Qida təhlükəsizliyi mövzusu müasir dövrdə həm Avropa, həm də qlobal səviyyədə insan sağlamlığının qorunmasında və iqtisadi stabilliyin təmin edilməsində ən vacib məsələlərdən biridir. İstehlakçıların sağlamlığını qorumaq, qida zəncirinin hər mərhələsində məhsulların keyfiyyətini təmin etmək və qida mənşəli xəstəliklərin qarşısını almaq üçün tətbiq olunan tənzimləmə, monitorinq və nəzarət mexanizmləri hər zaman təkmilləşdirilməkdədir.
Qlobal və Avropa konteksti: tənzimləmə və nəzarət mexanizmləri
Avropa Birliyi (AB) qida təhlükəsizliyi sahəsində dünyanın ən sərt və qabaqcıl qanunvericiliyinə malikdir. Bu sistem Avropa Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi (EFSA) tərəfindən elmi əsaslarla idarə olunur və qida təhlükəsizliyi ilə bağlı risklərin qiymətləndirilməsini təmin edir. AB-nin “bir pəncərə” prinsipinə əsaslanan qida keyfiyyəti və təhlükəsizliyi idarəetməsi, istehsaldan satışa qədər bütün mərhələləri əhatə edir. Bu sistem istehlakçıların sağlamlığının qorunmasına üstünlük verir və qida ilə bağlı potensial təhlükələrə qarşı qabaqlayıcı tədbirlər görür.
Qlobal səviyyədə isə Dünya Səhiyyə Təşkilatı (DST) və Qida və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO) qida təhlükəsizliyinin təmin olunmasında əsas rol oynayır. Bu təşkilatlar qlobal standartların müəyyənləşdirilməsi, təhlükəli qida məhsullarının monitorinqi və ölkələr arası əməkdaşlığın təşkili ilə məşğuldur. Eyni zamanda, DST-nin qida mənşəli xəstəliklərə dair məlumat bazası dünyada xəstəliklərin erkən aşkarlanmasını və qarşısının alınmasını asanlaşdırır.
Əsas risklər və çağırışlar
Qida təhlükəsizliyi sahəsində risklər çoxşaxəlidir. Ən geniş yayılmış təhlükələr arasında aşağıdakıları qeyd etmək olar:
Mikrobioloji çirklənmə: “Salmonella”, “Listeria monocytogenes”, “E. Coli” və digər patogen bakteriyalar qida zəncirində ciddi təhlükə yaradır. Onların səbəb olduğu xəstəliklər xüsusən uşaq, yaşlı və zəif immun sistemli şəxslərdə ağır nəticələr verə bilər.
Toksinlər və kimyəvi maddələr: Aflatoksinlər, pestisid qalığı, ağır metallar (məsələn, civə, kadmium) və sənaye çirkləndiriciləri qida məhsullarında ciddi sağlamlıq riskləri doğurur. Xüsusilə aflatoksinlərin uzunmüddətli qəbulu qaraciyər xərçəngi riskini artırır.
Qida istehsalında və emalında texniki qüsurlar: İstehsal prosesində gigiyena qaydalarının pozulması, saxta və ya keyfiyyətsiz məhsulların bazara çıxarılması, saxtakarlıq hallarının artması qida təhlükəsizliyini təhdid edir.
İqlim dəyişiklikləri: Qlobal istiləşmə nəticəsində mikroorqanizmlərin yayılması və toksinlərin əmələ gəlməsi genişlənir. Bu, xüsusən tropik və subtropik regionlarda məhsulların daha çox risk altında qalmasına səbəb olur.
Təchizat zəncirində pozuntular: Pandemiya şəraiti və geosiyasi gərginliklər qida məhsullarının daşınmasında fasilələrə, nəzarətin zəifləməsinə yol açıb. Bu da təhlükəli və ya keyfiyyətsiz məhsulların bazara daxil olma riskini artırıb.
Avropada qida təhlükəsizliyi sisteminin effektivliyi və geri çağırmalar
AB-də qida təhlükəsizliyi sistemi keyfiyyətli qida təminatına xidmət etsə də, son illərdə bəzi məhsulların geri çağırılması hallarının artması müşahidə olunur. Bu, istehsalçıların və nəzarət orqanlarının daha da ciddi addımlar atmasının vacibliyini göstərir. Məsələn, müxtəlif Avropa ölkələrində aflatoksinlər və digər zərərli maddələr səbəbindən məhsulların böyük partiyalarının bazardan geri çəkilməsi istehlakçıların müdafiəsi baxımından mühüm tədbirdir. Eyni zamanda, bu hallar məhsulların tədarük zəncirində mövcud olan risklərin əks-sədasıdır.
Texnoloji innovasiyalar və yeni yanaşmalar
Qida təhlükəsizliyində qabaqcıl texnologiyaların tətbiqi vacib rol oynayır. Biotexnologiyalar və molekulyar diaqnostika vasitəsilə mikroorqanizmlərin sürətli aşkarlanması mümkün olur. Süni intellekt və böyük verilənlərin təhlili risklərin proqnozlaşdırılmasında və nəzarətin optimallaşdırılmasında yeni imkanlar açır.
Blokçeyn texnologiyası qida məhsullarının mənşəyini və təchizat zəncirini şəffaf və izlənəbilən edir, bu isə saxta və zərərli məhsulların bazara daxil olmasının qarşısını alır. Sensor texnologiyaları vasitəsilə məhsulların keyfiyyəti real vaxt rejimində izlənilir.
Beynəlxalq əməkdaşlıq və qlobal strateji yanaşmalar
Qida təhlükəsizliyinin təmin olunmasında ölkələrarası əməkdaşlıq və beynəlxalq standartların harmonizasiyası əsasdır. DST, FAO və digər beynəlxalq qurumların təşəbbüsləri ilə qlobal miqyasda məlumat mübadiləsi, təhlükələrin vaxtında aşkarlanması və qarşısının alınması mümkün olur. Xüsusilə pandemiya dövründə qida təhlükəsizliyinin pozulmaması üçün beynəlxalq koordinasiyanın rolu daha da artıb.
***
Qida təhlükəsizliyi yalnız sağlamlıq məsələsi deyil, həm də iqtisadi sabitlik və sosial rifah üçün strateji prioritetdir. Avropa və dünya ölkələri bu sahədə mövcud çağırışları dərk edir və tənzimləmə, texnologiya və beynəlxalq əməkdaşlıq vasitəsilə təhlükəsiz və keyfiyyətli qidanın təmin edilməsinə çalışırlar. Bu istiqamətdə əldə olunan nailiyyətlər insan həyatının keyfiyyətini yüksəltməkdə, ancaq risklərin davamlı şəkildə idarə olunması üçün elmi araşdırmalar və siyasət tədbirləri davam etməlidir.
