BAKI, TurkicWorld / AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
2023-cü ilin 7 oktyabr tarixindən başlayaraq Yaxın Şərqdə dramatik hadisələr zənciri müşahidə olundu. Ancaq bu hadisələr son həddə yalnız İsrailin İranı “gözlənilmədən” və genişmiqyaslı şəkildə bombalaması ilə çatdı və hücum sübh vaxtı həyata keçirildi.
İsrailin ilk raketi Tehrana düşdüyü və ilk yüksək rütbəli İran rəsmisi qətlə yetirildiyi anda regional münaqişə açıq müharibəyə çevrildi.
Hadisələrin gedişi göstərdi ki, İsrail və ABŞ bu qarşıdurmanı tədricən İranla birbaşa savaşa doğru sürükləyirmiş. “Yeni Yaxın Şərq”in qurulması ssenarisində İranın neytrallaşdırılması əsas məqsədlərdən biri kimi görünür.
İsrailin müharibəyə zəmin hazırlayan addımları
İsrailin Hizbullahla apardığı mübarizədə əldə etdiyi uğurlar, Suriyadakı rejimin çöküşü üçün əlverişli zəminin yaranması, İraqdakı Haşdi Şaabi qüvvələrinin qorxudulması və hücumlarının dayandırılması, Yəməndə husilərə qarşı daha sərt yanaşmalar və bu müddətdə ABŞ hərbi dəniz qüvvələrinin bölgəyə daxil olması İranın xarici təsirlərini zəiflətdi. Nəticədə İsrail və ABŞ üçün birbaşa Tehrana zərbə endirmək artıq "qaçırılmaz fürsət" kimi dəyərləndirildi.
İranın cavab imkanları və dilemması
İran bu dəfə təkcə adi bir hücumla deyil, “varlıq təhlükəsi” ilə qarşı-qarşıyadır. Artıq hər bir an yeni sürprizlərlə doludur – istər İsrailin yeni zərbələri, istərsə də İranın cavablarının təsiri baxımından. Tehran ilk dəfə belə mürəkkəb təhlükəsizlik və siyasi hesablamalar qarşısındadır.
Bu qarşıdurmanın əsas fəlsəfəsi isə İsrailin “zorla həll olmayan məsələlər daha çox zorla həll edilər” prinsipidir. İsrailin texnoloji və hərbi üstünlüyü ABŞ və Qərbin dəstəyi ilə özünü bir daha göstərdi: hücumun ikinci günü İsrail İran hava məkanına nəzarəti tam ələ aldı, bu da təyyarələrinin sərbəst şəkildə İran ərazisindəki hədəfləri vurmasına şərait yaratdı. Eyni zamanda Mossadın İranda geniş casus şəbəkəsi də təsirli əməliyyatlar həyata keçirdi.
Nüvə və raket proqramı: hədəf nədir?
Baş nazir Netanyahu bəyan etdi ki, məqsəd İranın həm nüvə, həm də raket proqramlarını məhv etməkdir. Lakin bu məqsədlər İsrailin təkbaşına bacaracağı səviyyədə deyil – xüsusən yeraltı Fərdu nüvə obyektləri kimi dərin hədəfləri nəzərə alanda. ABŞ kəşfiyyatına görə, İsrailin hücumları İranın nüvə proqramını yalnız bir neçə ay geri salıb. Bu isə Vaşinqton qarşısında iki seçim qoyur: ya İsrailin hücumlarına yaşıl işıq yandırmaq, ya da bu gecikmədən istifadə edərək yeni danışıqlara başlamaq.
Müharibə diplomatik çıxış yolu ilə bitə bilərmi?
Müəyyən məlumatlara görə, İran vasitəçilər üzərindən ABŞ-a danışıqlara açıq olduğunu bildirib, lakin əvvəlcə İsrailin hücumlarının dayandırılmasını istəyir. Donald Trampın son açıqlamalarında Tehrana “sürətlə Tehrandan çıxın” çağırışı və “İran nüvə silahı əldə edə bilməz” fikirləri də ABŞ-ın hazırda maksimal təzyiq strategiyasına keçdiyini göstərir.
Hətta Trampın İsraillə birlikdə İranı aldatmaq üçün plan qurduğu barədə məlumatlar da var. Bu isə Vaşinqtonun diplomatik masada üstünlük əldə etmək üçün hərbi təzyiq taktikasından istifadə etdiyini göstərir.
İranın raket cavabları və İsrailin “çıxış strategiyası”
İranın Tel-Əvivə endirdiyi raket zərbələri və bəzi strateji mərkəzlərə cavab atəşləri göstərdi ki, Tehran hələ də cavab vermək iqtidarındadır. Lakin son günlərdə bu raket hücumlarının intensivliyi azalıb – bu, ya taktiki manevr, ya da İsrailin cavab potensialına zərbə endirməsi nəticəsində ola bilər.
Luristan vilayətində SEPAH raket operatorlarından 21-nin naməlum şəxslər tərəfindən öldürülməsi İsrailin İranın cavab potensialını sıradan çıxarmaq məqsədi güddüyünü göstərir.
İranın diplomatik təcridi və Qərbin mövqeyi
İranın diplomatik sahədə də əl-qolu bağlıdır. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin İranı NPT razılaşmalarını pozmaqda ittiham etməsi İsrailin beynəlxalq müstəvidə üstünlük qazanmasına kömək etdi. Almaniya, Fransa və Böyük Britaniya da bu istiqamətdə İsrailə siyasi dəstək verir.
Digər tərəfdən, Rusiya münaqişənin genişlənməsinə qarşı vasitəçilik rolu oynayır. Çin isə İsrailin enerji ixracatını hədəfə almadığı üçün neytral mövqedə qalır. Pakistan isə yalnız siyasi dəstək göstərəcəyini bildirib. Bu isə göstərir ki, İran real hərbi dəstək ala bilmir.
ABŞ-ın hazırda öz qüvvələrinin birbaşa hücuma məruz qalacağı təqdirdə savaşa qoşulacağını deməsi qırmızı xətt kimi görünür. Bu xətt keçilərsə, region yeni İraq və Əfqanıstan ssenarilərinə sürüklənə bilər. İrana qarşı bu müharibənin sonu ya nüvə və raket proqramlarının məhv edilməsi, ya da Tehrandakı rejimin tamamilə çökməsi ola bilər.
Amma əsas sual budur: bu məqsədlərə hansı qiymətə çatılacaq? Avropa, xüsusilə enerji baxımından bu müharibənin təsirlərinə hazırdırmı? Neft qiymətlərinin artması Rusiya üçün yeni maliyyə mənbəyi olacaqmı?
İsrailin bölgədə hegemonluq qurmaq istəyi və İranın 20 illik güc simvollarının – nüvə və raket proqramının – hədəfə alınması regionda yeni dövrün başlandığını göstərir. Trampın dediyi kimi, qarşıda bizi daha gərgin günlər gözləyir. Bu, yeni Yaxın Şərqin başlanğıcı da ola bilər, ya da uzunmüddətli, dağıdıcı müharibənin açılışı…
