Yeni nəsillərin böyük paradoksu: Azadlıq istəyirlər, amma alqoritmlərin əsiridirlər

Y nəslinin nümayəndələri - 1980 - 2000-ci illər arasında doğulan, internet və mobil texnologiyalarla böyüyən, lakin sosial şəbəkələrin hələ ilkin mərhələsində siyasi təcrübə qazananlar idi. Z nəsli isə həmin dövrdə ya yeniyetmə, ya da uşaq idi, lakin baş verənləri izləyərək gələcəkdə öz siyasi və mədəni davranış modellərini bu hadisələr üzərində qurmağa başladı. Y nəslinin internetdən istifadəsi artıq adi həyat tərzinə çevrildi, lakin sosial şəbəkələrdən siyasi alət kimi istifadəsinə də geniş rast gəlindi. Hannah Arendtin "ictimai fəaliyyət" anlayışı yenidən aktuallaşdı: vaxtilə meydanlara çıxan gənclər bir növ yeni "ictimai məkan" yaratmışdılar və bu məkanın həm fiziki (meydan, küçə), həm də virtual ("Facebook" qrupları, "Twitter hashtag"-ləri) ölçüsü mövcud idi.

Arendt azadlığı yalnız siyasi hüquqlar çərçivəsində deyil, həm də ictimai fəaliyyətin və kollektiv iştirakın nəticəsi kimi izah edirdi.

1976-1986-cı illərdə doğulanlar - dəyişmələr dövrünün uşaqları - ideologiyasız və sərbəst düşüncə mühitində böyüdülər. Bu nəsil üçün əsas dəyərlər effektivlik, yeniliyə maraq və sevimli, ruhlandırıcı iş idi. Onların həyat fəlsəfəsini "challenging" anlayışı ifadə edir: daimi sınaqlar, böyük işlərin romantikası. Sovet dövründə bir ixtisasa yiyələnib başqa sahədə işləmək, üçüncü bir marağı izləmək, dördüncü barədə xəyal qurmaq adi hal idi. İndi isə bütün bunları birləşdirmək bacarığına malik olmaq lazımdır. İndi onlar bütün fəaliyyətləri bir arada birləşdirməyi bacarırlar. Onlar üçün əsas hədəflər - məhsul və nəticə, pul və effektivlikdir. X nəsli "dedim - etdim" və "dedlayn müqəddəsdir" kimi düstura inanır. Onlara yüksək "pionerlik ruhu" xasdır. Hər hansı iş yolunda getməyəndə, onlar sadəcə bioloji utanc hissi keçirirlər və bu, X nəslini daha gənc nəsildən - "zetlər"dən əsaslı şəkildə fərqləndirir. 30 yaşına çatmamış gənclər işləri təxirə salmağa, vaxtında yerinə yetirməməyə, dedlaynı dəyişməyə asanlıqla yanaşa bilirlər. Halbuki X nəsli üçün "yox" sözü yoxdur, mümkünsüz tapşırıq isə mövcud deyil. Onlar hər gördükləri işi cəmiyyət üçün fayda prizmasından qiymətləndirirlər.

X nəslinin ən önəmli dəyərlərindən biri daim tələbata cavab verməkdir. Onların ən böyük qorxusu isə gərəksiz olmaqdır. Rassel Krounun baş rolda oynadığı və "FoxNews" media nəhənginin banisi haqqında çəkilmiş "Ən gur səslə" serialında qəhrəmanın işdən uzaqlaşdırıldıqdan cəmi altı ay sonra vəfat etməsi də bu nəsil üçün xarakterik qorxunun simvoludur. Onların ən böyük kabusu "vizitkasız qalmaq" və maliyyə itkisidir. Çünki X nəsli orta sinfin mövcud olmadığı dövrdə formalaşıb. Əgər 35 yaşına qədər özünü reallaşdıra bilməmisənsə, bu nəsil üçün "itirilmiş" sayılırsan. Bu nəsil üçün reallaşmamaq və kasıblıq qorxusu ən güclü stereotiplərdən biridir. Pul onlar üçün azad hərəkət imkanı, sağlamlıq, övladların təhsili və ailə komfortu deməkdir. X nəsli həm də fərdi inkişaf mütəxəssisləri ilə ünsiyyəti normaya çevirən ilk nəsildir. Psixoloqlar, kouçlar, astroloqlar, sosioloqlar və təlimçilərin sayı bu gün universitet illərindəki hüquqşünas və iqtisadçılar qədər çoxdur. Təhsil anlayışı da dəyişib: artıq təhsil birdəfəlik deyil, fasiləsiz proses kimi qəbul olunur. Əvvəllər universiteti bitirən insan ömür boyu bir ixtisas üzrə çalışırdı - mühəndis və ya hüquqşünas kimi. Bu gün isə daim yenidən öyrənmək zəruridir. Bu, yeni norma və X nəslinin əsas fərqidir. Təhsil stres yox, əksinə intellektual "stretching" - imkanların genişləndirilməsi kimi qəbul olunur. Diplom artıq həlledici deyil; əsas ekspertizadır. Müəllim seçimi onun neçə il dərs deməsindən deyil, mövzu üzrə şəxsi reallaşmasından asılıdır. Bu səbəbdən müxtəlif təhsil formaları - vebinarlar, "WhatsApp" və "Instagram" marafonları, onlayn məktəblər və akademiyalar, kouçluq və praktikumlar geniş yayılıb. Siyasətə münasibətdə isə X nəsli biganədir; onların siyasi aktivliyi aşağıdır, lakin gücə söykənmək ehtiyacı duyurlar. Onlar siyasi korrektliyin daşıyıcılarıdır, açıq şəkildə həqiqəti deməkdən çəkinirlər və konformist davranış sərgiləyirlər. Peşəkar həyatlarını da qeyri-sabit şəraitdə yaşayırlar, hər an fövqəladə vəziyyət ola biləcəyini unutmadan fəaliyyət göstərirlər. Onlar "məhsulyönümlü" düşünür, öz sahələrində inqilabçıdırlar.

Millennialar - yəni 1983-2004-cü illərdə doğulan Y nəsli - başqa cür düşünür. Onlar üçün ən əvvəlcə işin maraqlı və mənalı olması vacibdir. Yalnız maaş və ya status deyil, işin özündən məmnunluq almaq istəyirlər. Bu nəsil daim inkişaf etmək, yeni şeylər öyrənmək, özünü sınamaq və təkmilləşdirmək imkanı tələb edir. Onlar üçün karyera və maaş artımı da şəffaf və ədalətli qaydalar əsasında qurulmalıdır. Millennialar işləyəcəkləri şirkətin fəaliyyət sahəsinə də həssas yanaşırlar. Onların əksəriyyəti spirtli içki, siqaret, qumar oyunları ilə məşğul olan şirkətlərdə işləməkdən imtina edir. Sosial və ekoloji məsuliyyət bu nəslin dünyagörüşündə mühüm yer tutur. Onların motivasiyası yalnız böyük layihələr və yüksək maaşla bitmir. Ən xırda detallara belə diqqət yetirirlər: rahat kreslo, gözəl mənzərə, iş otağında idman avadanlığı, kofe-maşın, masanın üstündə qəlyanaltılar - bütün bunlar onların işdən zövq almasına təsir göstərir. Bəzən şirkətdən çox böyük xərclər tələb etməyən bu detallar millennial üçün güclü stimul rolunu oynayır. Maddi nemətlərə hərislik bu gün artıq utanmalı bir istək deyil. Əksinə, insanın gələcək haqqında qurduğu təsəvvürlərin mərkəzində məhz onlar dayanır. Y nəslinin - "millenniaların" - ən böyük qorxusu kasıblıqdır. Onların həyatını, sağlamlığını sarsıdan üç amil var: birincisi, istirahətsiz, bayram və tətil bilmədən, "qan-tər içində" işləmək; ikincisi, layihədən layihəyə qaçaraq heç vaxt dayanmayan yorucu yarış; üçüncüsü isə özünə, şəxsi dünyasına zaman ayıra bilməmək. Amerika Psixoloqlar Assosiasiyasının araşdırmalarına görə Y nəsli özündən əvvəlki X nəslini həm daim ideal zahiri görünüşə can atmaqla, həm də, sosial şəbəkələrdə görünən sosial uğur cəhdlərinə görə geridə qoydu. Bu nəsil qlamur jurnalların parlaq üz qabıqlarından, Hollivud filmlərinin qəhrəmanlarından, istehlak mədəniyyətinin "xoşbəxtlik formulu"ndan təsirlənib. Onlara elə gəlir ki, xoşbəxtlik yalnız bədən gözəlliyində, kamil görkəmdədir. Millenniaların həyat devizi belədir: "Mənim həyatım - mənim qaydalarım. Uğur - hər şeydən üstündür. Karyera - bu, bitməyən qaçışdır. Mən hər şeyi və dərhal istəyirəm". Onların etirazı isə aydındır: niyə insan başqalarının qoyduğu qaydalarla yaşamalıdır, niyə "heç nə istəməməli" və "bəlkə bir gün" illüziyasına inanmalıdır?

Amma paradoks ondadır ki, məhz bu nəsil bütün əvvəlki nəsillərlə müqayisədə depressiyaya, intihara, müxtəlif asılılıqlara daha çox meyllidir. Oyun aludəçiliyi, alış-veriş ehtirası, alkoqolizm - bunların hamısı bu nəslin üzləşdiyi reallıqlardandır. Ən əsas səbəb isə onların həyat tərzinə çevrilmiş perfeksionizmdir. Perfeksionizm həm cəmiyyətin təzyiqindən, həm də onların öz-özlərinə yaratdıqları basqıdan doğur. Bu basqı onları məcbur edir ki, həyatlarını daim böyüyən "uğur meyarları"na uyğunlaşdırsınlar.

Əgər millenial nəsil rəqəmsal texnologiyaların pioneri idisə, Z nəsli artıq "rəqəmsal aborigenlər"dir. Onlar texnologiyasız həyat tanımırlar və 24/7 rejimində fasiləsiz ünsiyyətə ehtiyac duyurlar. Hər bir nəsil hiss edir ki, valideynlər onların dünyasını anlamır. Və hər bir nəsil bu məsələdə haqlıdır. Ötən əsrdə valideynlərin eyni televiziya proqramlarına baxması, eyni musiqini dinləməsi və ya eyni (hətta ümumiyyətlə hər hansı) videooyunları oynaması zəruri deyildi. Z nəsli bütün dövrlərin ən çox hədəflənmiş istehlakçı nəslidir. Onların daha dar diqqət konsentrasiyası - diqqətsizlik deyil, əksinə mürəkkəb qurulmuş bir filtrdir. Bu filtr onlara lazım olan məzmunu hər hansı digər nəsildən daha sürətli və dəqiq tapmağa imkan verir. Statistikaya görə, Z nəsli əvvəlki iki-üç nəslin yeniyetmələri ilə müqayisədə spirtli içkiyə daha az həvəslidir. Xəbərlərə 24 saatlıq çıxış, səyahət, mədəniyyət və ideyalara misilsiz Z nəslini cəmiyyətin problemlərinə diqqətli olmağa sövq edib. Onlar müxtəlifliyi və ədaləti yüksək qiymətləndirir, öz dəyərlərini əks etdirən brendləri yüksəltməyə, qəbul etmədiklərini isə sərt şəkildə tənqid etməyə sərf edirlər. Aparılmış tədqiqat göstərir ki, "rəqəmsal aborigenlər" qeyri-müəyyənliklərlə mübarizədə daha az çevikdirlər. Onlar sanki kompüter proqramları kimi ikilik məntiqi ilə düşünürlər. Müasir videooyunların "yenidən başla" funksiyası, Sİ-in istənilən suala cavab verməsi və ya "Google Maps"in qeyri-müəyyənliyi aradan qaldıraraq dəqiq istiqamət göstərməsi - bütün bunlar onların qeyri-müəyyən şəraitə uyğunlaşma bacarığını zəiflədir. Z nəsli yetkinliyə iqtisadi böhranlar, maliyyə çətinlikləri, müharibələr, terrorizm, məktəb atışmaları, sürətli texnoloji və sosial şəbəkə inkişafı fonunda qədəm qoyub. Nəticədə - qorxmuş, amma ehtiyatlı, iqtisadi və sosial təlatümlərdə möhkəmlənmiş bir nəsil formalaşıb. Bu gənclər şəxsi dayanıqlığa, maliyyə qənaətinə və inadlı əməyə dəyər verirlər. Onlarda hiperhəssaslıq və xırda məsələlər üzərində tez-tez konfliktlər müşahidə olunur. Gənclər hər bir münaqişə zamanı kadrlar şöbəsinə müraciət edir, lakin sonradan guya onları incitmiş şəxsin iştirak etdiyi iclasa qatılmaqdan imtina edirlər.

Alfa nəsli - 2010-cu ildən sonrakı dövrdə doğulan və tamamilə rəqəmsal aləmdə formalaşan gənclər gələcəyin siyasi və mədəni davranış modellərini köklü şəkildə dəyişdirəcək. Onlar texnologiyanın içində böyüyürlər; internet, süni intellekt və artırılmış reallıq onlar üçün seçim deyil, həyatın ayrılmaz hissəsidir. Bu, əvvəlki Y və Z nəsillərindən əsaslı fərqləri ilə seçilən yeni identiklik və davranış formalarının yaranmasına səbəb olur. Alfa nəslinin futuroloji təhlili göstərir ki, onların siyasi aktivliyi və kulturoloji davranışı gələcəkdə həm demokratik iştirak formalarını, həm də mədəniyyətin estetikasını tamamilə yenidən quracaq.

Siyasi aktivlik baxımından Alfa nəslinin ən əsas xüsusiyyəti klassik institutlara deyil, şəbəkələrə yönəlməsidir. Onlar üçün siyasi etimad məkanı partiyalar və parlamentlərdən çox sosial platformalar və rəqəmsal şəbəkələr olacaq. Bu, rəqəmsal demokratiyanın genişlənməsi üçün zəmin yarada bilər. "Blockchain" əsaslı idarəetmə, açıq platformalarda qərarvermə və süni intellekt dəstəkləyən siyasi müzakirələr Alfa nəslinin normal siyasi təcrübəsinə çevrilə bilər. Bununla yanaşı, onların siyasətdə "anlıq mobilizasiya" imkanları daha güclü olacaq. Əgər Y nəsli meydanlarda, Z nəsli sosial şəbəkələrdə fəal idisə, Alfa nəsli eyni anda həm fiziki, həm də virtual məkanda fəal ola biləcək. Artırılmış reallıq və "Metavers" həm real küçədə, həm də virtual dünyada realizəyə imkan verəcək.

Bununla belə, Alfa nəslinin siyasi davranışında passivlik və nəzarət riski də mövcuddur. Onlar fərdiləşdirilmiş informasiya axınları ilə böyüdükləri üçün siyasi manipulyasiyalara daha çox məruz qala bilərlər. Süni intellekt onların gündəlik davranışlarını proqnozlaşdırmaqla siyasi seçimlərini də yönləndirməyə başlaya bilər. Bu isə onların bir tərəfdən yeni demokratik modelin qurucusu, digər tərəfdən rəqəmsal nəzarətin hədəfi olmaları ehtimalını artırır.

Kulturoloji aspektdən Alfa nəsli sabit submədəniyyətlərdən çox dəyişkən mikro-qruplar arasında hərəkət edəcək. Onların kimliyi maye və fraktal olacaq: eyni fərd eyni anda həm oyunçu, həm ekobloqer, həm də "Metavers" sənətçisi ola bilər. Bu, klassik identiklik anlayışını kökündən dəyişdirəcək. Digər tərəfdən Alfa nəslinin gündəlik həyat fəlsəfəsi estetika üzərində qurulacaq. Sosial şəbəkələrin vizual kodları, qısa videolar və "Metavers" estetikasının elementləri onların mədəni davranışını müəyyən edəcək. Hətta gündəlik fəaliyyətlər belə estetik layihə kimi təqdim ediləcək.

Alfa nəslinin ən mühüm kulturoloji paradoksu azadlıq və nəzarət dilemmasıdır. Onlar sonsuz yaradıcılıq imkanlarına malik olacaqlar, lakin eyni zamanda süni intellekt və böyük məlumat bazaları tərəfindən izləniləcəklər. Bu isə azad fərdin yoxsa alqoritmik şəkildə yönləndirilən fərdin qalib gələcəyi sualını açıq saxlayacaq. Alfa nəsli siyasətdə sürətli və şəbəkəəsaslı mobilizasiya ilə seçiləcək. Mədəniyyətdə isə postsubkultural və estetikyönümlü identiklik modelləri yaradacaq. Əgər Y nəsli küçə inqilabları, Z nəsli rəqəmsal üsyanlarla yadda qalmışdısa, Alfa nəslinin tarixi missiyası texnologiya ilə insanlıq arasında yeni tarazlıq qurmaq olacaq. Onların davranışı yalnız siyasi prosesləri deyil, həm də gələcək mədəniyyətin mahiyyətini müəyyənləşdirəcək.