Milli.az portalından verilən məlumata görə, ain.az xəbər yayır.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Donald Trampın Ağ Evə qayıdışı ilə birlikdə ABŞ-ın beynəlxalq ticarətə baxışı tamamilə dəyişdi. Əgər əvvəllər ticarət qlobal sabitliyin və qarşılıqlı asılılığın əsas sütunlarından biri sayılırdısa, bu gün Tramp onu fərdi iradəsinə və instinktlərinə tabe olan geosiyasi silaha çevirib. Tariflər artıq müdafiə aləti deyil - təzyiq vasitəsidir. Rəqiblərə qarşı da, müttəfiqlərə qarşı da. Hətta Amerikanın öz şirkətlərinə və istehlakçılarına qarşı da.
2025-ci il avqustun 7-dən etibarən ABŞ onlarla ölkədən idxala qarşı yeni rüsumlar tətbiq edir - Almaniyadan və Cənubi Koreyadan tutmuş Hindistan və Argentinaya qədər. Ticarət Nazirliyinin yeni hesabatına görə, ABŞ-la ikitərəfli sazişi olmayan ölkələr üçün ortalama idxal rüsumu 18,2 faizə çatacaq. Müqayisə üçün deyək ki, bu göstərici Trampın ilk prezidentliyi dövründən əvvəl cəmi 3,1 faiz idi. Bu, ABŞ-da 1933-cü ildən - Smut-Houli qanununun qəbulundan bəri ən yüksək rüsum səviyyəsidir. Həmin qanun o vaxt qlobal ticarətin çöküşünə və Böyük Depressiyanın dərinləşməsinə səbəb olmuşdu.
İndi isə, Trampın dövründə ABŞ-ın ticarət siyasəti tamamilə proqnozlaşdırılmaz hala gəlib. Kanada və Meksika ilə müqavilələr yenidən yazılıb. Cənubi Koreya ilə tərəfdaşlıq sual altındadır. Hətta Britaniya kimi ənənəvi müttəfiqlər də polad və avtomobil idxalına tarif tətbiqi ilə hədələnir. Ağ Ev izah verir: "ədalətsiz ticarət balansı". Amma konkret pozuntu nümunələri gətirilmir.
Bu, strategiya deyil - bu, qorxu və qeyri-müəyyənliklə idarəçilik modelidir. Və bu modeldə Tramp üçün heç bir "stop" düyməsi yoxdur. O, dayanmaq niyyətində deyil.
Dünya cavab verir: panika və uyğunlaşma
Yeni tariflər elan olunduğu andan başlayaraq, ilk üç ay ərzində ABŞ bazarından kapital axını baş verdi. Federal Ehtiyat Sisteminin məlumatına görə, təkcə aprel-iyun aylarında ölkədən 440 milyard dollardan çox birbaşa və portfel investisiyası çıxıb. S&P 500 indeksi 12,8%, Dow Jones 9,3%, Nasdaq isə 15,2% dəyər itirib.
Bu arada, Avropa, Hindistan və Çin öz logistik zəncirlərini yenidən qurmağa, Amerika komponentlərini əvəzləməyə və daxili istehsala subsidiyalar ayırmağa başlayıblar. Dünya Bankının avqustun 1-də yayımladığı hesabatda qeyd edilir ki, təkcə ABŞ-ın bu siyasəti nəticəsində 2025-ci ilin sonunda qlobal ÜDM 1,1% azalacaq. Bu, 1 trilyon dollarlıq ümumi itki deməkdir. Ən çox zərbə alanlar isə ABŞ bazarından yüksək dərəcədə asılı olan ölkələrdir: Cənubi Koreya, Tayvan, Kanada, Almaniya və Vyetnam.
Ancaq aparıcı iqtisadiyyatlar zərbəni yumşaltmaq üçün yollar tapıblar. Almaniya hələ may ayında Qazaxıstan və Braziliya ilə xammal təchizatı üzrə genişləndirilmiş razılaşmalar imzalayıb. Hindistan mikroelektronika istehsalını artırıb. Çin isə daxili tələbi gücləndirməklə ixracı əvəzləyir. Yəni dünya dayanmayıb - sadəcə dəyişir. Amma bu dəyişikliklər xərclərsiz başa gəlmir.
İlk hesabı ABŞ özü ödəyir
Ən böyük paradoks odur ki, Trampın ticarət müharibəsinin əsas qurbanı məhz ABŞ-ın özüdür. Konqresin Büdcə İdarəsinin məlumatına görə, 2025-ci ilin ilk yarısında idxal tarifləri inflyasiyanı 1,9% yüksəldib - baxmayaraq ki, FED əsas faiz dərəcəsini 6 faizə qaldırıb. Bu isə amerikalıların real alıcılıq qabiliyyətini 3,2% azaldıb, istehlak borclarını isə təkcə ikinci rübdə 400 milyard dollar artırıb - rekord göstəricidir.
Əmək Nazirliyinin iyul hesabatı göstərir ki, ABŞ-da yeni iş yerlərinin yaradılması aylıq cəmi 27 minə düşüb. Bu, 2020-ci ildən bəri ən aşağı göstəricidir. Ən ciddi azalma emal sənayesi və logistika sahəsində qeydə alınıb. İxtisarlar Miçiqan avtomobil zavodlarından tutmuş Kaliforniya limanlarına qədər uzanır.
Avtomobil, məişət texnikası və ərzaq qiymətləri yanvarla müqayisədə 12 - 15% artıb. ABŞ Qida Assosiasiyası bildirib ki, üç nəfərlik ailə üçün əsas ərzaq səbətinin dəyəri aylıq 789 dollara çatıb - bu, tarixdə ən yüksək göstəricidir. Ərzaq inflyasiyası isə maydan bəri 10 faizi keçib.
Nəticədə, amerikalı ailələrin real gəliri cəmi altı ayda orta hesabla 2700 dollar azalıb. Bu isə artıq respublikaçıların dominant olduğu ştatlarda belə siyasi gərginliyə səbəb olub.
Büdcə dolur - amma bu, real artım deyil
Tramp tərəfdarları deyirlər ki, rüsumlar sayəsində federal büdcəyə əlavə vəsait daxil olur və bu, kəsiri bağlamağa kömək edir. Formal olaraq bu doğrudur. Maliyyə Nazirliyinin məlumatına görə, 2025-ci ilin ilk altı ayında gömrük daxilolmaları 148,2 milyard dollar təşkil edib - bu, ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə dörd dəfə çoxdur. Təkcə iyun ayında tariflərdən gələn gəlir 27 milyard dollarla rekord səviyyəyə çatıb.
Amma ABŞ kimi nəhəng iqtisadiyyat üçün bu, dənizdə damladır. İlin birinci yarısında federal büdcənin ümumi gəlirləri 2,7 trilyon dollardan çox olub. Deməli, tariflər bu gəlirlərin cəmi 5,5 faizini təşkil edir. Daha önəmli olan isə odur ki, bu vəsaitlər hansı şəraitdə daxil olur - istehlakın azalması, satış və mənfəətdən vergi gəlirlərinin düşməsi, investisiyaların zəifləməsi bahasına.
Yel Universitetinin Makroiqtisadi Araşdırmalar Mərkəzinin hesablamasına görə, əgər bu tariflər ilin sonuna qədər qüvvədə qalarsa, ABŞ ÜDM-si 1,4% azalacaq, işsizlik 5,6%-ə yüksələcək, 2,1 milyon insan işini itirəcək. Bu isə o deməkdir ki, mənfəət vergisi, gəlir vergisi, sosial təminat və istehlak vergiləri üzrə yığım azalacaq və bu itkilər tarif gəlirlərini tamamilə neytrallaşdıracaq.
Əslində, burada söhbət bir gəlir mənbəyinin digərilə əvəz olunmasından gedir - amma daha pis perspektivlərlə. Bu isə heç bir struktur islahat deyil - bu, resursun yerini dəyişməkdən ibarət mexanizmdir. Və bu prosesi birbaşa federal mərkəz, şəxsən ABŞ prezidenti Tramp həyata keçirir.
Trampa qarşı qanun - hələlik kağız üzərində
ABŞ qanunvericiliyi prezidentin ticarət siyasəti sahəsindəki qərarlarının məhkəmə qaydasında mübahisələndirilməsinə imkan verir. Və 2025-ci ildə bu mexanizm kifayət qədər fəal şəkildə işə düşüb. İyul ayına olan məlumata görə, federal məhkəmələrdə Trampın tətbiq etdiyi yeni tariflərə qarşı azı 17 iddia qeydə alınıb - ticarət assosiasiyaları, kənd təsərrüfatı birlikləri və Kaliforniya, İllinoys, Nyu-York kimi ştatlar tərəfindən. Əsas arqument - Tramp səlahiyyətlərini aşaraq 1974-cü il Beynəlxalq Ticarət Qanunu və Konqresin Səlahiyyətləri Haqqında Aktı pozub.
İyunda San-Fransiskodakı dairə məhkəməsi sənaye ştatlarının koalisiyasının iddiasını qismən təmin edib və bəzi elektron komponentlər və avadanlıqlar üzrə idxal rüsumlarının tətbiqini müvəqqəti dayandırıb. Lakin Ağ Ev apellyasiya şikayəti verib və böyük ehtimalla məsələ Ali Məhkəməyə qədər gedib çıxacaq - oradakı hakimlərin çoxu isə Trampa sadiqdir.
Əsas problem isə tamam başqadır. Hətta məhkəmə müəyyən tarifləri qeyri-qanuni saysa belə, icraedici hakimiyyət sürətlə formulları dəyişib, vurğunu başqa yerə yönəldərək həmin tarifləri "yenilənmiş" formada yenidən tətbiq edə bilir. Başqa sözlə, məhkəmə mübarizəsi daha çox cilovlayıcı xarakter daşıyır - ləğvedici yox. Bu da Trampın səlahiyyətlərinin institutsional nəzarətdən çıxaraq fərdi idarəçiliyə keçdiyi barədə təsəvvürü gücləndirir.
Saxta razılaşmalar və Trampın "iqtisadi sehirbazlığı"
Trampın xarici ticarətdəki "uğurları" arasında adətən Avropa İttifaqı, Yaponiya, Hindistan, Braziliya və Böyük Britaniya ilə guya əldə olunmuş razılaşmalar sadalanır. Amma detallara baxanda görünür ki, bu razılaşmaların heç bir hüquqi əsası və konkret rəqəmləri yoxdur. Məsələn, Avropa Komissiyası Trampın 750 milyard dollarlıq Amerika enerji resurslarının alınacağı ilə bağlı bəyanatını açıq şəkildə təkzib etdi: "Komissiyanın belə qərarlar verməyə ixtiyarı yoxdur. Belə məsələlər suveren şirkətlər tərəfindən müəyyən olunur".
Yaponiya "Amerika qarğıdalası alımını nəzərdən keçirməyə hazır olduğunu" bildirib. Hindistan "dialoqa açıq" olduğunu deyib. Britaniya isə "ticarət yaxınlaşmasına maraq" nümayiş etdirib. Amma rəsmi müqavilə imzalanmayıb. Yəni bu "razılaşmalar"ın hamısı istənilən an bir nəfərin istəyi ilə ləğv oluna bilər.
Bunu bazarlar da çox gözəl anlayır: Ağ Ev hər dəfə "böyük razılaşma" elan etdikdə indekslər 1 - 2% yüksəlir, amma bir həftə sonra, həmin razılaşmanın əslində mövcud olmadığı bəlli olduqda, həmin artım buxarlanır.
Əslində burada söhbət yeni tipli geoiqtisadi şantajdan gedir: qeyri-müəyyən ticarət mühiti yaratmaqla həm biznesi səfərbər etmək, həm tərəfdaşları qorxutmaq, həm də informasiya gündəmini nəzarətdə saxlamaq.
Tramp hakimiyyətin mərkəzləşdirilməsini gücləndirir
Ticarət müharibəsinin ən təhlükəli nəticələrindən biri də odur ki, idarəetmədə balans tam pozulub: Konqres, məhkəmələr və federal strukturların rolu arxa plana keçib, qərarları artıq Ağ Ev birbaşa özü verir. Tariflərdən kim azad olunacaq, hansı şirkət istisna ediləcək - bütün bu qərarlar mərkəzi icra hakimiyyətində, konkret olaraq prezident administrasiyasında formalaşır.
Federal Ticarət Xidmətindən sızan məlumata görə, yeni tariflərin tətbiq olunduğu ilk 120 gün ərzində istisna verilmiş malların ümumi həcmi 1 trilyon dolları keçib. Bu siyahılarda - transmilli korporasiyalar, əczaçılıq nəhəngləri, silah istehsalçıları, həmçinin Vaşinqtonla pərdəarxası sövdələşmələr imzalamış Çin və Cənubi Koreya şirkətləri var.
Belə "əl ilə idarəetmə" korrupsiya üçün münbit şərait yaradır, kiçik və orta biznesi oyundankənar vəziyyətə salır və nəticədə Ağ Evi iqtisadi "lütflərin" mərkəzinə çevirir.
Ən maraqlısı isə odur ki, iyul ayında Nümayəndələr Palatasında bir qanun layihəsi təqdim olunub: amerikalı ailələrə inflyasiya nəticəsində artan qiymətlərə görə kompensasiya verilməsi təklif edilir - "Tarif Ədaləti" adlı çeklər şəklində. Və bu çeklərin üzərində "ABŞ Prezidenti Donald Trampın Administrasiyası" imzası olacaq. Yəni istehlakçının cibindən çıxarılan pul ona özünə qaytarılır - amma artıq siyasi marka altında.
Bu, iqtisadi model deyil. Bu, sosial rüsumlara bürünmüş seçki texnologiyasıdır.
Avropa döyüşsüz uduzur - onu Putin qorxusu saxlayır
Ticarət müharibəsinin bəlkə də ən təəccüblü nəticəsi Avropa İttifaqının reaksiyası oldu. 2024-cü ildə Aİ-nin ABŞ-a ixracı 510 milyard dolları keçsə də, və Vaşinqton Dünya Ticarət Təşkilatının bütün qaydalarını birbaşa pozsa da, Brüssel cavab verməkdən imtina etdi.
Hətta o zaman ki, Ağ Ev Avropa avtomobillərinə, texnikasına, polad və mebel məhsullarına, geyimlərinə 15 faiz rüsum tətbiq etdi, Aİ-nin reaksiyası passiv qaldı. Avropa Komissiyasının hazırladığı cavab tədbirləri siyahısı donduruldu. Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri - Polşa, Çexiya, Baltikyanı respublikalar - ABŞ-la qarşıdurmaya qarşı çıxdılar. Səbəb sadə idi: "Rusiya təhlükəsi" fonunda NATO-nun hərbi varlığını qorumaq zərurəti.
Bu, əsas faktordur. Avropa elitaları hesab edir ki, bu gün Tramp ilə ticarət savaşına girmək vaxtı deyil - çünki Ukrayna hələ də ABŞ-ın silah və kəşfiyyat dəstəyindən asılıdır, Avropa isə strateji muxtariyyətə hazır deyil. 2025-ci ilin mayında Aİ Şurasının qapalı hesabatında belə yazılıb: "Hazırkı mərhələdə transatlantik münasibətlərdə hərbi balansı qorumaq üçün ticarət mübahisələrində təmkin nümayiş etdirilməlidir".
Sadə dillə desək, Avropa təhqirləri və iqtisadi zərərləri uddu - çünki Amerikanın Rusiyaya qarşı "qoruyucu çətiri"ndən məhrum qalmaqdan qorxur.
Amma bu passivliyin effekti daha dərindir. Aİ artıq müstəqil oyunçu imicini itirib. İndi o, zəif, asılı və cavab verməyə qadir olmayan tərəf kimi görünür. Və bunu həm Pekin, həm Ankara, həm də Tehran çox yaxşı anlayır.
Çin - gözlənilməz qalib
Əvvəldən Trampın ticarət hücumlarının əsas hədəfi Çin olmalı idi. Çünki 2024-cü ildə ABŞ-ın ümumi ticarət kəsirinin 37 faizi məhz Pekinin payına düşürdü. Donald Tramp seçki kampaniyasında "Çin iqtisadi işğalına" son qoyacağını vəd edirdi. Amma reallıqda bir neçə aylıq aqressiyadan sonra Ağ Ev ritorikanı yumşaltdı, iyun ayında isə "ali səviyyədə danışıqlar"ın başlanacağını açıqladı.
Avqustda Tramp və Si Cinpin Sinqapurda keçiriləcək sammitdə görüşməlidirlər. Kuluar söhbətlərində artıq ilkin formullar dolaşır: Pekin amerikalı fermerlərdən daha çox məhsul alacağına, bulud texnologiyaları bazarını qismən açacağına və dövlət satınalmalarında islahat aparacağına söz verir. Əvəzində ABŞ Çin elektronikasına və istehlak mallarına tətbiq olunan tarifləri dondurur.
Bu situasiyada Çin gözlənilmədən əlverişli mövqedə qalıb. Vaxt udub, logistik sistemini yenidən qurmaq üçün fürsət qazanıb, ASEAN ölkələri ilə əlaqələri gücləndirib, Afrikada və Orta Asiyada təsir imkanlarını genişləndirib. Son məlumatlara görə, Çin ixracı 2025-ci ilin ikinci rübündə Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinə 18% artıb, ABŞ-dan idxal isə 6,5% yüksəlib. Bu isə ikitərəfli asılılığın Pekinin xeyrinə dərinləşdiyini göstərir.
Vaşinqtonun mövqeyi isə tam tərsinədir - əsas rəqib cəzalandırılmır, əvəzində müttəfiqlər təzyiqlərə məruz qalır. Bu, ciddi reputasiya problemi yaradır: Çin ABŞ-ın tarif təzyiqini sındıran əsas aktora çevrilib. Və bu, artıq Trampın xarici iqtisadi strategiyasının iflası kimi qiymətləndirilir.
İndi əsas sual: Trampı kim dayandıra bilər?
Əgər nə bazarlar, nə məhkəmələr, nə də müttəfiqlər Trampı dayandıra bilmirsə - bəs kim bacarar? Cavab, təəssüf ki, hələlik nikbin deyil.
ABŞ-ın daxili siyasi mexanizmləri çox ləng işləyir, institutlar isə ya iflic vəziyyətindədir, ya da faktiki olaraq prezidentin nəzarəti altına keçib. Konqresdə Trampın qarşısını almağa iradə yoxdur. Ali Məhkəmə mühafizəkar əksəriyyətin əlindədir. Müxalifət isə parçalanıb və "Çinə işləməkdə" ittiham olunmaqdan çəkinir.
Biznes lobbi təzyiqi göstərə bilərdi, amma o da vahid deyil: bəzi iri şirkətlər Tramp administrasiyasından xüsusi güzəştlər əldə etdiklərinə görə bu siyasətdən faydalanırlar. Qlobal tərəfdaşlar hələlik yalnız adaptasiya rejimindədir - dirəniş rejimində yox. Və heç kim ABŞ-a açıq şəkildə meydan oxuyan ilk tərəf olmaq istəmir.
Bu mənzərə fonunda Tramp özünü çox rahat hiss edir. Ticarət gündəmini də, maliyyəni də, diplomatiyanı da və ən başlıcası - qorxunu o idarə edir. Onun hədəfi iqtisadi artım yox, siyasi hökmranlıq effektidir.
Amma bu effektin bədəli var. Bu gün təhlükəsizlik və ya iqtisadi maraqlar naminə təhqiri udanlar, sabah Trampın hegemonluğunu devirmək üçün koalisiyalar yarada bilərlər. Tarix belə nümunələrlə doludur: fərdi hökmranlıq nə qədər uzansa, qlobal narazılıq da bir o qədər yığılır.
Və budur, əsas dərs. Ticarət müharibəsi - təkcə tariflərdən ibarət deyil. Bu, qlobal nizamın dayanıqlığına qarşı testdir. Tramp bu testləri keçir, amma yeni sistem yaratmır. Deməli, qarşıdurma hələ başa çatmayıb. Əksinə - indi başlayır.
Milli.Az
Ən son yeniliklər və məlumatlar üçün ain.az saytını izləyin, biz hadisənin gedişatını izləyirik və ən aktual məlumatları təqdim edirik.
