimizin nüfuzu zədələnir.
“Reklam mətnləri yalnız kommersiya məqsədi daşımamalıdır”
AMEA Dilçilik İnstitutunun Monitorinq və linqvistik təhlil şöbəsinin aparıcı elmi işisi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Gülarə Əmirova bildirib ki, reklamlar gündəlik həyatımızın tərkib hissəsidir desək, yanılmarıq: “Bu gün biz reklamları çox yerdə müşahidə edirik: şəhərimizin küçə və prospektlərində, televiziya və radioda, çap və elektron mediada, internet məkanında, yerüstü və yeraltı ictimai nəqliyyatda, mobil tətbiq proqramlarında və s. Cəlbediciliyi, palitrası, rəngarəngliyi və təəssüf ki, qüsurları, norma pozuntuları ilə birlikdə.
Açıq məkan reklamlarının mətnlərində, elan və afişalarda səhvlərin olması, dilimizin üslubi imkanlarından yetərincə istifadə edilməməsi, fonetik, leksik və qrammatik tələblərin gözlənilməməsi ana dilimizə biganə münasibətin göstəricisidir. Cəmiyyət həyatının bütün sahələrinə nüfuz edən reklamlar onu hazırlayan mütəxəssislərin Azərbaycan dili biliklərinin səviyyəsini göstərməklə yanaşı, dilimizin leksik-üslubi və ekspressiv-emosional vasitələrindən istifadə etmək bacarığını da nümayiş etdirir. Deməli, reklamlar həmçinin şəhərimizin dil mənzərəsini əks etdirən aynadır”.
Reklam mətnləri yalnız kommersiya məqsədi daşımamalıdır. Onlar həm də dilin estetik imkanlarını nümayiş etdirən vasitələrdən biri olmalıdır. Yaxşı tərtib olunmuş reklam yalnız məhsulu və ya xidməti tanıtmır, eyni zamanda cəmiyyətdə dilə və mədəniyyətə hörmət hissi formalaşdırır. Əksinə, tələsik və səthi yazılmış reklam mətnləri oxucuda çaşqınlıq yaradır, dilin dəyərini aşağı salır.
Bütün bunlar ana dilinə olan münasibətin göstəricisidir. Dilə olan biganəlik, əslində, milli kimliyə və mədəni irsə qarşı laqeydlik deməkdir. Bu baxımdan, reklam və ictimai yazılarda dilin düzgün işlədilməsi təkcə estetik deyil, həm də mənəvi məsuliyyət məsələsidir. Gülarə Əmirovanın fikrincə, bu gün reklamların dilində şəhərimizin milli siması tanınmaz dərəcədə dəyişib: “Reklamların dilində şəhərimizin milli simasının dəyişilməsi prosesi ötən əsrin son onilliyinə təsadüf edir. Həmin dönəmdə sahibkarlığın inkişafı ilə bağlı reklam müxtəliftəyinatlı müəssisələrin fəaliyyətində, həmçinin xidmət sferasında zəruri şərtə çevrilmişdi. Reklamçılıq sahəsində kifayət qədər təcrübə olmadığından və satışın stimullaşdırılması başlıca hədəf seçildiyindən ədəbi dil normalarına o qədər də məhəl qoyulmurdu. Görkəmli dilçi alim, akademik Ağamusa Axundov vaxtilə bu münasibətlə demişdi: “Son illər ölkəmizdə özəl müəssisələrin sayı artır. Çox qəribədir ki, hərə öz müəssisəsinin önünə nə istəyirsə, onu da yazır. Buna bir nəzarət lazımdır. Axı o müəssisə sənin olsa da, onun qarşısında yazılan millət üçündür, bunlardan azərbaycanlılar istifadə edirlər. Bəs nə üçün ana dilindən istifadə edilmir, buna da milli qeyrət lazımdır?!”
Bu gün şəhərimizin küçə və prospektlərində ard-arda düzülən yüzlərlə ticarət, ictimai-iaşə obyektlərinin adlarının əcnəbi sözlərlə ifadə edilməsini, məlumat, reklam xarakterli mətnlərdə ciddi yazılış qüsurlarının olmasını görəndə qəlbində Azərbaycan dili sevgisi olan, azərbaycançılıq ideologiyasına sadiq hər bir Azərbaycan vətəndaşı, hər bir soydaşımız mənəvi sarsıntı keçirir. Dil təəssübkeşliyi məsələsinə gəlincə tək-tək də olsa müəssisə və obyektlərin doğma dilimizdə adlandırılmasını görürük: “Çiçəkçi”, “Əlaçı”, “Dolma”, “Zəfəran”, “Bal kimi”, “Boranı”, “Çinarlı”, “Şirniyyat evi”, “Ağıllı bala”, “Şorqoğalı”, “Şarlar aləmi. Oyuncaqlar” və s. Məgər bu adlar bizə daha doğma deyilmi? Nə yaxşı ki, hələ milli ruhlu, ana dilimizin təəssübünü çəkən iş adamlarımız, sahibkarlarımız var.
İstehlakçı ilə əlaqə qurmaq, məhsul və xidmət haqqında məlumatı ona daha anlaşıqlı, səlis bir dildə çatdırmaq üçün reklamların hazırlanmasında vacib olan digər şərtlərlə yanaşı Azərbaycan ədəbi dilinin normalarına əməl olunması da zəruri amillərdəndir.
O bildirib ki, AMEA Dilçilik İnstitutunun Monitorinq və linqvistik təhlil şöbəsi olaraq mütəmadi olaraq Azərbaycanda, xüsusən Bakı şəhərinin müxtəlif rayonlarındakı açıq məkan reklamlarını monitorinq edir. “Bu fəaliyyət zamanı mağaza, dükan, ictimai-iaşə obyektləri, idman, sağlamlıq, tədris, gözəllik və estetik mərkəzləri, istirahət və əyləncə məkanları, klinika və tibb məntəqələrinin adlarında, onlara məxsus lövhələrdə, eləcə də sosial xarakterli mətnlərdə müşahidə edilmiş fonetik, leksik, qrammatik norma pozuntuları, üslub və ifadə səhvləri qeydə alınıb”, – deyə əlavə edib.
İctimai məsuliyyət və mədəniyyət göstəricisi
Bu məsələdə məsuliyyət ilk növbədə reklam şirkətləri, dizaynerlər, sifarişçilər və nəzarət orqanlarının üzərinə düşür. Hər bir reklam mətni dilçi-redaktorlar tərəfindən yoxlanmalı, normativ qaydalara uyğun hazırlanmalıdır. Eyni zamanda, aidiyyəti dövlət qurumları – xüsusən də Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyası və digər nəzarət strukturları dil normalarının qorunması üçün ciddi nəzarət və maarifləndirmə tədbirləri həyata keçirməlidir.
Açıq məkan reklamlarında dilin düzgün və səlis işlədilməsi təkcə texniki məsələ deyil, bu, milli dəyər və ictimai mədəniyyət məsələsidir. Ana dilimizin saflığını qorumaq, onu hər sahədə – o cümlədən reklam və vizual ünsiyyətdə – düzgün və estetik formada təqdim etmək hər birimizin borcudur. Dilimizə olan münasibət, əslində, özümüzə olan münasibətdir. Ana dilimiz bizim kimliyimiz, tariximiz və gələcəyimizdir. Ona sahib çıxmaq, onu qorumaq və təbliğ etmək isə hər bir vətəndaşın borcudur.
Cavid Şahverdiyev
Yazı Mirzə Ələkbər Sabir Fondunun Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Sabir gözü ilə: media və reklamlarda Azərbaycan dilinin pozulmasına tənqidi baxış (monitorinq)” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
