Milli.az saytından əldə olunan məlumata görə, ain.az məlumat yayır.
Dünyada elə simvollar var ki, onların mənasını izah etməyə ehtiyac yoxdur. Berlin divarı, atom bombası, dollar, Süveyş kanalı - bunların hər biri beynəlxalq nizamın taleyini dəyişən epoxal dönüş nöqtələrini təmsil edib. XXI əsrin əvvəlindən bu sıraya, ilk baxışda paradoksal görünən daha bir simvol əlavə olunub - həbsxana. Artıq o, yalnız daxili ədalət sisteminin bir hissəsi deyil. Həbsxana indi qlobal strategiyanın alətinə, beynəlxalq təzyiq mexanizminə və dövlətin klassik hüquqi çərçivədən kənarda hərəkət edə bildiyi məkana çevrilir.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Bu dəyişiklik elmi konfransların tribunalarında yox, real siyasətin ən qızğın nöqtəsində baş verir. O, Vaşinqtonla San-Salvador arasında qurulan yeni ittifaqda öz ifadəsini tapır - ABŞ prezidenti Donald Trampın rəhbərliyindəki supergüc ilə hələ dünənə qədər yalnız vətəndaş müharibəsi və mara adlı bandaları ilə tanınan kiçik Mərkəzi Amerika dövləti arasında. Salvador prezidenti Nayib Bukele ABŞ-a zahirdə sırf miqrasiya ilə bağlı görünən bir razılaşma təklif etdi: ABŞ-dan deportasiya olunan miqrantları qəbul edib onları CECOT adlı nəhəng həbsxanada yerləşdirmək - qarşılığında pul almaq. Amma bu sxemin arxasında bundan qat-qat böyük plan gizlənir.
Salvador dünyada ilk beynəlxalq həbsxana mərkəzinə - miqrasiya, təhlükəsizlik, beynəlxalq hüquq, iqtisadiyyat və ideologiyanın kəsişdiyi eksteryitorial cəza zonasına çevrilir. Bu, sadəcə qeyri-qanuni miqrasiya axınına və ya cinayət dalğasına cavab deyil. Bu, suverenliyin, sərhədlərin və insan hüquqlarının 1945-dən sonrakı liberal düzən dövründən tam fərqli rol oynayacağı yeni bir qlobal nəzarət arxitekturası qurmaq cəhdidir.
Əsas məsələ də məhz budur: həbsxananın daxili cəza alətindən qlobal idarəetmə mexanizminə çevrilməsi. Salvador bu gün "istisna" deyil, "prototip"dir - sabah bu modelin ardınca başqa dövlətlər də gedə bilər. Odur ki, tədqiqatçılar və siyasətçilər qarşısında indi belə bir sual durur:
Tramp və Bukelenin ittifaqı yeni qlobal nizam modeli qururmu - və Salvadorun beynəlxalq həbsxana mərkəzinə çevrilməsi gələcək beynəlxalq hüquq və qlobal miqrasiya sistemi üçün nə ilə nəticələnəcək?
Quantanamodan CECOT-a: qanundan kənar həbsxana siyasi texnologiya kimi
Baş verənlərin dərinliyini anlamaq üçün konkret venesuelalı miqrant məsələsindən kənara çıxmaq və "eksteryitorial həbsxana" ideyasının yeni olmadığını xatırlamaq lazımdır. Bu anlayış ilk dəfə XXI əsrdə, 11 sentyabr 2001-dən sonra ABŞ-ın hərbi-siyasi praktikasında formalaşdı. Vaşinqton Kuba ərazisindəki Quantanamo bazasında xüsusi zona yaratdı - burada saxlanılanlara nə hərbi əsir, nə də mülki şəxs statusu verilirdi. Bu məkan ABŞ məhkəmələrinin yurisdiksiyasından kənarda idi, nə Cenevrə konvensiyalarına, nə də klassik hüquqi prosedurlara tabe idi.
Quantanamo sadəcə terrorçuluqda şübhəli bilinənlərin düşərgəsi deyildi - o, dövlətin "fövqəladə təhlükə" bəhanəsi ilə məhdudiyyətsiz hərəkət edə bildiyi hüquqi "limbo"nun yaradılması üzrə eksperiment idi. Bütün beynəlxalq hüquq sistemini sarsıdan tənqidlərə baxmayaraq, Quantanamo göstərdi ki, transmilli təhdidlər dövründə dövlət ənənəvi çərçivələrə sığmayan yeni nəzarət formaları axtarır.
2023-cü ildə Salvadorda açılan nəhəng CECOT həbsxanası isə həmin məntiqin mülki, hərbi olmayan mühitdə davamıdır. Əgər Quantanamo "qlobal terrora qarşı müharibə" dövründə "xarici düşmənlər" üçün yaradılmışdısa, CECOT artıq "daxili təhdidlərin" qlobal fenomenə çevrildiyi yeni mərhələdə - qeyri-qanuni miqrasiya, mütəşəkkil cinayətkarlıq və transmilli bandalara qarşı idarəetmə alətidir.
Ən önəmli yenilik isə ondadır ki, CECOT-da yalnız məhkəmənin hökmü ilə məhkum olunmuş cinayətkarlar deyil, heç vaxt məhkəmə qarşısına çıxmamış insanlar da saxlanılır. ABŞ-dan deportasiya olunan venesuelalıların 75 faizindən çoxunun məhkəmə qərarı yoxdur, onların böyük bir hissəsi isə sadəcə döymələrinə, geyim tərzinə və ya sosial şəbəkələrdəki paylaşımlarına görə ittiham olunur. Bu, artıq klassik cinayət siyasəti deyil - bu, dövlətin faktlarla deyil, şübhələrlə işlədiyi, günah meyarlarının kökündən dəyişdiyi yeni bir "preventiv həbs" formasının başlanğıcıdır.
Salvador - penitensiar geosiyasətin laboratoriyası
Salvador - cəmi 6,5 milyon əhalisi olan kiçik bir Mərkəzi Amerika ölkəsidir. Hələ on il əvvəl o, dünyanın ən təhlükəli dövlətlərindən biri sayılırdı: 2015-ci ildə qətl səviyyəsi hər 100 min nəfərə 103 nəfərə çatmışdı, mara adlı silahlı bandalar isə bütöv rayonlara nəzarət edirdi. Dövlət demək olar ki, zorakılıq üzərindəki monopoliyasını itirmişdi.
2019-cu ildə Nayib Bukelenin hakimiyyətə gəlişi dönüş nöqtəsi oldu. Gənc prezident bandaları məhv etmək üçün misilsiz kampaniya başladı: fövqəladə vəziyyət elan etdi, saxlanılanların əsas hüquq təminatlarını ləğv etdi, kütləvi həbslərə başladı. Beş il ərzində qətl səviyyəsi 19 dəfədən çox azalaraq hər 100 min nəfərə 1,9 nəfərə endi. Amma bu uğurun qiyməti ağır oldu - Salvador faktiki olaraq "həbsxana ölkəsi"nə çevrildi: böyüklərin 2,6 faizindən çoxu dəmir barmaqlıqlar arxasındadır, bu isə dünyada mütləq rekorddur.
CECOT bu yeni reallığın simvoluna çevrilib. "Terrorçuların saxlanma mərkəzi" kimi inşa olunan və 40 min məhbus üçün nəzərdə tutulan bu nəhəng kompleks "dövlət içində dövlət" kimidir - burada nə vəkil var, nə ailə görüşü, nə gəzinti, nə də gecə - işıqlar heç vaxt sönmür. Burada yalnız MS-13 və Barrio-18 bandalarının üzvləri yox, artıq ABŞ-dan deportasiya olunmuş miqrantlar da saxlanılır.
Donald Tramp və Nayib Bukele siyasi yaxınlıqlarını gizlətmirlər. "Deyirlər ki, biz minlərlə adamı həbs etdik, mən isə deyirəm ki, milyonları azad etdik" - Bukele Vaşinqtonda bəyan edib. "Bəs mən də bunu tətbiq edə bilərəmmi?" - Tramp gülümsəyərək cavab verib. Bu sözlər sadəcə zarafat deyil. Onlar yeni dövrün mahiyyətini açır: kütləvi azadlıqdan məhrumetmə cəmiyyətin "azad olunması" kimi təqdim olunur, cəza sistemi isə xarici siyasətin ixrac olunan alətinə çevrilir.
Salvador burada ABŞ-ın "müştərisi" yox, tərəfdaşıdır. Vaşinqton hər deportasiya olunan miqrant üçün San-Salvadora ildə 20 min dollar ödəyir. Bu isə yeni əməkdaşlıq modelidir: ABŞ özünün saxlanma mərkəzlərini tikmək əvəzinə, faktiki olaraq başqa dövlətlərin cəza infrastrukturunu icarəyə götürür. Əgər əvvəllər Amerika zavodlarını xaricə köçürürdüsə, indi o, həbsxanalarını köçürür.
Miqrasiya müharibənin yeni forması kimi
Trampın məntiqini anlamaq üçün bir şeyi qəbul etmək lazımdır: onun siyasi dünyagörüşündə miqrasiya humanitar problem deyil, müharibə formasıdır. O, daxili sabitliyi dağıdır, demoqrafiyanı dəyişir, cinayətkarlığı artırır, kimliyi sarsıdır. Əgər bu müharibədirsə, üsullar da hərbi olmalıdır: deportasiya, internirlaşdırma, izolyasiya.
Son on ildə ABŞ-da Venesueladan gələnlərin sayı kəskin artıb: Əhalinin siyahıyaalınma bürosunun məlumatına görə, onların sayı 900 min nəfəri keçib. 2018-ci ildən bəri məhz venesuelalılar ABŞ-da ən çox sığınacaq istəyən qrup olub. Onların arasında, ABŞ hakimiyyətinin iddiasına görə, Qərb yarımkürəsinin ən təhlükəli bandalarından biri - Vaşinqtonun terrorçu təşkilatlar siyahısına daxil etdiyi "Tren de Aragua" üzvləri də var.
Lakin reallıqda bu qrupa mənsubiyyəti sübut etmək son dərəcə çətindir. Və burada əsas məqam ortaya çıxır: Tramp administrasiyasının miqrasiya siyasətində hüquqi "günahsızlıq prezumpsiyası" yerini "təhlükəlilik prezumpsiyası"na verir. Günahın sübut olunub-olunmaması artıq əhəmiyyət daşımır - əsas odur ki, insan potensial olaraq banda ilə bağlı ola bilər. Məhz bu da onun deportasiyasını və həbsini əsaslandırır.
Bu yanaşma miqrasiya siyasətini "terrorla müharibə" konsepsiyasına yaxın olan preventiv təhlükəsizlik müstəvisinə keçirir. Əgər potensial terrorçu cinayət törətməzdən əvvəl saxlanıla bilirsə, niyə potensial bandit də saxlanılmasın? Elə bu da əsas transformasiyadır: miqrasiya hüquq məsələsi olmaqdan çıxır və təhlükəsizlik məsələsinə çevrilir.
Nəzarətin yeni qlobal düzəni: sərhəddən həbsxanaya
Salvador nümunəsi göstərir ki, dünya miqrasiya arxitekturası köklü şəkildə dəyişir. 1990-2000-ci illərin qloballaşma dövründə dövlətlər iqtisadi maraqlar və humanitar öhdəliklər arasında tarazlıq axtarırdısa, indi ön plana sərt nəzarət və izolyasiya alətləri çıxır.
Sərhədlər kapital və texnologiya üçün daha açıq, insanlar üçün isə getdikcə daha keçilməz olur. Amma sərhədlərə nəzarət artıq yalnız coğrafi xəttlə məhdudlaşmır. O, daha dərinə - həbsxanalara, düşərgələrə, saxlanma mərkəzlərinə köçürülür. Məhz orada yeni tip məkan formalaşır: hüquqi baxımdan qeyri-müəyyən, fiziki cəhətdən qapalı və siyasi baxımdan idarə olunan.
CECOT artıq sadəcə həbsxana deyil. O, yaranmaqda olan qlobal penitensiar şəbəkənin "düyünü"dür - elə bir zona ki, ölkə sərhədləri xaricində yerləşə, başqa dövlət tərəfindən maliyyələşdirilə və onun yurisdiksiyasından kənarda fəaliyyət göstərə bilər. Əgər Salvador modeli uğurlu alınsa, onun ardınca digər Mərkəzi Amerika, Afrika və Cənub-Şərqi Asiya ölkələri də gedə bilər. Artıq bu cür mərkəzlərin Honduras, Qvatemala və Ekvadorda yaradılması təklifləri səslənir.
Beləliklə, biz eksteryitorial həbsxanaların istisna yox, norma olacağı yeni qlobal sistemin astanasındayıq. Bu sistemdə əsas oyunçular təkcə məhkəmələr və qanunlar deyil, həm də özlərini "başqalarının məhbusları üçün icarəçi" kimi təklif edən hökumətlər olacaq.
2025-ci ilin martında Donald Tramp və Nayib Bukele Ağ Evdə "minlərlə adamı həbs etdik" və "milyonları azad etdik" kimi replikalar mübadiləsi aparanda onlar sadəcə siyasi yaxınlıq nümayiş etdirmirdilər. Onlar həbsxananın artıq daxili institut yox, qlobal idarəetmə alətinə çevrildiyi yeni siyasi reallığın doğuluşunu elan edirdilər. Bu reallıqda məhbus artıq təkcə cinayətkar deyil - o, əmtəədir, sövdələşmə predmetidir, beynəlxalq siyasətdə dəyişən bir parametrdir. Salvador bu gün təkcə böyüklərin 2,6 faizini dəmir barmaqlıqlar arxasına atan ölkə deyil, formalaşmaqda olan "penitensiar qloballaşmanın" xəritəsində strateji mərkəz nöqtəsidir.
İqtisadi məntiq və "məhbus bazarı"
Bu prosesin iqtisadi məntiqi sadə və praqmatikdir. ABŞ-da qeyri-qanuni miqrantların kütləvi deportasiyası iki əsas məhdudiyyətlə üzləşib: xərclər və infrastruktur. ABŞ-da federal həbsxanada bir məhbusun saxlanması büdcəyə ildə orta hesabla 42 min dollara başa gəlir, müəssisələr doludur, yenilərinin tikintisi isə yerli icmaların və ekoloqların etirazı ilə qarşılanır. Salvador isə çıxış yolu təklif edir: liberal standartlara və siyasi korrektliyə məhəl qoymadan tikilmiş CECOT-da bir yerin illik dəyəri 20 min dollardır. Xərclər iki dəfə azalır, daxili siyasi risk isə sıfıra enir.
Bu məntiq yoluxucu ola bilər: əgər ABŞ Salvador vasitəsilə on minlərlə arzuolunmaz miqrantdan və cinayətkardan qurtulmağın yolunu tapsa, niyə Qvatemala, Honduras, Paragvay və ya Ekvadorla oxşar razılaşmalar bağlamasın?
Bütün bunların fonunda "məhbus bazarı" adlandırıla biləcək yeni bir fenomen yaranır - qlobal Cənub ölkələrinin öz həbsxana infrastrukturunu qlobal Şimal ölkələrinə icarəyə verdiyi yeni transmilli biznes növü. Bu, fantaziya deyil: Dünya Bankının məlumatına görə, dünyada hazırda təxminən 11,5 milyon məhbus var, onların demək olar ki, 2 milyonu ABŞ-da saxlanılır. ABŞ-ın penitensiar sistemi vergiödəyicilərinə ildə 80 milyard dollardan artıq başa gəlir. "Həbsxanaların autsorsinqi" hesabına bu yükü azaltmaq xərcləri ixtisar etməyə və daxili nəzarəti gücləndirməyə çalışan siyasətçilər üçün cəlbedici ola bilər. Əgər bu gün söhbət bir neçə yüz venesuelalıdan gedirsə, sabah artıq on minlərlə deportasiyadan və onların Salvador və ya digər "penitensiar ofşorlara" göndərilməsindən gedə bilər.
Hüquqi vakuum və beynəlxalq sistem üçün risklər
Amma məsələ təkcə iqtisadiyyatla bitmir. Eksteryitorial həbsxanalar fenomeni, insan hüquqlarının universallığı və hüququn aliliyi prinsipləri üzərində qurulan müharibədən sonrakı beynəlxalq nizamın özülünü sarsıdır. Klassik beynəlxalq hüquq sistemində dövlət saxladığı və ya deportasiya etdiyi şəxslərin hüquqlarına görə məsuliyyət daşıyır. Lakin onları başqa bir dövlətin yurisdiksiyasına təhvil verdikdə, əslində onları öz öhdəliklərinin təsir dairəsindən çıxarır. Beləcə, məsuliyyətin yayındığı və qanun pozuntularını "heç kimin törətmədiyi" unikal bir "hüquqi boz zona" yaranır.
CECOT məsələsində bu xüsusilə aydın görünür. ABŞ hakimiyyəti deportasiya olunan venesuelalıların "Tren de Aragua" adlı terrorçu təşkilatın üzvləri olduğunu iddia edir. Amma günahlarını sübut edən dəlillər təqdim olunmayıb, məhkəmə olmayıb, "əlaqəlilik" meyarı isə çox zaman döymə və ya davranış tərzi kimi subyektiv göstəricilərə əsaslanır. Bununla belə, deportasiyadan sonra onlar ömürlük rejimli həbsxanaya salınır, vəkillə görüş və apellyasiya hüququndan məhrum edilirlər. Bu, beynəlxalq hüquq baxımından həm "Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt"ın, həm də "İşgəncələrə qarşı Konvensiya"nın açıq-aşkar pozulmasıdır. Amma buna görə kim cavab verir? ABŞ deyir ki, artıq məsuliyyət daşımır, çünki həmin şəxslər onun ərazisini tərk ediblər. Salvador isə öz qanunları çərçivəsində hərəkət etdiyini bəyan edir. Nəticədə insanın məhkəməsiz və istintaqsız ömürlük həbsdə saxlanıla bildiyi "hüquqi limbo" yaranır - və buna görə heç kim cavab vermir.
Məhz bu hüquqi vakuum CECOT-u təhlükəli presedentə çevirir. Əgər məhbusların daha zəif hüquqi standartlara malik ölkələrə ötürülməsi praktikası normaya çevrilsə, bu, qlobal sistemdə dövlətlə fərd arasındakı balansı tam dəyişə bilər. Artıq bu gün ekspert dairələrində özəl şirkətlərin idarə edəcəyi "penitensiar zonaların" yaradılması və ölkələr arasında əcnəbilərin saxlanması ilə bağlı ikitərəfli sazişlərin imzalanması kimi ideyalar müzakirə olunur. Bütün bunlar suverenlik anlayışının beynəlxalq hüququ yan keçmək üçün vasitəyə çevrilməsi və insan hüquqlarının dövlətlərin siyasi iradəsindən asılı olan "şərti kateqoriyaya" çevrilməsi riski yaradır.
Geosiyasi ölçü və ideoloji "yeni sağ" gündəmi
Məsələnin geosiyasi tərəfi az önəmli deyil. Trampla Bukelenin ittifaqının təməlində təkcə praqmatizm yox, ideologiya dayanır. Hər iki lider özünü liberal qloballaşmanın rəqibi, "sərt əl"in və ənənəvi dəyərlərin tərəfdarı kimi təqdim edir. Onların əməkdaşlığı dövlət hakimiyyətinin təbiətini yenidən yozmağa çalışan yeni sağ dalğanın manifestidir. Bu məntiqdə insan hüquqları və beynəlxalq institutlar universal dəyər yox, qlobal Şimal elitaları tərəfindən sırıdılmış təzyiq aləti kimi görünür. Salvaduru "həbsxana habı"na çevirərək Tramp və Bukele alternativ qaydanın mümkünlüyünü göstərirlər. O qaydada dövlət yenidən mütləq suverendir, cəmiyyətin təhlükəsizliyi isə fərdin hüquqlarından üstün sayılır.
Mərkəzi Amerikanın hüdudlarından kənara çıxan təsir
Bu layihənin geosiyasi çəkisi Mərkəzi Amerikanı çoxdan aşır. Birincisi, o, son illər Çin və Rusiyanın fəallaşması fonunda zəifləyən ABŞ mövqelərini regionda bərpa edir. Salvador təhlükəsizlik və miqrasiya siyasəti üzrə Vaşinqtonun əsas tərəfdaşına çevrilir, Bukele isə siyasi himayə və maliyyə resursları qazanır. İkincisi, CECOT modeli miqrasiya təzyiqi ilə üzləşən başqa dövlətlər üçün örnək ola bilər. Şimali Afrikada qaçqın düşərgələri ideyasını müzakirə edən Avropa ölkələri Salvadorun təcrübəsini diqqətlə izləyir. Brüsseldə artıq üçüncü ölkələrlə anlaşmalar bağlayıb miqrant qəbuluna görə iqtisadi yardım mexanizmi təklif edən səslər eşidilir.
"Həbsxana diplomatiyası" və yeni gərginlik xətti
Amma layihənin tərs üzü də var. Həbsxanaların beynəlxalq siyasət alətinə çevrilməsi vətəndaşları "penitensiar ofşorlar"a düşən ölkələrlə qaçılmaz gərginlik yaradacaq. Venesuela artıq BMT-yə müraciət edib, öz vətəndaşlarının CECOT-da saxlanmasının qanunsuz olduğunu bildirib və azadlıqlarını tələb edib. Təcrübə yayılarsa, Afrika ilə Avropa, Asiya ilə Avstraliya arasında oxşar münaqişələr alovlana bilər. Beləcə, diplomatik böhranların yeni formatı yaranacaq. Bu dəfə müzakirə predmeti ərazi və ya resurslar yox, məhkəməsiz saxlanılan minlərlə insanın taleyi olacaq.
Daxili siyasətə təsir və radikallaşma riski
Daha bir önəmli geosiyasi effekt daxildə yaşanacaq. Kütləvi deportasiyalar və məhbusların xaricə verilməsi ABŞ və Avropada miqrasiya və cinayətkarlığa qarşı ritorika quran populistləri gücləndirə bilər. Eyni zamanda hədəfə çevrilən icmaların radikallaşma riskini artırar. Venesuela nümunəsində söhbət son illərdə ölkəni tərk etmiş təxminən səkkiz milyon insandan gedir. Onların bir hissəsinin "məhkəməsiz şübhəli" kimi damğalanması regionda antiamerikan əhvalı yeni dalğa ilə qaldıra, Qərb əleyhdarı qüvvələrin təsirini artıra bilər.
XXI əsrin dayaqları: insan axınlarına nəzarət
Uzunmüddətli baxışda formalaşan penitensiar arxitektura yeni dünya nizamının sütunlarından birinə çevrilə bilər. XIX və XX əsrlərdə qlobal təsirin açarı ərazilərə və dəniz yollarına nəzarət idisə, XXI əsrdə bu rol insan axınlarına nəzarətə keçə bilər. Miqrantlar, qaçqınlar, məhbuslar üzərində idarəetmə qabiliyyəti həlledici göstəriciyə çevrilir. Bu kontekstdə həbsxana ədalət zəncirinin sonu deyil, başlanğıcı olur. O, artıq cinayətin nəticəsi kimi cəza deyil, cinayətin qarşısını almaq üçün siyasət alətidir.
Məhz bunu Trampla Bukelenin ittifaqı simvollaşdırır. Onlar sadəcə həbsxana tikmirlər, azadlıq və məhdudiyyət anlayışlarını təkcə qanunla deyil, geosiyasətlə də müəyyənləşdirən yeni qayda qururlar. Bu sistemdə Salvador periferiyada yox, gələcəyin laboratoriyasında dayanır. Dövlət hakimiyyətin mahiyyəti ilə təcrübə aparır. Və beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında sual artıq bu modelin nə dərəcə humanist olub-olmaması deyil. Sual budur: bu model norma çevriləcəkmi.
Əgər XXI əsrin ilk rübündə qlobal siyasətin aparıcı mövzuları iqlim, rəqəmsal inqilab və pandemiyalar idisə, yaxın illərdə onlara daha biri qoşulacaq. İnsan axınlarına nəzarətin arxitekturası. Miqrasiya, demoqrafiya, təhlükəsizlik və hüquq daha sıx bağlanaraq beynəlxalq nizamın yeni karkasını formalaşdırır. Salvadurun beynəlxalq həbsxana habına çevrilməsi lokal hadisə deyil, daha geniş transformasiyanın indikatorudur. O göstərir ki, qlobal Şimal dövlətləri ən həssas siyasət elementlərini sərhədlərindən kənara çıxararaq risk və təhdidlərin idarə olunmasının yeni formalarını axtarır.
2030-a qədər üç baza ssenari. Hər birinin öz riski, imkanı və uzunmüddətli nəticəsi var.
Birinci ssenari. Həbsxana hablarının institusionallaşması
Ən real və məntiqli trayektoriya "Salvador modeli"nin rəsmiləşdirilib genişləndirilməsidir. Əgər CECOT layihəsi ABŞ üçün iç penitensiar yükü kəskin azaltmağa, cinayətkarlıq göstəricilərini endirməyə və seçicilərə sərt miqrasiya siyasəti göstərməyə imkan verərsə, oxşar anlaşmalar başqa ölkələrlə də bağlanacaq. OECD ekspertləri artıq qeyd edir ki, qlobal Cənubda təxminən 26 ölkənin artıqlamalı həbsxana infrastrukturu var və onu icarəyə verməyə hazırdır. Mərkəzi Amerikada Qvatemala, Honduras, Nikaraqua, Cənubi Amerikada Paragvay və Boliviya, Afrikada Uqanda və Ruanda, Asiyada Filippin və Kamboca bu siyahıya daxildir.
Bu ssenaridə beynəlxalq əməkdaşlığın yeni forması doğulacaq. Penitensiar anlaşmalar, hansı ki, bir ölkə digərinə təkcə məhbusları deyil, onların saxlanmasına görə məsuliyyəti də ötürür. Nəticədə milli yurisdiksiyalardan və beynəlxalq konvensiyalardan kənarda fəaliyyət göstərən transmilli həbsxanalar şəbəkəsi formalaşacaq. Qlobal Cənub ölkələri üçün bu, valyuta gəliri və siyasi kapital deməkdir. Qlobal Şimal üçün isə ən həssas funksiyaları xaricə çıxarmaq imkanı.
Risklər aydındır. Kütləvi həbslərə və deportasiyalara stimul yaranacaq, beynəlxalq hüquqi standartlar aşınacaq, "həbsxana diplomatiyası" üçün qapı açılacaq. Bukelenin deportasiya olunan venesuelalıları Maduronun siyasi məhbuslarına "dəyişmək" təklifini misal götürsək, penitensiar alətin nə qədər tez siyasi vasitəyə çevrildiyini görmək çətin deyil.
İkinci ssenari: parçalanma və regionallaşma
Daha az miqyaslı, amma tamamilə real hesab edilə bilən başqa trayektoriya penitensiar modelin regionallaşmasıdır. Bu halda həbsxana habları qlobal şəbəkəyə çevrilməyəcək, amma ayrı-ayrı regionlarda fəal şəkildə tətbiq olunacaq. ABŞ Salvadurla əməkdaşlığı dərinləşdirəcək və bəlkə də digər Mərkəzi Amerika ölkələrini də prosesə cəlb edəcək. Avropa İttifaqı Şimali Afrikada - Mərakeş, Tunis və ya Misirdə - Saxel və Yaxın Şərqdən gələn qeyri-qanuni miqrantların saxlanması üçün oxşar mərkəzlər yaradacaq. Avstraliya Nauru və Papua-Yeni Qvineyada yerləşən ofşor mərkəzlərini gücləndirəcək, Böyük Britaniya isə miqrantların Ruandaya deportasiyası ideyasına qayıdacaq.
Bu ssenari birincisi qədər qlobal düzən üçün təhlükəli olmasa da, beynəlxalq hüquqda ikili standartları dərinləşdirir. BMT və regional məhkəmələr pozuntuları qeydə almağa davam edəcək, lakin dövlətlər praktiki səviyyədə öz suveren hüquqlarına istinad edəcəklər. Bu isə hüquqi kolliziyaların artmasına, ekstradisiya və məhbus statusu ilə bağlı mübahisələrin çoxalmasına, universal konvensiyaların zərərinə ikitərəfli sazişlərin rolunun güclənməsinə gətirib çıxaracaq.
Bundan başqa, regionallaşma hab ölkələrində siyasi sabitlik riskini artırır. Salvador artıq minlərlə xarici miqrantın saxlanması səbəbindən daxildə gərginliklə üzləşib. Miqyas böyüsə, belə mərkəzlər hücumların, üsyanların hədəfinə çevrilə və hökumətə qarşı təzyiq alətinə dönə bilər.
Üçüncü ssenari: müqavimət və qarşıreaksiya
Nəhayət, eksteryitorial həbsxanaların sayının artması ciddi beynəlxalq reaksiya doğura biləcək ssenari də istisna deyil. Artıq BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarı məhkəməsiz deportasiya və miqrantların işgəncəyə bərabər şəraitdə saxlanması praktikasını sərt tənqid edir. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi məhbusların hüquqlarına təminat verilmədən üçüncü ölkələrə təhvil verilməsi ilə bağlı işlərə baxır. Əgər CECOT təcrübəsi yayılarsa, beynəlxalq institutların təzyiqi də artacaq.
Siyasi reaksiya da mümkündür. Latın Amerikası, Afrika və Avropadakı sol və liberal hökumətlər "penitensiar neokolonializm"ə qarşı koalisiya formalaşdıra və ABŞ-ı, onun müttəfiqlərini qlobal Cənub ölkələrini "insan tullantıları üçün poliqon" kimi istifadə etməkdə ittiham edə bilərlər. Nəticədə alternativ təkliflər meydana çıxa bilər - məsələn, BMT himayəsində beynəlxalq mərkəzlərin yaradılması və ya məhbusların ötürülməsini tənzimləyən yeni konvensiyaların işlənməsi.
Lakin belə bir ssenari beynəlxalq ictimaiyyətin konsolidasiyasını tələb edir ki, bu da artan geosiyasi parçalanma fonunda real görünmür. Böyük ehtimalla reaksiya lokal və məhdud olacaq, bu isə penitensiar arxitekturanın, tənqidlərə baxmayaraq, inkişaf etməsinə imkan verəcək.
Üç ssenarini birləşdirən əsas məqam
Bütün bu üç ssenarini birləşdirən məqam ondan ibarətdir ki, onlar yeni həbsxana arxitekturasının 2025-2030-cu illərin beynəlxalq siyasətinin əsas elementlərindən birinə çevriləcəyini təsdiqləyir. Bu arxitektura daxili və xarici təhlükəsizlik arasındakı balansı dəyişəcək, beynəlxalq hüququ transformasiya edəcək və insan hüquqları ilə suverenlik barədə köhnə təsəvvürləri şübhə altına alacaq.
Dövlətlər, institutlar və biznes üçün bu həm risklər, həm də imkanlar yaradır. Birinciləri minimuma endirmək və ikincilərdən maksimum faydalanmaq üçün isə strateji addımlar bu gündən atılmalıdır.
Dövlətlər üçün tövsiyələr:
- Beynəlxalq penitensiar sazişlər üçün məhbus hüquqlarının təminatı, vəkilə çıxış imkanı və beynəlxalq monitorinq mexanizmləri daxil olmaqla aydın çərçivələr hazırlanmalıdır.
- Məhbusların xaricə verilməsinə nəzarət etmək və sui-istifadələrin qarşısını almaq üçün parlament və məhkəmə nəzarət mexanizmləri yaradılmalıdır.
- Xarici siyasət qurumları penitensiar saziş faktorunu, xüsusilə insan hüquqları vəziyyəti şübhəli olan ölkələrlə münasibətlərdə nəzərə almalıdır.
Beynəlxalq institutlar üçün tövsiyələr:
- BMT və Avropa Şurası məhbusların transsərhəd saxlanması ilə bağlı yeni beynəlxalq konvensiyanın hazırlanmasına başlamalıdır; bu sənəd minimum standartları müəyyən etməli və tərəflərin məsuliyyətini dəqiq göstərməlidir.
- Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi və digər məhkəmələr eksteryitorial həbsxanalarda hüquq pozuntuları ilə bağlı işlərə baxmaq üçün prosedurlar hazırlamalıdır.
- BVF və Dünya Bankı inkişaf etməkdə olan ölkələrdə penitensiar layihələri maliyyələşdirərkən hüquqi standartlara riayət və şəffaflıq tələblərini bu layihələrlə bağlamalıdır.
Biznes və vətəndaş cəmiyyəti üçün tövsiyələr:
- Həbsxanaların tikintisi və idarə olunmasında iştirak edən özəl sektor beynəlxalq insan hüquqları standartlarına uyğun kompilyans mexanizmləri tətbiq etməlidir.
- QHT-lər və hüquq müdafiə təşkilatları eksteryitorial həbsxanaları izləmək və şəffaflığı təşviq etmək üçün transmilli koalisiyalar yaratmalıdır.
Tramp və Bukelenin ittifaqından doğan dünya elə bir yer olacaq ki, həbsxana artıq dövlətin daxili işi olmayacaq, qlobal hakimiyyət arxitekturasının elementinə çevriləcək. Bu dünyada məhbuslar kapital və məlumat kimi sərhədləri asanlıqla keçəcək. Suverenlik yalnız öz vətəndaşlarını qorumaq üçün deyil, başqalarını saxlamaq üçün də istifadə olunacaq. Və bu dünyada insan hüquqları zəmanət yox, danışıqlar predmeti olacaq.
Əsas sual bu prosesin dayandırılıb-dayandırıla bilməyəcəyi deyil. Tarix göstərir ki, nəzarət texnologiyaları bir dəfə meydana çıxdıqdan sonra yox olmur. Sual budur: beynəlxalq ictimaiyyət bu yeni aləti təhdiddən resursa çevirəcək çərçivələri yarada biləcəkmi? XXI əsrin ortalarındakı qlobal düzənin siması məhz bu suala veriləcək cavabdan asılı olacaq.
Milli.Az
Sonrakı hadisələr barədə daha çox məlumat almaq üçün ain.az saytını izləyin.
