Autizm: Mahiyyəti, yaranma səbəbləri və təlimin əhəmiyyəti

Autizm Spektr Pozuntusu (ASP) son illərdə həm elmi dairələrin, həm də cəmiyyətin diqqətində olan ən mühüm mövzulardan biridir. Bu mövzu ətrafında çoxlu miflər, yanlış fikirlər mövcud olsa da, elmi araşdırmalar autizmin əslində nevroinkişaf pozuntusu olduğunu və uşağın dünyanı dərk etmə formasını fərqli şəkildə formalaşdırdığını göstərir. Autizm xəstəlik deyil, müalicə tələb edən bir durum deyil. Bu, sadəcə fərqli inkişaf yoludur və autizmli fərdlər də öz potensiallarına uyğun şəkildə cəmiyyətə inteqrasiya edə bilirlər.

Autizm Spektr Pozuntusu – erkən uşaqlıq dövründə başlayan və ömür boyu davam edən inkişaf fərqliliyidir. Onun əsas xüsusiyyətləri sosial ünsiyyətdə çətinliklər, qarşılıqlı münasibətlərdə fərqlilik, həmçinin davranış və maraqlarda təkrarlanma və məhdudluqla özünü göstərir. Bu, hər uşaqda eyni formada təzahür etmir. Məsələn, bəzi uşaqlar danışmağı çətin öyrənir, bəziləri isə söz ehtiyatı zəngin olsa belə, ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkirlər.

Sadə dillə desək, autizmli uşaqlar dünyanı özlərinə məxsus formada görür, eşidir və hiss edirlər. Onlar bəzən səslərə həddindən artıq həssas ola, müəyyən əşyalara xüsusi maraq göstərə və ya göz təmasından qaça bilərlər. Amma bütün bunlar onların dünyanı “səhv” dərk etməsi deyil, sadəcə fərqli bir baxış bucağıdır.

Autizmin dəqiq səbəbi hələlik elm tərəfindən tam izah olunmayıb. Lakin aparılan çoxsaylı tədqiqatlar göstərir ki, bu pozuntunun əsasında genetik, neyrobioloji və ətraf mühit faktorlarının təsiri dayanır.

1. Genetik faktorlar: Ailəsində autizmli fərd olan uşaqlarda riskin daha yüksək olduğu müəyyən edilib. Müxtəlif genetik mutasiyalar və irsi ötürülən xüsusiyyətlər autizmin yaranmasında rol oynaya bilər.

2. Beyin inkişafı: Neyronlar arasındakı əlaqələrin formalaşmasında pozuntular, beynin bəzi sahələrinin həddindən artıq və ya zəif fəaliyyət göstərməsi autizmlə bağlıdır.

3. Ətraf mühit faktorları: Hamiləlik dövründə ananın müəyyən infeksiyalara yoluxması, toksinlərə məruz qalması və ya doğuş zamanı yaranan bəzi risklər də autizmin inkişafına zəmin yarada bilər.

Vacib bir məqam: autizm valideynlərin uşaqla davranışı, tərbiyəsi və ya sosial mühitin zəifliyi ilə bağlı deyil. Bu, elm tərəfindən dəfələrlə təsdiqlənmiş bir həqiqətdir. Təəssüf ki, bəzi hallarda cəmiyyətdə “anası uşağa qayğı göstərməyib” kimi yanlış fikirlər dolaşır. Halbuki autizmli uşaqların fərqli olması onların və ya ailələrinin “səhvi” deyil.

Təlimin əhəmiyyəti

Autizm mövzusunda ən önəmli məqamlardan biri təlim və erkən müdaxilənin roludur. Müxtəlif ölkələrdə aparılan araşdırmalar göstərir ki, autizmli uşaqların inkişafında ən təsirli amillərdən biri erkən yaşdan başlayan intensiv təlim proqramlarıdır.

- ABA (Applied Behavior Analysis) – davranış analizinə əsaslanan metod olub, uşağın yeni bacarıqlar qazanmasına və arzuolunmaz davranışların azalmasına kömək edir.

- Nitq terapiyası – danışıq və ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirir.

- Ergoterapiya – gündəlik həyat bacarıqlarının (yemək yemək, geyinmək, özünə qulluq və s.) öyrədilməsinə yönəlir.

- Sensor inteqrasiya məşqləri – uşağın səslərə, toxunuşa və vizual stimullara qarşı həssaslığını tənzimləməyə kömək edir.

Sadə dildə desək, təlim autizmli uşağın həyatını dəyişdirən ən vacib vasitədir. Nə qədər erkən başlanarsa, nəticələr bir o qədər yaxşı olur. Uşaqlar danışmağa, oyun oynamağa, dostluq qurmağa və gündəlik həyatda özlərini ifadə etməyə başlayırlar. Əgər təlim gecikərsə, bu bacarıqları inkişaf etdirmək daha çətin olur.

Autizm – dünyaya fərqli baxışdır. Autizmli uşaqlar da digər uşaqlar kimi sevir, hiss edir və duyurlar. Sadəcə, özlərini ifadə etmə yolları fərqlidir. Cəmiyyət olaraq onlara “normal” damğası ilə deyil, anlayış və dəstək ilə yanaşmaq vacibdir. Erkən diaqnoz, davamlı təlim və ailənin dəstəyi autizmli fərdlərin həyat keyfiyyətini yüksəldir və onların cəmiyyətə uğurla inteqrasiyasına imkan yaradır.

Unutmayaq ki, autizmli uşaqlar dünyanı fərqli rənglərlə görürlər. Bizim vəzifəmiz isə həmin rəngləri qəbul edib onların da öz potensiallarını həyata keçirməsinə şərait yaratmaqdır. Mərkəzimizdə tətbiq olunan Doğal ABA (Applied Behavior Analysis) metodu autizmli uşaqların inkişafında mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu yanaşma onların akademik nailiyyətlərini, sosial ünsiyyət bacarıqlarını, gündəlik həyat vərdişlərini və müstəqil fəaliyyətlərini dəstəkləyir. Türkiyədə formalaşmış elmi əsaslara söykənən mərkəzimiz Azərbaycanda da fəaliyyət göstərərək autizmli şəxslərə davamlı dəstək göstərməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur.