BBC News Azərbaycanca Xidmətinin hazırladığı xəbərləri, təhlilləri və videoları birbaşa WhatsApp Kanalımızda izləyin. Qoşulmaq üçün linkə klikləyin.
Rusiya və Azərbaycan prezidentləri Vladimir Putin və İlham Əliyev (Düşənbədə) görüşüb söhbət etdilər.
Putin etiraf etdi ki, Rusiya Hava Hücumundan Müdafiə Qüvvələri Azərbaycan təyyarəsini vurub – Bakı məhz bu sözləri uzun müddət gözləyirdi.
Ekspertlər bunu barışıq kimi qiymətləndirirlər: görünür, Azərbaycan Moskva ilə qarşıdurmadan itkisiz çıxıb.
Amma hələ də çoxlu suallar qalır. Hər iki ölkədə münaqişə nəticəsində həbs olunan insanlara nə olacaq? Ölkələrin yenidən mübahisəyə başlamasına nə mane olacaq? Rusiya gələcəkdə qisas almayacaqmı?
2024-cü ilin sonunda Qroznı üzərində Azərbaycan sərnişin təyyarəsinin vurulması və 38 nəfərin həlak olması ilə Rusiya-Azərbaycan münasibətləri pozulmuşdu. Azərbaycan Rusiyanın günahını etiraf etməsini tələb etdi, Rusiya dövlət qurumlarının və KİV-lərinin nümayəndəliklərini bağladı, rus jurnalistləri və mühacirlərini həbsə atdı, rus pop ulduzlarının konsertlərini ləğv etdi.
Əliyev Ukraynanı "işğalla barışmamağa" çağırdı, Ukrayna ordusunun şevronlarını hədiyyə aldı, dövlət mediası isə Rusiyanı nasist Almaniyası ilə müqayisə etdi.
Hələ o zaman ekspertlər deyirdilər ki, Rusiya və Azərbaycan arasında o qədər çox əlaqə var ki, tam qarşıdurma mümkün deyil və bir gün Putin Bakıya doğru addım atacaq.
Putin və Əliyevin Düşənbədəki görüşü necə və niyə mümkün oldu? Görüşə kim təşəbbüs edib?
"Düşünürəm ki, Prezident Əliyevin gözləntisi və tələbi o idi ki, məhz Putin özü danışsın, vahid mövqe bildirilsin. Bizim üçün neçə qüllə olduğu maraqlı deyil. Əsas odur ki, Kreml binasındakı o bir kabinetdə oturan şəxs nə düşünür", - deyə "Cənubi Qafqaz Araşdırmaları Mərkəzi"nin rəhbəri Fərhad Məmmədov bildirib.
Ekspertin sözlərinə görə, dekabrda təyyarə qəzası ilə bağlı hökumətlərarası komissiyanın hesabatı dərc olunacaq.
Bu tarix bir növ "son tarix"ə çevrilib və MDB sammiti neytral platforma kimi hər iki lider üçün münasib olub.
"Əliyevin Rusiyaya getməsi... o qədər də gözəl görünməzdi. Diplomatiyada bu, 'qonaq getmək' və 'təzim etmək' kimi qəbul olunur. Düşünürəm ki, hər iki tərəf bu məsələni dekabra qədər həll etməli idi, çünki hamı bu son tarixi anlayırdı", - deyə Cənubi Qafqaz üzrə mütəxəssis Kirill Krivoşeyev bildirib.
"Azadlıq Radiosu" və "Eho Kavkaza"nın şərhçisi Vadim Dubnov hesab edir ki, Rusiya uzun müddət etirafdan yayınaraq, daha "yumşaq variantlar" təklif edirdi – əsas günahı Ukrayna pilotsuz uçuş aparatlarının üzərinə atmağa çalışırdı.
"İndi, görünür, Moskvada başa düşdülər ki, Azərbaycan geri çəkilə bilməz, çünki onun öz daxili vəziyyəti var və bu vəziyyətdə Əliyevin geri çəkilməsi məğlubiyyət deməkdir. Əliyev isə bu vəziyyətdə uduza bilməz, çünki o, yalnız qələbədən qələbəyə getməlidir, - deyə Dubnov bildirib.
Qarabağda Ermənistan üzərində 44 günlük müharibədəki qələbədən sonra Azərbaycanda hökumətyönlü KİV-lər Əliyevi qalib prezident və güclü regional lider kimi təqdim edirlər.
"Rusiyada isə 2022-ci ildən sonra reputasiya ilə maraqlanmağı dayandırıblar. Məncə, məhz Rusiya tərəfi gözləmə mövqeyi tutmuşdu – Əliyev bu qarşıdurmadan bütün reputasiya dividentlərini alana qədər," – deyə Karnegi Fondunun jurnalisti Başir Kitaçayev bildirib.
Bu görüşdən sonra Rusiya və Azərbaycan arasındakı münasibətlərdə nə dəyişdi?
Vadim Dubnov hesab edir ki, Əliyev Rusiyaya qarşı sərt ritorikası ilə digər keçmiş sovet respublikalarına göstərdi ki, Moskva ilə münasibətlər çox vaxt mifləşdirilib.
"Hamı illərlə 'böyük qardaş' mifini oynayırdı. Bu mif əsaslı sayılırdı, baxmayaraq ki, artıq çoxdan belə bir "böyük qardaş" yoxdur. Amma bir çoxları üçün bu mifə inanmaq rahat idi. Məsələn, [Ermənistanın keçmiş prezidenti Serj] Sarkisyan üçün köhnə rejim dövründə belə bir "böyük qardaş"ın olması əlverişli idi – baş verən və ya baş verməyən hər şeyin məsuliyyətini onun üzərinə atmaq olurdu. Moskva da bu rolu qəbul edirdi".
Dubnovun fikrincə, Düşənbədə bu yanaşma ciddi şəkildə dəyişdi, çünki Putin orada artıq "Mərkəzi Asiya" ifadəsini işlətdi – əvvəllər, adətən, "Orta Asiya" deyirdi.
Onun sözlərinə görə, Azərbaycan Rusiyanı yeni formata alışmağa məcbur etdi. Bu formatda Azərbaycan artıq "tamamilə fərqli oyunlar oynayır – İsrail və Türkiyəni barışdırır, müxtəlif proseslərdə iştirak edir və öz regionunda liderliyə iddia edir".
İki ölkə arasında siyasi münasibətlərin arxitekturası necə dəyişdi?
Ekspertlər razılaşırlar ki, Mərkəzi Asiyanın əksər ölkələrindən və Ermənistandan fərqli olaraq, Azərbaycan əvvəldən Rusiyadan daha az asılı olub.
Kirill Krivoşeyev qeyd edir ki, Azərbaycanda hələ 1990-cı illərdə desovetizasiya baş verib, amma bu, Moskvada kifayət qədər nəzərə alınmayıb.
Küçələrin və toponimlərin adlarının dəyişdirilməsi hələ Heydər Əliyevin dövründə baş verib və bu, Kremldə Ukraynadakı desovetizasiyadan fərqli olaraq, o qədər də ağrılı qarşılanmayıb.
"Ən əsas cəsarət ondadır ki, Azərbaycan açıq şəkildə deyir: siz bizdən daha pis vəziyyətdəsiniz və bunu nəzərə almalısınız", – deyə Dubnov bildirir.
Onun fikrincə, "Azərbaycanın bütün əziyyətləri", əsasən, itirilmiş gəlirlərlə bağlı olub. Moskva üçün isə Azərbaycan indi "sanksiyalardan yayınma şəraitində sağ qalma ekosisteminin bir hissəsidir".
Fərhad Məmmədov qeyd edir ki, Qarabağ müharibəsinin başa çatmasından və bu yay Azərbaycanla Ermənistan arasında Vaşinqtonda sülh sazişinin paraflanmasından sonra Rusiya həm Azərbaycana, həm də Ermənistana təsir imkanlarını itirib.
"Biz buna de-fakto sülh deyirik. Bu sülh, üçüncü dövlətlərin Azərbaycan-Ermənistan qarşıdurmasından öz maraqları üçün istifadə etməsi imkanını aradan qaldırır. Yəni, artıq Rusiya ilə Ermənistan arasında baş verən hər şey Azərbaycana qarşı deyil və Rusiya ilə Azərbaycan arasında baş verənlər də Ermənistana qarşı deyil", - o deyir.
Azərbaycanlı siyasətçi və iqtisadçı Natiq Cəfərli isə hesab edir ki, Azərbaycan-Rusiya münasibətlərinin arxitekturası təyyarə faciəsindən əvvəl dəyişməyə başlamışdı. Rusiya 2020-ci il müharibəsindən sonra Qarabağa sülhməramlılar yerləşdirməklə bölgədə möhkəmlənməyə çalışdı, lakin Azərbaycan buna imkan vermədi və 2023-cü ildə rus hərbçilərini bölgədən çıxardı.
"Məncə, bu məqam Azərbaycan-Rusiya münasibətlərində dönüş nöqtəsi oldu. Bu münasibətlər daha bərabərhüquqlu oldu, çünki Azərbaycanın Türkiyə ilə dərin əlaqələri var", - deyə o bildirir.
Rusiya və Azərbaycan arasında qarşıdurmanın dərinləşməsinin qarşısını alan qarşılıqlı maraqlar hansılardır?
Rusiyanın Azərbaycan üzərində təzyiq imkanları çox deyil, çünki Azərbaycanın iqtisadiyyatı, əsasən, enerji resurslarının Qərbə satışına əsaslanır.
Kənd təsərrüfatı məhsulları Azərbaycanın ixracının cəmi 4 faizdən azını təşkil edir. Bununla belə, Azərbaycanla Rusiya arasında qarşılıqlı faydalı razılaşmalar mövcuddur – o cümlədən Rusiyanı İran, Fars körfəzi ölkələri və Hindistanla birləşdirən Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizi.
"Ötən ildən münasibətlərdə açıq şəkildə pisləşmə müşahidə olunsa da, iqtisadi əlaqələr kəsilmədi. Şimal-Cənub layihəsi var, Rusiyanın İrana qaz satışı layihəsi var – ilkin mərhələdə bu, ildə təxminən 5 milyard kubmetr olacaq. Yəni həm logistika, həm də enerji münasibətlərin əsas sütunlarındandır", - deyə iqtisadçı Natiq Cəfərli bildirir.
"Düşünürəm ki, bu sahələr müqəddəs toxunulmazlıq zonasıdır – nə Yekaterinburq, nə də təyyarə bu sahələrə təsir edə bilməz, – deyə Dubnov əlavə edir. – Qaz sxemləri müharibədən, sülhdən, Yekaterinburqdan və təyyarələrdən daha vacibdir".
"Əsas odur ki, bu marşrutlar işlək qalsın, bağlanmasın. Putinlə Əliyev arasında bu 'barışmaz' qarşıdurma davam edərkən, Əliyev bir-birinin ardınca Putinə qarşı demarşlar edərkən belə, bu marşrutlar işlək qalırdı", – deyə jurnalist Başir Kitaçayev qeyd edir.
Rusiya və Azərbaycan münasibətləri üçün hansı risklər qalmaqdadır?
Müşahidəçilər bu böhranı əvvəldən Rusiyanın Ukrayna müharibəsində ilişib qalması ilə əlaqələndirirdilər. Azərbaycan isə bu fürsətdən istifadə edərək Rusiyanı Cənubi Qafqazdan sıxışdırmağa və bölgədə əsas oyunçuya çevrilməyə çalışdı. Amma ehtimal var ki, müharibədən sonra Rusiya geri dönəcək və bu qarşıdurmanı bağışlamayacaq.
"İstisna etmək olmaz ki, müharibə tezliklə başa çatarsa və Rusiya özünü bərpa etməyə başlasa, qisas ala bilər. Biz bilirik ki, Putin kifayət qədər kinli insandır, ona görə bu ssenarini də istisna etməzdim", – deyə Kitaçayev bildirir.
Onun sözlərinə görə, Azərbaycan bu qarşıdurmadan həm Qərbə Ukraynaya dəstəyini göstərmək, həm də daxili təbliğatda Əliyevi güclü lider kimi təqdim etmək üçün istifadə edib. Bu isə o deməkdir ki, gələcəkdə Azərbaycana yenidən belə bir qarşıdurma lazım ola bilər.
"Üstəlik, biz bilirik ki, Rusiya bəhanə yarada bilər – yenidən sərnişin təyyarəsini vura, işgəncə və həbslər zamanı insanları öldürə bilər", – deyə Kitaçayev əlavə edir.
"Azərbaycan üzərində təzyiq üçün iki əsas vasitə var – ticarət, kənd təsərrüfatı məhsulları və əmək miqrantları, – deyə Cəfərli bildirir. – Rusiyadan iqtisadi asılılıq qəbuledilməzdir və bu, Azərbaycan hökumətinin buraxdığı səhvdir. Onlar alternativ bazarlar tapa bilərlər və bu bazarlar var".
Bundan əlavə, onun fikrincə, Rusiya gələcəkdə də Rusiyada yaşayan azərbaycanlılar üzərindən Azərbaycana təzyiq göstərmək üçün bu amildən istifadə edə bilər.
İndi nə baş verir və hər iki ölkədə həbs olunan və saxlanılan insanlara nə olacaq?
Putin və Əliyevin Bakıda görüşündən sonra "Sputnik Azərbaycan"ın direktoru İqor Kartavıx ev dustaqlığına buraxılıb, Moskvada isə Satira Teatrının keçmiş direktoru Məmmədəli Ağayev azadlığa çıxıb.
Bununla belə, Rusiyanın istintaq təcridxanasında bir neçə Rusiya vətəndaşı - etnik azərbaycanlı qalır. Onlar 2025-ci ilin yayında və payızının əvvəlində Yekaterinburqda sifarişli qətllərdə iştirakda ittiham olunaraq saxlanılıblar. İki nəfər saxlanılarkən ölüb. Rusiya tərəfi onların təbii səbəblərdən öldüyünü iddia edir, Bakı isə bu azərbaycanlıların işgəncə nəticəsində öldüyünü bildirir.
Azərbaycanda nümayişkaranə şəkildə sərt formada səkkiz Rusiya vətəndaşı saxlanılıb: onların əksəriyyəti İT sahəsində çalışırdı.
Onlar İranla narkotik qaçaqmalçılığı və kibercinayətlərdə şübhəli bilinirlər.
Azərbaycan tərəfindən həmin vaxt yayımlanan foto və videolarda görünürdü ki, saxlanılanlar ciddi şəkildə döyülüblər.
BBC-yə məlum olanlara görə, indiyədək rusiyalılarla bağlı heç bir istintaq hərəkəti aparılmayıb.
Kitachayev deyir:
"Burada başa düşmək lazımdır ki, Rusiyada əsasən Rusiya vətəndaşları həbs olunurdu, Azərbaycanda isə yenə də Rusiya vətəndaşları saxlanılıb. Bu səbəbdən bu mübadilə tam bərabər deyil. Bütün [gələcək proseslər] şəxsi razılaşmalardan asılıdır".
Bir tərəfdə - "relokant"lar (qismən səfərbərlik elanından sonra Rusiyadan köçən gənc vətəndaşlar) var.
Onlar "Sputnik" adlı təbliğatçı dövlət agentliyinin əməkdaşları deyillər və Rusiyanın onları xilas etməkdə marağı yoxdur. Amma Azərbaycanın da onları həbsdə saxlamaqda marağı yoxdur, buna görə də gec-tez azad ediləcəklər.
Krivosheyev qeyd edir ki, "Sputnik" əməkdaşları, "relokant"lar və Yekaterinburqda saxlanılanlar - bunlar üç fərqli kateqoriyadır və "mübadilə kursu uyğun gəlməyə bilər."
"Səfərov qardaşlarının taleyini bilirik, təəssüf ki, onlar həlak oldular. Amma həbsdə qalanlar - Yekaterinburqdakı bu diaspor qrupu - artıq uzun müddətdir ki, hüquq-mühafizə orqanlarının hədəfindədir," - deyə o bildirir və ehtimal edir ki, hüquq-mühafizə orqanları onları buraxmaq istəməyəcək, çünki onların arxasında real cinayətlər ola bilər.
Kitachayev əlavə edir:
"Azərbaycan Rusiyaya alışdığı üsullarla qisas aldı: tamamilə təsadüfi insanları tutmaq, döymək, kameralar qarşısında alçaltmaq. Bunun nə məqsədlə edildiyi aydın deyil. Azərbaycanın mövqeyi əvvəlcədən güclü idi: istər vurulan təyyarə məsələsində, istərsə də Yekaterinburqda saxlanılanlara işgəncə məsələsində. Ola bilər ki, onlar cinayətkardır, amma bu, onların işgəncəyə məruz qalmalı olduqları anlamına gəlmir. Bakıda bu həbslərlə sirk düzəltməyin nə mənası vardı, aydın deyil. Ola bilsin ki, bu səbəbdən prezidentlər bu mövzunu Daşqənddə açıq şəkildə müzakirə etmədilər, çünki hər iki tərəf özünü yaxşı aparmadı. Bu, diplomatik gedişlərdən çox, klanlararası qarşıdurmanı xatırladırdı".
Kitachayev paradoksu vurğulayır: "Rusiyanın öz vətəndaşlarını həbs etməsi fonunda Azərbaycan, formal olaraq, onların taleyinə təsir edə bilməz".
"Hamımız başa düşürük ki, bu diaspor nümayəndələri Kreml üçün Əliyevə təzyiq göstərmək üçün əlverişli vasitədir, çünki belə insanlar, adətən, onun Rusiyadakı qeyri-rəsmi biznes maraqlarını təmsil edirlər," - deyə Kitachayev düşüncələrini bölüşür.
Jurnalistin fikrincə, hər iki tərəfdən saxlanılanların taleyi bizim bilmədiyimiz pərdəarxası razılaşmalardan asılı olacaq.
Onun fikrincə, ola bilər ki, münaqişənin səbəbləri unudulduqdan və xəbər gündəmi dəyişdikdən sonra hamını səssizcə azad etsinlər.
Bundan əlavə, o hesab edir ki, Azərbaycan saxlanılanları buraxsa belə, səhv etdiyini etiraf etməyəcək: bu, çox güman ki, amnistiya ilə azad edilmə və ya formal, yüngül cəza şəklində olacaq.
Rusiyada Əliyevi dəstəkləyən şəxslərin taleyi necə olacaq?
"Dünyada müharibədə tam qələbə çalan, tam nəzarəti bərpa edən və ərazini [Qarabağı] tam azad edən ölkə çox deyil. Bu baxımdan, [İlham Əliyevdən] bir çox digər liderlər öyrənmək istərdi".
Bu sözləri bu yay Azərbaycanda keçirilən media forumunda, Əliyevin Ukraynanı işğalla barışmamağa çağırdığı tədbirdə, Rusiyada hakimiyyət yönümlü politoloq Sergey Markov demişdi.
Bundan sonra Markov Rusiyada "xarici agent" elan edildi və hakimiyyətə yaxın şərhçilər Azərbaycan təsir agenti hesab etdikləri digər şəxslərlə, o cümlədən diasporla bağlı tədbir görülməsini tələb etdilər.
Politoloq Dubnov hesab edir ki, Azərbaycan diasporası Rusiyada heç vaxt əhəmiyyətli təsirə malik olmayıb və zamanla hakimiyyət onlardan əl çəkəcək: "Azərbaycan biznesinə gəlincə, nəyi götürüblərsə, götürüblər. Artıq heç kim heç nəyi geri qaytarmayacaq. Yeni oyun başlamağa çalışanlara isə mane olan olmayacaq".
Ekspertin fikrincə, Azərbaycana ayrı-ayrı şərhçilər vacib deyil.
Bakı üçün əsas odur ki, belə adamlar kifayət qədər çox olsun və ölkəni tərifləsinlər. Buna isə beynəlxalq münasibətlərin gərginliyindən asılı olmayaraq, həmişə maya qoyulir, deyə Kitachayev yekunlaşdırır.
*Rusiyanın "xarici agentlər" reyestrinə daxil edilib.
