AZ

Hüquq sadələşməlidir, yoxsa insanlar hüquq dilini öyrənməlidir?

Hüquq cəmiyyətin nizamını qoruyan, münasibətləri tənzimləyən və ədaləti təmin etməyə çalışan əsas mexanizmlərdən biridir. Lakin bu mexanizmin effektivliyi yalnız qanunların yazılması və tətbiq edilməsi ilə deyil, həm də bu qanunların cəmiyyət tərəfindən başa düşülməsi ilə sıx bağlıdır. Bir çox hallarda insanlar hüquq mətnlərini oxuyarkən ya onları tam başa düşmür, ya da yanlış yozur. Bu isə hüququn öz funksiyasını tam yerinə yetirməsinə əngəl törədir.
Məhz bu kontekstdə müasir hüquq düşüncəsi qarşısında vacib bir sual meydana çıxır: Hüquq sadələşdirilməlidirmi, yoxsa insanlar hüquq dilini öyrənməlidir? Başqa sözlə, hüquq insanlara yaxınlaşmalı, yoxsa insanlar hüquqa?
Bu sual hüquq nəzəriyyəsində yalnız texniki dil məsələsi deyil, hüququn cəmiyyətlə əlaqəsinin mahiyyəti, ədalətin əlçatanlığı və hüquqi maarifçiliyin istiqaməti ilə bağlı daha geniş düşüncə sahəsini əhatə edir. Yazının davamında bu dilemmanın müxtəlif tərəflərini təhlil edərək, hüququn əlçatanlığının necə mümkün ola biləcəyini araşdıracağıq.
 
Hüquq dili – söz yığıntısı deyil, hüququn normativ gücünü, məcburetmə imkanını və hüquqi nəticə doğurma potensialını daşıyan xüsusi bir kommunikasiya formasıdır. Hüquq dilinin özünəməxsusluğu onun həm dəqiqlik, həm də mücərrədlik arasında incə tarazlıq yaratmaq məcburiyyətindən qaynaqlanır.
Ənənəvi hüquq nəzəriyyəsində hüquqi dilin üç əsas funksiyası vurğulanır:
 Normativlik: Hüquq dili əmredici xarakter daşıyır, necə davranmalı olduğunu göstərir.
 Qəti və birtərəfli ifadə: Hüquq norması şərhə açıq olsa da, mümkün qədər dəqiq və məcburi formada ifadə edilməlidir.
 Ümumi tətbiq olunma: Hüquqi ifadə həm konkret, həm də geniş miqyasda tətbiq oluna biləcək səviyyədə qurulmalıdır.
Bu səbəblə hüquq dili adətən abstrakt, texniki terminlərlə zəngin və çox zaman mücərrəd cümlə quruluşları ilə müşayiət olunur. Bu dilin məqsədi yalnız ünsiyyət qurmaq deyil, hüquqi nəticə doğurmaqdır – yəni bir ifadə qanuni gücə malikdir və müəyyən davranışı şərtləndirə bilər.
Lakin bu xüsusiyyətlər hüquq dilini cəmiyyətin əksəriyyəti üçün çətin anlaşılan, hətta bəzən qapalı bir sistemə çevirə bilir. İnsanlar hüquqi sənədləri oxuduqda, çox zaman onların nə dediyini anlamır, çünki bu dil gündəlik ünsiyyət formalarından kəskin şəkildə fərqlənir. Bu isə hüququn demokratik legitimliyi və hüquqi əlçatanlıq prinsipi ilə ziddiyyət yarada bilər.
Dolayısı ilə, hüquq dilinin dəqiqlik və anlaşılanlıq arasında qaldığı ikili vəziyyət onun sadələşdirilməsi və ya vətəndaşların hüquqi təfəkkürə yönləndirilməsi məsələsini daha da aktuallaşdırır.
 
Müasir cəmiyyətlərdə hüququn başa düşülməsi sadəcə hüquqşünasların işi olmamalıdır. Hüquq – həyatın bütün sahələrinə təsir edən bir sistemdir və onun dildə ifadəsi insanlara yaxın olmadıqda, bu sistem, əslində, insanlardan uzaqlaşır. Hüquqi dillə araya məsafə düşdükcə, hüquq öz funksional gücünü də itirir. Hüququn sadələşdirilməsi fikri də məhz bu ehtiyacdan doğur: vətəndaşlar oxuya bildikləri, anlaya bildikləri və istifadə edə bildikləri hüquqla qarşılaşmalıdırlar.
Əgər hüquq yalnız mütəxəssislər tərəfindən başa düşülürsə, onda bu sistem artıq demokratik bir vasitə deyil, seçilmişlər üçün qorunmuş bir texniki alətə çevrilir. Halbuki demokratik hüquq sistemi insanın iştirakını əsas alır – və iştirak anlamaqla başlayır. Hüququ başa düşməyən insan, əslində, hüquq sisteminin passiv izləyicisinə çevrilir.
Sadə dildə təqdim olunan hüquqi izahlar təkcə informasiyanı ötürmür, həm də vətəndaşın qorunma instinktini, öz hüquqlarını müdafiə etmək imkanını gücləndirir. Aldadılmamaq, istismara məruz qalmamaq, etiraz edə bilmək – bunlar yalnız hüququ anlayan insanların haqqıdır. Bu səbəbdən hüququ sadələşdirmək, hüquqi maarifçiliyin ən praktik addımı sayılır.
 
Bununla yanaşı, müasir texnologiyalar da hüququn təqdimat dilində dəyişiklik tələb edir. İnsanlar mobil telefonlardan və elektron platformalardan hüquqi informasiya alarkən, onların mürəkkəb ifadələrlə deyil, qısa və başadüşülən cümlələrlə qarşılaşması daha real nəticələr doğurur. Hüquq həm mətn, həm vizual, həm də interaktiv şəkildə vətəndaşa yaxınlaşdırılmalıdır.
Bəzi ölkələrdə artıq gündəlik dilə uyğunlaşdırılmış hüquq təşəbbüsləri tətbiq olunur. Bu, hüququ insan üçün “uzaq sistem” yox, “yaxın alət” halına gətirir. Hüquq qorxuducu yox, yol göstərən bir gücə çevrilir.
Əlbəttə, bu yanaşma hüquqi fikirlərin səthiləşdirilməsi deyil. Əksinə, hüququn əsas gücünü – insanla əlaqəsini – daha da möhkəmləndirmək deməkdir. Çünki hüquq nə qədər insani və anlaşıqlı olarsa, bir o qədər real həyatın içində, cəmiyyətin şüurunda və gündəlik davranışlarda var ola bilər.
Hüququn daha anlaşılan və funksional olması üçün onun sadələşdirilməsi vacib bir addımdır. Lakin bu kifayət edəcəkmi? Hüquqi sistemin mahiyyətini və məqsədini dərindən qavramaq üçün yalnız sadə cümlələrlə yazılmış qanunlara göz gəzdirmək yetərli deyil. Burada hüququ yalnız bir mətn kimi deyil, düşüncə tərzi kimi qavramaq zərurəti meydana çıxır.
Əslində hüquq bir dil olduğu qədər, bir təfəkkür sistemidir. Yəni, "nə etmək olar, nə olmaz" suallarından kənara çıxıb, "niyə belədir", "nəyə əsaslanır", "bu normalar necə formalaşıb" kimi dərin suallara cavab axtarmağı tələb edir. Bu isə hüququ anlamağın daha fəal və tənqidi bir yanaşma tələb etdiyini göstərir.
Bəli, sadə dildə təqdim olunan hüquq mətnləri hüquqa giriş üçün qapı açır. Amma hüququn qapısından keçdikdən sonra, bu geniş sistemdə rahat hərəkət edə bilmək üçün hüquqi düşüncə bacarıqları lazımdır. Qanunların məqsədləri, istisnaları, tətbiq kontekstləri, hüquqi presedentlər – bunlar yalnız hüquqi savad vasitəsilə qavranıla bilər. Hüquqi savadlılıq isə hüquqi azadlığın və hüquqi təhlükəsizliyin əsas şərtidir.
Digər tərəfdən, hüquq dilinin müəyyən texniki və mücərrəd ifadələrə əsaslanması təsadüfi deyil. Bu dilin sabit qalması hüququn ardıcıl tətbiqini və normativ dəqiqliyini təmin edir. Əgər hüquqi terminlər kontekstdən uzaqlaşdırılaraq sadələşdirilsə, nəticədə hüququn tətbiqində qeyri-müəyyənlik, ikimənalılıq və ədalətsizlik ehtimalı arta bilər. Bu səbəbdən hüquqi dilin qorunması, hüququn öz struktur bütövlüyünü saxlamaq üçün zəruridir.
Bütün bunları nəzərə alaraq, hüquq yalnız hüquqşünaslara öyrədilməməlidir. Hüququn əsas prinsipləri – məsuliyyət, mülkiyyət, konstitusiya hüquqları və s. məsələlər ümumi vətəndaş təhsilinin ayrılmaz hissəsi olmalıdır. Orta məktəblərdən başlayaraq, ali məktəblərə qədər hüquqi təlim və təfəkkür vərdişləri təlqin edilməlidir. Çünki hüquqla düşünmək bacarığı XXI əsrdə hər bir vətəndaşın sahib olması vacib olan kompetensiyalardandır.
 
Hüquqla düşünmək – təkcə qanunları bilmək deyil, həm də hüquqi və etik ölçülərlə qərar verə bilməkdir. Bu, cəmiyyətin hüquq mədəniyyətini və hüquqa inamını formalaşdırır.
Yəni, hüququn sadələşdirilməsi ilə hüquqi təhsilin gücləndirilməsi bir-birinə zidd deyil. Əksinə, bir-birini tamamlayan və hüququ həm başadüşülən, həm də dəyərli edən iki əsas yanaşmadır. Hüququ başa düşmək – həm dildir, həm düşüncə tərzi. Və bu tərzi formalaşdırmaq üçün bizə daha güclü hüquqi maarifçilik lazımdır.
Hüququn sadələşdirilməsi və hüquqi təfəkkürün inkişafı, bir-birinə ziddiyyət təşkil edən deyil, əksinə, bir-birini tamamlayan iki yanaşmadır. Hüquq nə qədər mürəkkəb və texniki olsa da, cəmiyyətin onu anlaması və istifadə etməsi üçün aydın və əlçatan formaya salınmalıdır. Bu səbəbdən hüquq sistemlərinin gələcəyi üçün ən səmərəli yol – hüququ tamamilə sadələşdirib səthi hala salmaqla onu dəyərdən salmaq arasında, eyni zamanda onu yalnız ekspertlər üçün qapalı və çətin başa düşülən saxlamaq arasında sağlam bir tarazlıq tapmaqdan ibarətdir.
Bu tarazlığın ilk mərhələsi hüququn çoxqatlı şəkildə təqdim olunmasıdır. Hüquq normasının öz texniki və rəsmi dili qorunmalı, amma bu normanın vətəndaşlar üçün aydın və izahlı forması da mövcud olmalıdır. Bəzi ölkələr artıq bu yanaşmanı tətbiq edirlər: məsələn, Kanadada və Skandinaviya ölkələrində qanunların sadə izahları vətəndaşlara təqdim olunur ki, bu da hüququn daha geniş anlaşılmasına xidmət edir.
Bu prosesi daha da gücləndirən amil isə hüququ “tərcümə edən” vasitəçilərin mövcudluğudur. Hüquqşünaslar, hüquq müəllimləri, jurnalistlər, hüquq texnologiyası mütəxəssisləri və vətəndaş cəmiyyəti institutları bu vəzifəni yerinə yetirərək hüquqla cəmiyyət arasında körpü rolunu oynayırlar. Onlar hüququn dilini sadələşdirir, kontekstləşdirir və ictimaiyyətə uyğun formada təqdim edirlər.
 
Müasir texnologiyalar bu sahədə yeni imkanlar açır. Hüququ qrafik modellər, interaktiv simulyasiyalar, animasiyalar və vizual təqdimatlarla çatdırmaq hüquqi informasiyanın daha sürətli və dərindən mənimsənilməsinə şərait yaradır. Hüququ təhrif etmədən, lakin anlaşılan və maraqlı formada təqdim etmək mümkün olur.
Bu kontekstdə hüquq sistemlərinin qurulmasında normativ bazanın sabitliyi və şərh mexanizmlərinin zənginliyi arasında da balans mühümdür. Yəni qanunun özü qəti və aydın ola bilər, amma onun izahı, tətbiqi və müzakirəsi geniş təbəqələşmiş və ictimaiyyət üçün açıq olmalıdır. Hüquq təkcə yazılmış norma deyil, eyni zamanda onu anlamadan və tətbiq etmədən əldə edilə bilməyən bir düşüncə formasıdır.
Bütün bunlar “qanun sadədir, hüquq mürəkkəb” prinsipini xatırladır. Bu prinsip, normanın özünün mümkün qədər aydın olması, lakin hüququn tətbiqi və təhlilində dərinlik tələb etməsi ideyasına əsaslanır. Bu yanaşma həm hüquqi mədəniyyəti qoruyur, həm də hüququn cəmiyyət tərəfindən mənimsənilməsini stimullaşdırır.
Qısacası, hüquq – sadəcə mətnlər toplusu deyil, həm də cəmiyyətin vicdanı, yaddaşı və gələcəyidir. Bu funksiyanı layiqincə yerinə yetirə bilməsi üçün hüquq həm başa düşülməli, həm də düşünülməlidir. Məhz bu səbəbdən hüququn sadələşdirilməsi və hüquqi dili öyrənmək ehtiyacı bir-birinə qarşı qoyulacaq mövqelər deyil, əksinə, bir-birini tamamlayan yanaşmalar kimi görülməlidir. Yazıda bu iki istiqamət arasında tarazlıq axtarılır.
Hüququn sadələşdirilməsi – onun hər kəs üçün əlçatan və başa düşülən hala gətirilməsi – demokratik hüquq sistemləri üçün cazibədar və zəruri bir hədəfdir. Bu yanaşma vətəndaşların hüquqlardan istifadə imkanlarını artırmaqla yanaşı, hüquqa olan inamı da möhkəmləndirir. Lakin bu prosesin təhlükəsi də var: normativ sistemin fəlsəfi və texniki dərinliyi, onun sistematikliyi və prinsipiallığı sadələşdirmə cəhdləri ilə itib gedə bilər. Hüquq yalnız metaforlarla və “sadə dillə” ifadə olunduqda, onun tətbiqi də qeyri-müəyyən və fərdi yozumlara açıq hala gələ bilər.
 
Digər tərəfdən, hüququn yalnız mütəxəssislərin anlaya biləcəyi bir texnoloji və qapalılıq içində qalması da eyni dərəcədə problematikdir. Hüquqi dilin ağır, çox vaxt da arxaik strukturu vətəndaşın hüquqla ünsiyyətini çətinləşdirir, onu passiv müşahidəçiyə çevirir. Bu isə hüququn cəmiyyətə xidmət funksiyasını zəiflədir.
Müəllifin mövqeyi bu dilemmanı həll edən orta yolun mümkünlüyünə əsaslanır. Hüquq dili öz dəqiqliyini və sabitliyini qorumalıdır – bu, hüquqi bərabərlik və tətbiqin vahidliyi üçün zəruridir. Amma bununla yanaşı, hüquq vətəndaşa çatmalı, anlaşılan hala gətirilməlidir. Hüquqi məlumatlar fərqli səviyyələrdə – texniki dil ilə mütəxəssislər üçün, aydın və izahlı formada isə geniş ictimaiyyət üçün təqdim oluna bilər.
Texnologiya bu keçidi daha da asanlaşdırır. Hüququn vizual modellərlə, qrafiklər, sxemlər, animasiyalar və interaktiv vasitələrlə təqdim olunması hüququ anlamağa çalışan insanlar üçün böyük üstünlükdür. Bu, hüququ təhrif etmədən onu daha insani və funksional şəkildə təqdim etməyə imkan yaradır.
Bundan əlavə, hüququ cəmiyyətə izah edən vasitəçilərin – hüquqşünasların, müəllimlərin, hüquq texnoloqlarının, hüquq jurnalistlərinin və hüquq klinikalarının fəaliyyəti əvəzsizdir. Onlar hüquqla vətəndaş arasında körpü rolunu oynayaraq, hüquqi düşüncənin təşviqində mühüm yer tutur.
Ən dərin və dayanıqlı nəticəni isə hüquqi təhsilin gücləndirilməsi verə bilər. Hüququ anlamaq üçün cəmiyyət təkcə sadələşdirilmiş izahlarla kifayətlənməməli, eyni zamanda hüquqi təfəkkürü – səbəb-nəticə əlaqələrini, normativ dəyərləri və məsuliyyət hissini də mənimsəməlidir. Hüququ anlamaq – onu həm qəbul etmək, həm də sorğulamaq bacarığıdır.
Qısası, hüquq insan üçündür – insan da hüququ anlamağa və dəyərləndirməyə çalışmalıdır. Hüququn dərinliyi ilə vətəndaşın anlayışı arasında körpü qurmaq mümkündür. Bu qarşılıqlı səylər vasitəsilə hüquq həm daha insani, həm də daha funksional bir sistemə çevrilə bilər.
 
Hüquqşunas : Əli Qədimov
 
Seçilən
44
27
moderator.az

10Mənbələr