Bakı. Trend:
Cənubi Qafqaz 2025-ci ilin ikinci yarısına ciddi geosiyasiçağırışlar və eyni zamanda, müstəqilliyini möhkəmləndirmək üçünimkanlarla daxil olub. İran və Rusiya ilə bir tərəfdə, kollektivQərb ilə digər tərəfdə gedən qarşıdurma bir sıra istiqamətlərdədaha da kəskinləşir və bu, həm Bakıya, həm Tbilisiyə, həm dəİrəvana təsirsiz ötüşmür. Bu mənzərədə Türkiyə öz stratejimövqeyini gücləndirməyə davam edir, Çin isə regionu öz iştirakıolmadan buraxmaq istəməyərək, “yumşaq” ekspansiya formalarınıgetdikcə fəal şəkildə yoxlayır.
Azərbaycan üçün Cənubi Qafqaz təkcə böyük dövlətlərin rəqabətmeydanı deyil, həm də özü mərkəzi aktora çevrilə biləcəyi bir məkanolaraq qalır.
2025-ci ildə Rusiya Cənubi Qafqazda mövqelərinin açıq-aşkar vəsistemli zəifləməsini yaşayır, baxmayaraq ki, yaxın perspektivdəMoskvanın bu istiqamətdən tam çəkilməsi gündəmdə deyil vəolmayacaq.
Ukraynaya qarşı uzanan müharibədə hərbi və maliyyə resurslarınınəsas hissəsini cəmləməyə məcbur qalan Rusiya regiondakı əvvəlkimanevr imkanlarını itirib. Bu reallığı Beynəlxalq StratejiTədqiqatlar İnstitutunun (IISS) yeni məlumatları da təsdiqləyir:2025-ci ilin ilk altı ayında Rusiyanın Ermənistandakı hərbikontingenti 2022-ci illə müqayisədə 18 faiz azalıb.
Siyasi planda Kreml şübhəsiz ki, heç olmasa Ermənistanvasitəsilə təsir alətlərini qoruyub saxlamağa çalışır və onun tamşəkildə Avropa İttifaqı və ABŞ istiqamətinə meyillənməsinə maneolmağa cəhd göstərir. Lakin "CRRC-Armenia"nın may ayında keçirdiyisorğu açıq şəkildə göstərir ki, Ermənistanda Rusiyaya bağlı ictimairəyin sosial bazası xeyli zəifləyib: respondentlərin cəmi 17 faiziRusiyanı strateji müttəfiq sayır, halbuki 2020-ci ildə bu göstərici54 faizi keçirdi. Belə dinamika, şübhəsiz ki, Moskva ilə İrəvanarasında etimadın aşınması siqnalıdır.
Azərbaycan isə əksinə, mövqelərini möhkəmləndirir. 2025-ci ildəBakı aydın şəkildə nümayiş etdirir ki, strateji layihələri həyatakeçirməyə hazırdır və bu zaman Rusiya faktoruna bağlı qalmayacaq.Xüsusilə Zəngəzur dəhlizinin irəliləyişində bu daha aydın hissolunur - çünki Rusiya daxili və xarici problemləri ilə məşğulolduğu üçün artıq açıq etiraz irəli sürmür.
İran regiondakı aktivliyini artırır və daha çox Azərbaycan -Türkiyə tandeminə qarşı çəkindirici amil kimi çıxış edir. ABŞ-ninFars körfəzi zonasında hərbi mövcudluğunu gücləndirməsi Tehranınəsəbliliyini kəskin artırıb. Bu vəziyyətdə Bakı və Ankaranın birgənəqliyyat layihələrini inkişaf etdirməsi İranda öz stratejitəhlükəsizliyinə çağırış qismində qəbul olunur.
2025-ci ilin yazında Tehran Azərbaycan sərhədi yaxınlığında ikiiri hərbi təlim keçirdi - mart ayında “Nurul-Xuda”, may ayında isə“Fəcr-25”. İran Quru Qoşunlarının komandanı Kiyamərs Heydəri IRNAagentliyinə müsahibəsində açıq şəkildə bildirmişdi ki, manevrlərinməqsədi “sərhədlərin destabilizasiyasının qarşısını almaqdır”.Əslində bu, Naxçıvanı İran ərazisini yan keçməklə Azərbaycanın əsashissəsi ilə birləşdirə biləcək istənilən nəqliyyat və ya enerjidəhlizlərinə qarşı güc nümayişidir.
Bununla yanaşı, daha bir mühüm amili nəzərə almaq lazımdır:Ermənistanın İrandan iqtisadi asılılığının artması. Avrasiyaİnkişaf Bankının yeni hesabatında qeyd olunur ki, 2025-ci ilinyanvar-may aylarında Ermənistanla İran arasındakı ticarətdövriyyəsi ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 22 faiz artıb vəəsas maddə kimi yenə də İranın enerji daşıyıcılarının tədarüküqalır. Bu artım Ermənistanı İranın siyasi şərtlərinə qarşı dahahəssas edir və Azərbaycanın ünvanına manevr imkanlarınıməhdudlaşdırır.
Türkiyə Azərbaycanın əsas strateji tərəfdaşı rolunu davametdirir və maksimal dərəcədə praqmatik davranır. Türkiyə Statistikaİnstitutu bildirib ki, 2025-ci ilin ilk yarısında qarşılıqlıticarət dövriyyəsi rekord həddə - 7,3 milyard dollara çatıb ki, buda 2024-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 14 faiz çoxdur. Türkiyənəqliyyat və enerji marşrutlarının inkişafına fəal şəkildə sərmayəyatırır: Bakı - Tbilisi - Qars xəttinin modernləşdirilməsi, eləcədə, "Transcaspian Digital Alliance" tipli layihələr Azərbaycanınkommunikasiya imkanlarını şaxələndirməyə və Rusiya ilə İrandəhlizlərini yan keçərək tranzit imkanlarını genişləndirməyə şəraityaradır.
Ankara ilə Bakının 2025-ci ildəki hərbi əməkdaşlığı da dinamikinkişaf edir. May ayında hər iki ölkədən 4 mindən çox hərbçininiştirakı ilə “Mustafa Kemal 2025” birgə təlimləri keçirilib. Bu,yalnız əməliyyat baxımından uyğunluğun nümayişi deyil, həm də açıqsiyasi mesajdır: Türkiyə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və nəqliyyatinteqrasiyası məsələlərində dəstəyini davam etdirməyə hazırdır.
Bununla belə, Türkiyənin siyasəti bütün bu dəstəyə baxmayaraq,İranla münasibətlərdə ehtiyatlı elementləri qoruyur. Türkiyəninxarici işlər naziri Hakan Fidan 2025-ci il 18 iyun tarixində"Anadolu" agentliyinə müsahibəsində vurğulayıb: “Cənubi Qafqaz yenimüharibə meydanı deyil, yeni əməkdaşlıq məkanıdır”.
Bu formul Ankara üçün regionu Tehranla açıq qarşıdurma nöqtəsinəçevirməmək, eyni zamanda təsir alətlərini qoruyub saxlamaq istəyiniəks etdirir. Bu cür diplomatik balans Türkiyəyə birləşdirici həlqəkimi qalmağa imkan verir, baxmayaraq ki, Ankara ilə Tehran arasındaetimad səviyyəsi hələ də son dərəcə məhduddur.
Sadalanan proseslər Azərbaycan üçün kifayət qədər əlverişligeosiyasi konfiqurasiya yaradır. Obyektiv zəifləmiş Rusiya artıqşərtləri diktə edə bilmir, İran öz həssaslıqları və ABŞ-ın hərbitəzyiqindən qorxusu ilə məhdudlaşdırılıb, Türkiyə isə Bakı iləmüttəfiqliyə əsaslanaraq nəqliyyat və enerji arteriyalarınıninkişafına ardıcıl sərmayə qoyur. Bu şəraitdə Azərbaycan regionunnəqliyyat və enerji mərkəzinə çevrilmək üçün tarixi imkan əldə edirvə yeni kommunikasiya marşrutlarını böyük qonşuların blokadasındanvə ya siyasi sabotajından çəkinmədən formalaşdıra bilir.
Belə bir dinamikanın qorunması, təbii ki, Bakının yalnızstrateji səbrini deyil, həm də yüksək diplomatik dəqiqliyini tələbedəcək ki, bir tərəfdən Rusiyanın zəifləməsindən istifadə etsin,digər tərəfdən isə İran və onun tərəfdaşlarına uzunmüddətliinteqrasiya layihələrini pozmağa imkan verməsin.
Məhz bu cəhət 2025-ci ildə Azərbaycanın xarici siyasətinin əsasistiqamətlərini müəyyənləşdirir: Türkiyə ilə praqmatik müttəfiqlik,tranzit yollarının şaxələndirilməsi, həmçinin regionalqeyri-sabitliklə bağlı risklərin minimuma endirilməsi.
Beləliklə, indiki mərhələ Azərbaycan üçün imkanlar mərhələsidir,lakin eyni zamanda, maksimal ehtiyatlılıq və strateji ardıcıllıqtələb edən böyük məsuliyyət mərhələsidir.
Pekin isə səssiz, lakin son dərəcə hesablı aktor olaraq 2025-ciildə də Cənubi Qafqazda mövqelərini sistemli və mərhələli şəkildəgücləndirmək xəttini davam etdirir. Çin baxışını şübhəsiz ki, ilknövbədə Azərbaycan və Gürcüstana yönəldir, çünki bu məkanlarRusiyanın tranzit gücündən yan keçməklə Avropaya mal göndərməyəimkan verən alternativ dəhlizin mühüm hissəsidir. Bu yanaşmauzunmüddətli “Bir kəmər, bir yol” strategiyasına uyğundur, lakinRusiyaya qarşı sanksiya təzyiqinin və Çin - ABŞ ticarətmünasibətlərinin gərginləşməsinin fonunda indi xüsusi praktiki mənakəsb edib.
Azərbaycan Dövlət Gömrük Komitəsinin rəsmi məlumatına görə,2025-ci ilin ilk altı ayında Çinlə ticarət dövriyyəsi 2024-cü ilineyni dövrü ilə müqayisədə 19 faiz artaraq 3,2 milyard dollaraçatıb. Bu rəqəmlər Çinin Azərbaycan bazarındakı iştirakınıngenişlənməsini, xüsusilə nəqliyyat, logistika və rəqəmsaltexnologiyalar sahəsində daha da dərinləşdiyini təsdiqləyir. Qeydetmək lazımdır ki, son aylar ərzində Çinin aparıcı şirkətləri -COSCO, "Huawei", "China Civil Engineering Construction Corporation"- Bakı limanı və Şərq - Qərb dəmir yolu dəhlizlərinin logistikaqovşaqları layihələrində iştirak imkanlarını genişləndirmək barədəAzərbaycan hökuməti ilə danışıqları intensivləşdiriblər.
Bununla yanaşı, Çin olduqca diqqətli davranır və regiondakımünaqişələrdə hansısa tərəfi dəstəklədiyini göstərə biləcək hərhansı siyasi bəyanatlardan yayınır. Bu yanaşma Pekinin 2010-cuillərin sonlarından Cənubi Qafqazda tətbiq etdiyi “siyasətsiziqtisadiyyat” prinsipinə uyğundur. Bu xəttin bariz nümunəsi 2025-ciilin fevralında Gürcüstanla imzalanmış COSCO şirkətinin müqaviləsiola bilər: Poti limanının infrastrukturunun təxminən 600 milyondollarlıq genişləndirilməsi nəzərdə tutulur. Gürcüstan İqtisadiyyatNazirliyinin məlumatına əsasən, bu layihə Poti limanının ötürücülükqabiliyyətini təxminən 45 faiz artıraraq onu Çin konteynerdaşımalarının əsas qovşaqlarından birinə çevirəcək.
Bununla belə, Gürcüstanın sabitliyi 2025-ci ildə son dərəcəkövrək olaraq qalır. May ayında qəbul edilmiş “Xarici təsirlərinşəffaflığı haqqında” qanun Tbilisidə kütləvi etirazların yenidalğasına səbəb olub. "Transparency International Georgia"nın iyunayında keçirdiyi son sorğuya görə, respondentlərin 67 faizi buqanunu ölkənin demokratik inkişafına təhdid kimi dəyərləndirib.Nəticədə iqtidarda olan “Gürcü Arzusu” partiyasının reytinqi 27faizə düşüb ki, bu da 2019-cu ildən bəri ən aşağı göstəricidir.
Moskva isə bu siyasi böhrandan operativ şəkildə yararlanmağaçalışıb. Rusiya Tbilisiyə bazar qiymətindən 20 faiz ucuz elektrikenerjisi tədarükü barədə uzunmüddətli müqavilə təklif edib.Gürcüstanın artan enerji tələbatını nəzərə alanda belə təklifləraçıq şəkildə yumşaq təzyiq və taktiki rüşvət elementidir. Bundanəlavə, "Carnegie Endowment"in regional energetika üzrə ekspertiDavid Baxtadze Radio Free Europe-a şərhində vurğulayıb ki, bu cürmüqavilələr “Gürcüstan energetikasını daha da həssas vəziyyətə salavə Rusiyadan idxaldan asılılığı gücləndirə bilər”.
Beləliklə, 2025-ci ildə Cənubi Qafqaz intensiv və çox vaxt gizlirəqabət zonası olaraq qalır. Çin siyasi ittifaqlara qoşulmadan vəheç bir dövlətə açıq üstünlük vermədən məhz logistikainfrastrukturuna sərmayə qoymağa üstünlük verir. Bu yanaşmaAzərbaycanın maraqlarına da uyğundur, çünki Bakı tranzitimkanlarını inkişaf etdirməkdə və siyasi şərtlər olmadaninvestisiyaların cəlb olunmasında maraqlıdır. Buna bariz misal kimiAzərbaycanın İqtisadiyyat Nazirliyinin məlumatı göstərilə bilər:artıq 2025-ci ilin iyuluna qədər “Orta dəhliz” vasitəsilə ölkəərazisindən keçən Çin yüklərinin tranziti 2024-cü ilin ilk yarısıilə müqayisədə 23 faizdən çox artıb.
Bölgədə geosiyasi balanslar əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib.Azərbaycan öz ərazisində sabitliyin təminatçısı rolunumöhkəmləndirir, eyni zamanda infrastruktur layihələrinə xaricisərmayələri cəlb edir. Çinin “sakit iştirak” strategiyası buplanlara tam uyğun gəlir, Azərbaycanın suverenliyini sual altınaqoymur və Bakını siyasi öhdəliklərlə yükləmir.
Bu arada Gürcüstan daxili etirazlarla və Rusiyanın xaricitəzyiqi ilə balans yaratmağa çalışarkən daha həssas mövqedə qalırki, bu da bütövlükdə Cənubi Qafqaz üçün, o cümlədən tranzitmarşrutlar üçün sabitlik təhlükəsi yaradır. Belə şəraitdəAzərbaycan öz liderliyini Şərq - Qərb dəhlizində gücləndirmək vəPekin üçün yüklərin təhlükəsizliyini və biznes üçün sabit şərtləritəmin edən etibarlı tərəfdaşa çevrilmək üçün mövcud imkanpəncərəsindən maksimum istifadə etməlidir.
Bizim vəzifəmiz təkcə tranzit yükləri qəbul etmək deyil,Azərbaycanın sadəcə tranzitçi yox, əlavə dəyərin tamhüquqluiştirakçısına çevriləcəyi yeni logistika məntiqini qurmaqdır.
Məzkur yanaşma həm Azərbaycanın, həm də Avropa bazarlarına çıxışüçün sabit, praqmatik və etibarlı dəhlizə ehtiyac duyan Çininuzunmüddətli maraqlarına cavab verir.
Beləliklə, Çinin 2025-ci ildə Cənubi Qafqaza yavaş, lakinardıcıl şəkildə nüfuzu artıq reallıq kimi qeydə alınır. Ancaq onunuğuru, o cümlədən, Azərbaycanın Gürcüstandakı turbulentliyə vəRusiyanın təşəbbüsü ələ almağa yönəlmiş cəhdlərinə baxmayaraq,tranzit marşrutlarının davamlılığını qoruyub saxlaya bilməsindənasılı olacaq. Yaxın illərdə bu, regionda ən mühüm geoiqtisadirəqabət xətlərindən biri olacaq.
Bu arada xatırladaq ki, Azərbaycanın İqtisadiyyat Nazirliyininməlumatına görə, 2025-ci ilin ilk yarısında Qarabağın şərqhissəsindən 280 milyon dollardan çox həcmində yük daşınıb ki, bu da2023-cü illə müqayisədə 37 faiz çoxdur (Azərbaycan DövlətStatistika Komitəsinin rəqəmlərinə əsasən). Bu fakt, Rusiyaqüvvələrinin çıxmasından sonra açılmış imkan pəncərəsinin praktikşəkildə istifadə olunduğunu sübut edir.
Bakı üçün yaxın iki - üç ilin əsas geoiqtisadi prioriteti ölkəniTransxəzər beynəlxalq nəqliyyat marşrutunun ayrılmaz həlqəsinəçevirməkdir. TMTM Nəqliyyat Operatorları Assosiasiyasının (may2025) hesabatına görə, bu dəhliz üzrə daşımaların həcmi 2024-cüilin eyni dövrü ilə müqayisədə 23 faiz artıb, baxmayaraq ki,Qazaxıstan və Gürcüstan limanlarındakı logistika məhdudiyyətlərihələ də qalır. Bu, Azərbaycanın tranzit mərkəzi kimi statusunugücləndirir, lakin eyni zamanda onun həssaslığını da üzə çıxarır -çünki hələ də çox şey qonşu ölkələrdəki siyasi sabitlikdənasılıdır.
Təbii ki, risk amilləri də mövcuddur.
Birincisi, 2025-ci ildə İranın Zəngəzur dəhlizinin tam işədüşməsinə ardıcıl şəkildə qarşı çıxmasını qeyd etmək lazımdır.
Rəsmi Tehran bəyan edir ki, "regionun kommunikasiya mənzərəsindəİranın maraqları nəzərə alınmadan edilən istənilən dəyişiklikqəbuledilməzdir”.
Bu mesaj Azərbaycan Türkiyə və Gürcüstanla dəhliz üzrə yenitarif sazişini razılaşdırmaq barədə danışıqlara başladıqdan sonrasəslənib.
Əgər Zəngəzur dəhlizinin işə düşməsi daha iki il təxirəsalınarsa, Azərbaycanın tranzit gəlirlərindəki illik itkilər 120 -150 milyon dollar arasında ola bilər.
İkincisi, Gürcüstandakı vəziyyət. Kütləvi mitinqlər, nəqliyyatarteriyalarının bloklanması və ümumi siyasi gərginliyin artmasıartıq dəfələrlə Poti limanının fəaliyyətində fasilələrə səbəbolub.
Üçüncüsü, Çin amili. Rəsmi Pekinin ehtiyatlı, lakin məqsədyönlüfəallığını qeyd etməmək olmaz. 2025-ci ildə Çin dövlətstrukturlarının Cənubi Qafqazdakı infrastruktur layihələrinəyatırımları 1,3 milyard dollara çatıb ki, bunun 410 milyon dollarıGürcüstanın Batumi limanının modernləşdirilməsinə, daha 270 milyondolları isə Azərbaycanın logistika sektoruna yönəldilib ("Silk RoadFund"un may 2025 hesabatına görə). Bu, Azərbaycan üçün unikalfürsət yaradır ki, öz alyanslarını şaxələndirsin və Türkiyəniyeganə “çəki daşına” çevirməsin. Çin Beynəlxalq StratejiAraşdırmalar Akademiyasının ekspertləri proqnozlaşdırır ki, Pekinregiondakı lobbi fəaliyyətini gələcəkdə də gücləndirəcək və dəmiryollarının maliyyələşdirilməsindən tutmuş enerji layihələrindəiştirakadək “paket dəstəyi” təklif edəcək.
... Cənubi Qafqaz ABŞ, Avropa, Rusiya, İran, Türkiyə və Çininmaraqlarının kəsişdiyi arena olaraq qalır. Azərbaycan üçün əsasvəzifə maksimum dərəcədə aydın və müstəqil xarici siyasət kursuaparmaq olacaq ki, bu da ona bir alyansa qapılmadan çevik qalmağaimkan verəcək. Ankaranın dəstəyindən istifadə etməklə, Pekin vədigər oyunçular üçün yeni imkan pəncərələri açmaqla Bakı yaxın üçil ərzində regionun əsas sabitlik dayağına çevrilmək şansınamalikdir - təbii ki, daxili siyasi sabitliyi və stratejiehtiyatlılığı qoruya bilsə. Məhz bu, Azərbaycanın təkcə tranzitqovşağı deyil, həm də bütövlükdə Cənubi Qafqaz üçün əsastəhlükəsizlik və inkişaf təminatçısı rolunu əldə etmək üçün realimkanıdır.
