Bakı. Trend:
Dünya ticarət marşrutlarının yenidən bölüşdürülməsinə diqqətyönəldərkən, Azərbaycan addım-addım cənub istiqamətində mövqelərinigücləndirir və Şərqi Aralıq dənizi hövzəsinə çıxış əldə edir. Uzunillər sanksiyaların və təcridin təsiri altında qalan Suriya yenidənbeynəlxalq marağın mərkəzinə çevrilir. Dəməşqin regionalarxitekturada canlanmaqda olan rolu elə bir dövrə təsadüf edir ki,Bakı ixracın diversifikasiyasına və yeni enerji bazarlarınınaxtarışına sistemli şəkildə girişib. Beləcə, onilliklərdən sonrailk dəfə elə bir formul yaranır ki, burada Azərbaycan və Suriyatəkcə tərəfdaş deyil, həm də Yaxın Şərqin yeni enerji məntiqininpotensial müəllifləridir.
2025-ci ilin Suriyası artıq on il əvvəlki ölkə deyil. BMT vəBeynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına görə, son iki ildə ölkəninÜDM artımı ildə təxminən 3,2 faiz olub - əsasən kənd təsərrüfatı,daxili ticarət və bərpa olunan xarici sərmayələr hesabına. Ammaenerji sektoru hələ də Suriyanın iqtisadiyyatında Axilles dabanısayılır. Müharibədən əvvəl qaz elektrik enerjisi istehsalınıntəxminən 45 faizini təmin edirdi, indi bu göstərici 15 faizə beləçatmır.
Dünya Bankının hesablamalarına görə, Suriyanın enerjiinfrastrukturu üzrə zərərin ümumi məbləği 120 milyard dollardançoxdur. 13 iri elektrik stansiyasından cəmi beşi işləkvəziyyətdədir və o da minimal gücdə. Əsas qaz yataqları - Şaer,Deyr əz Zor və Palmira - ya tamamilə dağıdılıb, ya da əsaslıbərpaya ehtiyac duyur. Belə bir şəraitdə həm resurslara, həmtəcrübəyə, həm də texnoloji potensiala malik olan Azərbaycan təbiistrateji tərəfdaşa çevrilir.
Azərbaycan qazının Suriyaya ixracı ilə bağlı danışıqlar 2024-cüildən Türkiyənin vasitəçiliyi ilə aparılırdı. Türkiyə EnergetikaNazirliyinin məlumatına görə, ilkin mərhələdə söhbət illik 1,5–2milyard kubmetr həcmində qaz tədarükündən gedir. Qaz SuriyayaTürkiyə ərazisindən keçərək Bab əl Hava sərhəd məntəqəsi vasitəsilətərs axın sxemi ilə çatdırıla bilər.
SOCAR artıq Suriya tərəfi ilə infrastrukturun bərpası üzrəməsləhətləşmələrdə iştirak edir. İlkin hesablamalara əsasən,Suriyanın qaz-nəqliyyat sisteminin minimal istismar səviyyəsinəgətirilməsi üçün 3–3,5 milyard dollar həcmində sərmayə tələbolunur. Birinci mərhələdə Homs–Lazkiyə magistral xəttinin, sıxıcıstansiyaların və Hələb ətrafındakı qazpaylayıcı qovşaqların bərpasınəzərdə tutulur.
Ekspertlərin fikrincə, işlər plan üzrə getsə, artıq 2026-cı ilinsonuna qədər Suriya daxili qaz tələbatının 50–60 faizini yerliistehsalla ödəyə biləcək. Suriya Energetika Nazirliyi hesab edirki, Azərbaycan qazının idxalı beş elektrik stansiyasını yenidən işəsalmağa və sənaye zonalarının əsas hissəsini enerji ilə təminetməyə imkan verəcək.
Suriyanın enerji sektorunun bərpasında əsas maneə maliyyəmənbələrinin məhdudluğudur. Beynəlxalq maliyyə institutlarısanksiyalar səbəbindən hələ də fəaliyyətini məhdudlaşdırır. Fəqətvəziyyət dəyişməyə başlayıb. 2025-ci ildə Avropa İttifaqı Suriyanınenerji sektoruna sərmayə yatırmaqla bağlı bəzi məhdudiyyətləridayandırdı. Böyük Britaniya isə daha irəli gedərək, özəlşirkətlərinə BMT nəzarəti altında “humanitar enerji layihələrində”iştirak icazəsi verdi.
Əsas maliyyə mənbələri Azərbaycan, Qətər və Birləşmiş ƏrəbƏmirliklərindən gələn özəl sərmayələrdir. Bakı sanksiya riskləriniazaltmaq üçün Türkiyə və Qətər fondları ilə birgə müəssisələrvasitəsilə Suriya layihələrinə qoşulma variantını nəzərdənkeçirir.
Azərbaycan İqtisadi İslahatların Təhlili və KommunikasiyaMərkəzinin məlumatına görə, Azərbaycanın Suriyaya potensialsərmayəsi beş il ərzində 1,2 milyard dollara çata bilər. Bunun 40faizi enerji infrastrukturu, 25 faizi xammalın emalı, qalan hissəsiisə metallurgiya və qiymətli metallar sektoruna yönəldiləcək.
Sanksiya təzyiqi hələ də qeyri-müəyyənlik yaradır. ABŞprezidenti Tramp “Sezar Qanunu”nun yenidən baxılmasını istəsə də,Konqres hələlik onu ləğv etməyib. Bununla belə, 2025-ci ilinəvvəlində ABŞ administrasiyası Suriyanın enerji və infrastrukturbərpasına yönəlmiş layihələr üçün “müvəqqəti humanitar istisnalar”tətbiq etdiyini açıqladı.
Dövlət Departamentinin məlumatına görə, bu istisnalara Türkiyə,Qətər və Azərbaycan şirkətləri də daxil olmaqla 14 qurum salınıb.Bu, SOCAR və Azərbaycan podratçılarına Suriyada ikinci dərəcəlisanksiya riski olmadan fəaliyyət göstərmək üçün unikal imkanyaradır.
ABŞ Dövlət Departamentinin nümayəndəsi 2025-ci ilin fevralındabelə bir bəyanat vermişdi: “Suriyanın enerji sabitliyini vəhumanitar böhranın azalmasını dəstəkləyən bütün təşəbbüslərialqışlayırıq.” Bakı bu diplomatik siqnalı maksimum rasional şəkildədəyərləndirir.
Azərbaycan–Suriya əməkdaşlığının ən gözlənilməz, lakin stratejibaxımdan önəmli istiqamətlərindən biri qiymətli metalların hasilatıvə emalıdır. Uzunmüddətli müharibədən sonra Suriyanın qızılsənayesi demək olar ki, dağıdılıb. Suriya Sənaye Nazirliyininməlumatına görə, 12 müəssisədən cəmi üçü fəaliyyət göstərir vəonların da məhsuldarlığı müharibədən əvvəlki səviyyənin 15faizindən çox deyil.
2025-ci ilin əvvəlində Suriyanın Qiymətli Metallara Nəzarət Başİdarəsi rəhbərliyi ilə Azərbaycanın müvəqqəti işlər üzrə vəkiliningörüşü baş tutdu. Görüşdə Azərbaycan şirkətlərinin geolojikəşfiyyat, avadanlıqların bərpası və birgə müəssisələrinyaradılmasında iştirakı müzakirə edildi. Məqsəd Qarabağda -xüsusilə Qoşbulaq, Soyalu və Kəlbəcərdə qızıl və mis yataqları üzrəəldə edilmiş azərbaycan təcrübəsini Suriyada tətbiq etməkdir.
Azərbaycan üçün bu, sadəcə sərmayə deyil, sənaye nou-haununixracıdır. Suriyada qızıl hasilatının maya dəyəri dağıdılmışinfrastruktur, kadr çatışmazlığı və logistika problemlərisəbəbindən yüksəkdir. Amma bunun əvəzində Bakı yeni resursbazalarına çıxış əldə edir və əlavə dəyər zəncirini - xammaldanzinət məhsullarına qədər - genişləndirir.
Ekspertlərin hesablamalarına görə, Azərbaycan Suriyanın qızılhasilatı sektorunda 20 faiz pay əldə etsə, 2028-ci ilə qədər illikgəlir təxminən 150 milyon dollar təşkil edəcək. Bundan başqa,Suriya qızılının Azərbaycanda emalı ölkəmizi zərgərlik və əyarlamasahəsində regional mərkəzə çevirəcək.
Suriya ilə əməkdaşlıq Azərbaycanın təkcə iqtisadi deyil, həm dəstrateji maraqlarına xidmət edir. Bakı ilk dəfə olaraq Yaxın Şərqdədavamlı mövcudluq formalaşdırır və bununla da Türkiyə–İran–Qafqazüçbucağından kənara çıxır.
Bu addım Azərbaycanın 2022–2023-cü illərin enerji böhranındansonra həyata keçirdiyi enerji diversifikasiyası doktrinasınıntərkib hissəsidir. Əgər 2020-ci illərin əvvəlində Azərbaycan qazixracının 80 faizi Avropanın payına düşürdüsə, 2025-ci ildə bugöstərici 63 faizə enib. Qalan 37 faiz Türkiyə, Balkanlar, MərkəziAsiya və indi də Yaxın Şərq istiqamətlərinə bölünür.
Azərbaycan İqtisadiyyat Nazirliyinin məlumatına əsasən, 2025-ciilin ilk yarısında cənub istiqamətində enerji ixracı 12 faiz artıbvə bu, Türkiyə üzərindən genişlənən tədarük axınları ilə birbaşaəlaqəlidir. Perspektivdə Azərbaycan təkcə Suriyaya qaz ixrac edənölkə deyil, həm də Fars körfəzi, Aralıq dənizi və Avropa arasındaenerji axınlarını birləşdirən tranzit platformasına çevriləbilər.
Azərbaycan–Suriya münasibətlərinin daha geniş mənası Bakınınziddiyyətli maraqları olan ölkələr arasında vasitəçi rolunu oynamaqbacarığında görünür. Çin vasitəçiliyi ilə Səudiyyə Ərəbistanı vəİran arasında normallaşma mərhələsinə keçid fonunda regiona yeni,neytral dialoq meydanları lazımdır.
Azərbaycanın İran, Türkiyə, İsrail və ərəb monarxiyaları iləbalanslı münasibətləri ona bu rolu oynamağa imkan verir. Doha YaxınŞərq Araşdırmaları İnstitutunun məlumatına görə, 2025-ci ildə Bakıdəfələrlə Suriyalı və israilli ekspertlər arasında su və enerjitəhlükəsizliyi məsələlərində mümkün təmas platforması kimi qeydolunub.
Suriya isə öz növbəsində Azərbaycanı İslam dünyasına açılankörpü, beynəlxalq tribunlarda səsini eşitdirə biləcək tərəfdaş kimigörür. Azərbaycanda dini və etnik qrupların dinc birgəyaşayışıtəcrübəsi Suriyanın müharibədən sonrakı bərpa mərhələsi üçün mühümmodeldir - çünki məhz konfessional barışıq və reinteqrasiyaməsələləri Suriyanın gələcək sabitliyinin açarıdır.
Azərbaycan–Suriya əməkdaşlığının geoiqtisadi ölçüsü enerjisektoru ilə məhdudlaşmır. Azərbaycan qazının Suriyaya tədarükü vəgələcəkdə neft, eləcə də metallarla bağlı ixrac layihələrininhəyata keçirilməsi üçün yeni logistika əlaqələrinin qurulmasızəruridir.
Əsas elementlərdən biri Naxçıvandan Türkiyə üzərindən Suriyanınsərhədinə qədər uzanan marşrutun modernləşdirilməsi ola bilər. Bumodeldə Türkiyə əsas tranzit tərəfdaş rolunu oynayır. Paralelşəkildə, Azərbaycanın yüklərinin Aralıq dənizinə çıxışı üçünLatakiya və Tartus limanlarından istifadə imkanları da müzakirəolunur.
Türkiyə Nəqliyyat Nazirliyinin ilkin məlumatlarına görə, artıqAzərbaycan, Türkiyə, Suriya və İraqı birləşdirəcək “Cənub EnerjiDəhlizi” layihəsi üzərində danışıqlar aparılır. Məqsəd - Qara dənizvə Avropa istiqamətlərindəki həddindən artıq yüklənməni aradanqaldıraraq enerji daşıyıcılarının daha çevik marşrutla daşınmasınıtəmin etməkdir.
Əgər layihə reallaşarsa, o, TANAP və TAP-dan sonra regionun əniri transmilli enerji infrastrukturu olacaq və Azərbaycanın CənubiAralıq dənizi və Afrika bazarlarına strateji çıxışını təminedəcək.
Ambisiyalı perspektivlərə baxmayaraq, Azərbaycan–Suriyaəməkdaşlığı bir sıra risklərlə müşayiət olunur. Əvvəla, siyasirisklər qalmaqdadır. Sanksiya rejimi hələ də qüvvədədir, daxiliislahatlar isə ləng gedir. Korrupsiya, zəif idarəetmə institutlarıvə bürokratik səmərəsizlik - bütün bunlar investisiya prosesiniyavaşıda bilər.
İqtisadi risklər də az deyil. Fitch Solutions-unqiymətləndirməsinə əsasən, Suriyada infrastruktur layihələrininorta gəlirlilik dövrü 8–12 il arasında dəyişir. Üstəlik, 2025-ciilin iyununa olan məlumatlara görə, ölkədə illik inflyasiyatəxminən 68 faiz səviyyəsindədir və valyuta sabitsizliyi xaricisərmayədarlar üçün əlavə təzyiq yaradır.
Lakin Azərbaycan bu əməkdaşlığa soyuq başla və praqmatik yanaşmailə baxır - nə romantik illüziyalarla, nə də risklərə qarşı koroptimizmlə. Bakı üçün burada əsas məsələ strateji dividendlərdir.Suriyada hətta məhdud miqyasda iştirak belə Azərbaycanın beynəlxalqimicini möhkəmləndirir və onu regionda müstəqil oyunçu kimi təqdimedir.
Azərbaycan–Suriya tərəfdaşlığı qısamüddətli iqtisadi layihədeyil, Bakının Yaxın Şərqin yeni siyasi-iqtisadi arxitekturasındamöhkəmlənməsini hədəfləyən uzunmüddətli strategiyanın tərkibhissəsidir. Böyük dövlətlər bölgədə təsirini hərbi və ya siyasirıçaqlar vasitəsilə artırmağa çalışdığı halda, Azərbaycaniqtisadiyyatı, infrastrukturu və enerjini “yumşaq güc” alətinəçevirib.
Suriyanın bərpasında iştirak Bakıya təkcə yeni bazarlarqazandırmır, həm də ABŞ, Türkiyə, ərəb ölkələri və hətta İranlamünasibətlərdə əlavə diplomatik manevr sahəsi yaradır. Enerjininyenidən geosiyasi valyutaya çevrildiyi bir dövrdə bu istiqamətAzərbaycanın rolunu sadəcə regional ixracatçıdan çıxarıb, YaxınŞərqin gələcək enerji sisteminin memarı səviyyəsinə qaldırabilər.
