Bakı. Trend:
İtkin düşmüş insanlar haqqında danışanda adətən müharibələr,fəlakətlər və böhranlardan sonra taleyi məlum olmayan adamlardansöz gedir. Amma Azərbaycanda bu məsələ çoxdan sırf humanitarxarakterini itirib. Bu, artıq milli kimliyin bir hissəsinə, ədalətməsələsinə və tarixi həqiqətin sübutuna çevrilib. İtkin düşmüşlər -otuz ildən artıqdır ki, ağrısı qaysaqlanmayan, amma emosiya ilədeyil, faktlarla, texnologiyalarla və beynəlxalq əməkdaşlıqlasağaldılmağa çalışılan bir yaradır.
Azərbaycanın Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüşvətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyasının rəsmi məlumatına görə,2025-ci ilin oktyabrına olan vəziyyətə əsasən, taleyi hələ də məlumolmayan təxminən dörd min nəfər qeyd olunur. Onların uc mindən şoxuhərbçi, yeddi yuzdən artığı isə qadınlar, uşaqlar və yaşlılar daxilolmaqla, dinc əhalidir. Bu insanların demək olar ki, hamısı BirinciQarabağ müharibəsi illərində yoxa cıxıb, amma 2020-ci iltoqqusmalarının qurbanları arasında da yeni adlar var. Busiyahılardakı hər bir ad - sadəcə bir statistika deyil, bir insanfaciəsidir.
Ərazilərin erməni işğalından azad olunmasından sonra Azərbaycankütləvi ekshumasiyalar və şəxsiyyətin müəyyən edilməsiistiqamətində geniş miqyaslı işlərə baslayıb. Indiyədək təxminənsəkkiz yuz nəfərə məxsus insan qalıqları tapılıb və çıxarılıb. 29kütləvi məzar aşkarlanıb və orada istintaq qurumlarının iştirakıilə qazıntılar aparılıb. Bundan əlavə, azad olunmuş torpaqlardaaparılan bərpa və tikinti işləri zamanı da bir neçə yüz sümükqalıqları aşkarlanıb. Indiyə qədər ümumilikdə təxminən səkkiz yüzcəsəd ekshumasiya olunub, onlardan 187 nəfərin şəxsiyyətimüəyyənləşdirilərək dəfn edilib. Bu, çox böyük bir əməyinnəticəsidir, amma ümumi itkinlərin yalnız kiçik bir hissəsini əhatəedir.
Tapılan hər bir sümük fraqmenti - elmi və texniki baxımdannəhəng bir vəzifədir. Çünki çox vaxt sümüklər deformasiyayauğrayır, DNT zənciri məhv olur, qalıqlar bir yerdən digər yerədasınır. Bəzən bir insana məxsus qalıqlar bir neçə fərqli yerdətapılır. Belə hallarda genetik analiz yeganə etibarlı vasitəsayılır. Bu səbəbdən Azərbaycan məhkəmə genetikası sahəsini fəalinkişaf etdirir və beynəlxalq laboratoriyalarla əməkdasliq edir.Fəqət uğur yalnız genetik məlumat bazası genişləndikcə mümkündür -qohumların DNT nümunələri olmadan şəxsiyyətin müəyyənləşdirilməsiqeyri-mümkündür. Hazırda bu bazalar yaradılır, amma proses vaxt,resurs və ən əsası - ailələrin inamını tələb edir.
...Bu gün Bakıda keçirilən “İtkin düşmüş şəxslər problemininhəlli üçün səylərin birləşdirilməsi və əməkdaşlığıngenişləndirilməsi” adlı beynəlxalq konfransda ağrı, umut və insanhəmrəyliyi dolu çıxışlar səsləndi. Fərqli ölkələrin nümayəndələrinibir araya gətirən bu forumda vacib xəbər elan olundu: şəxsiyyətimüəyyənləşdirilən daha 14 şəhidin adları ictimaiyyətəaçıqlanacaq.
Hərbi əsirlər, girovlar və itkin ddüşmüş vətəndaşlarla bağlıDövlət Komissiyasının sədri Əli Nağıyev bildirdi ki, identifikasiyaprosesi davam edir və bütün istintaq və hüquqi prosedurlartamamlandıqdan sonra daha 50 şəhidin adları açıqlanacaq. Onunsözlərinə görə, bu iş son dərəcə mürəkkəbdir və yalnız ekspertizavə laborator analizlərlə deyil, eyni zamanda ailələrlə sıxəməkdaslıqla aparılır. Cünki hər müəyyənləşdirilən şəxs - itirilmişümidin qaytarılması, illərlə gozləntilərin ədalətə çevrilməsideməkdir.
İtkin düşmüşlər mövzusu - müharibə yaşayan hər bir xalqdasağalmayan bir yaradır. Ona görə də Bakıda keçirilən bu konfranssadəcə beynəlxalq tədbir deyil, illərlə cavab gozləmiş insanlarınsəslərini və talelərini birləşdirən məkan oldu.
Bosniya və Herseqovinadan olan itkin düşmüşlər ailəsininnümayəndəsi Mideta Kaloper də bu işin əhəmiyyətindən danışdı. Onunsözlərinə görə, müharibədən 30 il keçməsinə baxmayaraq, minlərləbosniyalı ailə hələ də yaxınlarının taleyini bilmir. “Bizim ucun ənvacibi onların taleyini oyrenmək, qalıqlarını tapmaqdır. Yalnızbundan sonra ailələr təsəlli tapa bilər”, - deyə o vurğuladı. Onunfikrincə, əsas amil - ailələr, dövlət qurumları və beynəlxalqtəşkilatlar arasında əməkdaslıqdır.
"Cavabları tapmaq yalnız birgə fəaliyyətlə mümkündür. Insanlarınbaxısları fərqli ola bilər, amma onlar ümumi məqsəd naminəbirləsməlidirlər", - deyə Kaloper bildirib və əminliyini ifadə edibki, Azərbaycanda aparılan səylər digər ölkələr üçün dənümunədir.
Beləliklə, minlərlə kilometr və onilliklərlə ayrılan faciələrbir nöqtədə birləşdi - itənlərin adlarını, yaddaşını və sakitliyiniqaytarmaq istəyində. Baku bu gun elə bir məkan olub ki, buradayalnız itkilərin ağrısı deyil, həm də inam səslənir: heç bir taleunudulmayacaq, hər bir ailə həqiqət və vida haqqına sahibolacaq.
Xüsusi əhəmiyyət daşıyan sənədlərdən biri də 2025-ci il avqustun8-də Azərbaycanla Ermənistan arasında imzalanmış VaşinqtonBəyannaməsidir. Bu sənəddə ilk dəfə olaraq hər iki tərəfin itkindüşmüş şəxslərlə bağlı əməkdaslıq etməyi oz üzərinə gotürməsitəsbit olunub. Bəyannaməsi 9-cu maddəsi məhz bu istiqamətə həsrolunub. Onilliklər boyu davam edən qarşıdurmadan sonra ilk dəfəhumanitar məsələ təkcə danışıqların predmeti deyil, həm də hüquqiöhdəlik kimi rəsmiləşdirilib. 2025-ci ilin fevralında iki ölkənindövlət komissiyaları arasında ilk görüş keçirilib, məlumatmübadiləsi aparılıb. Bu, ehtiyatlı, amma eyni zamanda normallaşmayadoğru atılmış əhəmiyyətli bir addımdır - burada insan həyatı siyasiterminologiyadan uca tutulur.
Bakıda keçirilən beynəlxalq konfransda iştirak edən müxtəlifölkə və təşkilat nümayəndələri də bu prosesin vacibliyinivurğulayıblar. itkin düşmüş şəxslər uzrə Beynəlxalq Komissiyanınbaş direktoru Ketrin Bomberger qeyd edib ki, texnoloji vəqurumlararası əməkdaslıq olmadan real nəticələr əldə etməkmümkünsüzdür. Onun sözlərinə gorə, yalnız genetik tədqiqatların,ailələrlə sistemli işin və dövlətlərarası əlaqələrin uzvıbirləşməsi onilliklərdir taleyi naməlum olan şəxslərə adlarınıqaytara bilər.
Turkiyənin ədliyyə nazirinin muavini Hurşit Yıldırım isəvurğulayıb ki, muasir texnologiyalar artıq əlavə vasitə deyil,həyati zərurətdir. O, süni intellektin və yeni laboratoriyastandartlarının tətbiqini əhatə edən innovativ metodlardan istifadəetməyə cagırıb.
Son illərdə Azərbaycan bu sahədə texnoloji yanaşmanın nümunəsinəçevrilib. Axtarış və identifikasiya işlərində georadarlar, pilotsuzaparatlar, peyk analiz sistemləri və rəqəmsal xəritələşdirmətexnologiyaları tətbiq olunur. Coğrafi informasiya sistemləritorpaq relyefində anomaliyaları - gizli məzarları və ya kütləvibasdırma yerlərini müəyyən etməyə imkan verir. Süni intellekt isəarxiv materiallarını və peyk şəkillərini analiz edərək ehtimalolunan dəfn yerlərini proqnozlaşdırır. Bu metodlar, xüsusilə cətinkeçilən ərazilərdə, axtarışların effektivliyini xeyli artırır.
Bununla belə, problemin həlli yolunda hələ uzun məsafə qalır.Prosesi ləngidən bir sıra manelər mövcuddur. Onlardan biriErmənistan tərəfindən təqdim edilən mina xəritələrinin məhdudluğuvə etibarsızlığıdır. Mütəxəssislərin qiymətləndirməsinə görə, buxəritələrin dəqiqliyi 25 faizdən artıq deyil, bu isə qazıntılarınaparılmasını təhlükəli edir və genişmiqyaslı minatəmizləmə tələbedir. Digər bir problem - dağıdılmış arxivlər, qohumlara dairməlumat bazasının tam olmaması və burokratik manelərdir. Bəziailələr qohumluğu təsdiq edən sənədlərə malik deyil, bəziləri isəxaricdə yaşayır, bu da DNT analizləri ucun nümunələrin toplanmasınıcətinləşdirir.
Bununla yanaşı, prosesin siyasi tərəfi də var. Postmüharibəzonalarında hec bir humanitar təşəbbüs tamamilə siyasətdən kənarqala bilmir. Əgər itkinlərin axtarışı diplomatik təzyiq aləti kimiqəbul edilərsə, bu, butun mexanizmi qeyri-effektiv edər. Buna görədə vacibdir ki, dövlət komissiyalarının işi siyasi gündəmdənkənarda, sırf humanitar və hüquqi mahiyyət daşısın.
Azərbaycan bu prosesi institusionallaşdırmaq istiqamətində dəaddımlar atır. Vahid məlumat bazasının yaradılması, prosedurlarınstandartlaşdırılması və beynəlxalq protokolların tətbiqi təkcətexniki yeniləşmə deyil, həm də etimad sisteminin qurulmasıdır.Məhz etimad - dövlətlər, ailələr və institutlar arasında - uğurunəsas açarıdır. Etimad olmadan məlumatların ötürülməsi, nümunələrinpaylaşılması və birgə tədqiqatların aparılması mümkün deyil. Bunagörə də butun prosedurlar şəffaf olmalı, hesabatlar dərc edilməli,ailələr və ictimaiyyət işlərin gedişi barədə davamlıməlumatlandırılmalıdır.
İtkin düşmüş şəxslərin qohumları ilə iş ayrıca istiqamətdir. Buinsanlar ucun gozlənti artıq həyat tərzinə çevrilib. Onlara yalnızcavablar deyil, həm də diqqət, qayğı və prosesin bir hissəsi olmaqimkanı lazımdır. Azərbaycan ailələrlə əlaqə mexanizmləri yaradır,konsultasiyalar kecirir, genetik nümunələr toplayır, psixolojidəstək göstərir. Axı sonda söz statistika haqqında deyil - insanyaddaşı, adların və talelərin qaytarılması haqqındadır. Hər tapılanvə identifikasiya olunan şəxs - bərpa olunmuş ədalətdir,qaytarılmış ailə tarixidir, cəmiyyətin daxili sabitliyinə doğru biraddımdır.
Azərbaycanın baxışına görə, itkin düşmüşlərlə bağlı məsələninhəlli strateji əhəmiyyət də daşıyır. Bu, dövlətin mənəvi statusunugucləndirir, onun humanitar məsuliyyətini dünyaya gostərir. Eynizamanda bu, aqressiyanın nəticələrini sənədləşdirən, dinc əhaliyəqarşı törədilən cinayətləri və yoxa cıxmaları hüquqi fakt kimitəsdiqləyən mexanizmdir. Hər bir ekshumasiya olunan vəidentifikasiya edilən insan - işğal altında yasanan illərin səssizşahididir. Beləcə, bu fəaliyyət təkcə humanitar deyil, həm dətarixi-hüquqi missiyadır.
