ain.az xəbər verir, Sia Az saytına əsaslanaraq.
XXI əsrin sosial düşüncəsi insanın öz varlığını yenidən sorğuladığı bir mərhələyə qədəm qoyub. Texnologiyanın, biotexnologiyanın, süni intellektin və ekoloji böhranların sürətlə inkişaf etdiyi bu dövrdə “insan” anlayışı artıq əvvəlki kimi dünyanın mərkəzində dayanmaq gücünü itirir. Modern dövrün insan mərkəzli dünyagörüşü (yəni humanizm) əsrlər boyu insanı yaradıcı, ağıl sahibi və ali varlıq kimi qəbul etmişdi. Lakin bu baxış bucağı tədricən həm fəlsəfi, həm də sosial səviyyədə tənqid olunmağa başladı. İnsan öz yaratdığı texnologiyanın, iqtisadi sistemlərin və ekoloji nəticələrin qarşısında artıq “hakim” deyil, bəzən “vasitə” və ya “məhsul” halına gəlmişdir.
Məhz bu yeni düşüncə tərzi posthumanizm adlanır. “Post” ön şəkilçisi burada “sonra” mənasında deyil, “kənara çıxmaq”, “fərqli baxmaq” mənasını daşıyır. Posthumanizm insanı kainatın mərkəzindən çıxararaq onu texnologiya, heyvanlar, ekosistemlər və süni zəka ilə birgə mövcud olan kompleks varlıq kimi nəzərdən keçirir. Yəni posthumanizmdə “insan” artıq tək subyekt deyil, bioloji, texnoloji və ekoloji əlaqələrin kəsişmə nöqtəsidir.
Bu anlayışın əsas fəlsəfi təməlini qoyanlardan biri Rosi Braidottidir. O, “The Posthuman” (2013) əsərində qeyd edir ki, humanizmin dağılması təkcə fəlsəfi dönüş deyil, həm də etik məsuliyyətin genişlənməsidir. Çünki indi məsələ yalnız insanın rifahı deyil, bütün canlı və qeyri-canlı varlıqların qarşılıqlı asılılığıdır. Bu fikir cəmiyyətin özünü təşkil etmə formalarını da dəyişir. Əmək münasibətlərindən tutmuş kimlik quruluşuna qədər hər sahədə insanın rolu yenidən düşünülür.
Beləliklə, posthumanizm təkcə bir fəlsəfi axın deyil, həm də sosial reallığın yeni tənzimləmə forması kimi çıxış edir. Bu məqalədə posthumanist düşüncənin texnologiya, bədən, ekoloji etika və sosial kimlik üzərində yaratdığı dəyişikliklər təhlil ediləcək. Məqsəd, insan sonrası dövrdə cəmiyyətin necə formalaşdığını, sosial münasibətlərin və dəyərlərin hansı istiqamətdə yenidən qurulduğunu anlamaqdır.
Posthumanizm və texnologiya
Texnologiyanın həyatın bütün sahələrinə sirayət etdiyi XXI əsrdə, insan artıq yalnız texnologiyanı istifadə edən varlıq deyil, həm də onunla birlikdə mövcud olan varlıqdır. Sosial münasibətlər, əmək formaları, emosional bağlar və hətta kimlik anlayışı belə texnoloji vasitələrin təsiri altında yenidən formalaşır. Bu yeni vəziyyət, posthumanist baxışın cəmiyyətə yönəlik ən bariz nümunələrindən biridir.
Posthumanist yanaşma texnologiyanı insanın təbii davamı kimi görür. Donna Haraway öz məşhur “A Cyborg Manifesto” (1985) əsərində qeyd edirdi ki, insan artıq texnologiyadan ayrılmaz varlıqdır, “cyborg” yəni canlı və mexaniki sistemlərin sintezi halına gəlmişdir. Haraway-ın fikrincə, texnologiya bədənlə birləşərək onu həm gücləndirir, həm də dəyişdirir. Nəticədə “təbii” və “süni” arasındakı sərhədlər tədricən itir.
Bu ideya bu gün sosial həyatda açıq şəkildə görünür. Məsələn, süni intellektlə yaradılmış virtual şəxsiyyətlər artıq real insanlarla eyni səviyyədə sosial əlaqələr qurur. 2016-cı ildə yaradılmış Lil Miquela adlı virtual modelin milyonlarla izləyicisi var və o, moda brendləri ilə əməkdaşlıq edir, sosial məsələlər haqqında paylaşımlar edir. Maraqlısı odur ki, bir çox insanlar bu virtual varlıqla emosional bağ qurduqlarını bildirirlər. Bu fakt, posthuman dövrdə emosiyanın və şəxsiyyətin texnoloji simulyasiyasının necə gerçək sosial dəyərə çevrildiyini göstərir.
Eyni zamanda, texnologiyanın cəmiyyətə inteqrasiyası əmək münasibətlərini də dəyişdirir. Avtomatlaşdırma və süni intellekt sistemləri bir çox sahələrdə insan əməyini əvəz edir. Shoshana Zuboff “The Age of Surveillance Capitalism” (2019) əsərində bu prosesi “məlumat kapitalizmi” adlandırır və qeyd edir ki, insan artıq əmək subyekti yox, məlumat mənbəyinə çevrilir. Hər bir klik, baxış və mesaj sosial platformalar üçün iqtisadi dəyərə malikdir. Bu, insanın sosial varlıqdan “məlumat varlığına” keçidi deməkdir. İnsan öz fərdiliyini iqtisadi sistemin bir alqoritmik hissəsinə çevrilmiş formada yaşayır.
Bu dəyişikliklər təkcə iş dünyasında deyil, emosional münasibətlərdə də özünü göstərir. Sosial şəbəkələrdə insanın kimliyi, duyğuları və hətta sosial dəyəri artıq rəqəmsal göstəricilərlə, izləyici sayı, bəyənmə, paylaşım kimi metriklərlə ölçülür. Bu isə sosial kapitalın yeni formasını yaradır. İnsan “real” varlıq kimi deyil, rəqəmsal performans kimi dəyərləndirilir.
Bütün bu proseslər göstərir ki, posthuman dövrdə texnologiya sadəcə alət deyil, sosial münasibətlərin aktiv iştirakçısıdır. İnsanla texnologiya arasındakı əlaqə qarşılıqlı asılılıq üzərində qurulub. İnsan texnologiyanı yaradır, amma eyni zamanda texnologiya da insanı formalaşdırır. Beləliklə, posthumanizm texnologiyanı cəmiyyətin kənarında deyil, onun sosial orqanizminin bir hissəsi kimi dəyərləndirir. Bu baxış, həm etik, həm də sosial baxımdan yeni suallar doğurur ki, texnologiya insanı azad edir, yoxsa onu görünməz nəzarət mexanizmlərinə tabe salır?
Bədən, biotexnologiya və sosial etika
Posthuman dövrdə insan bədəni artıq sabit, dəyişməz və “təbii” varlıq kimi deyil, davamlı şəkildə yenidən qurulan sistem kimi dəyərləndirilir. Biotexnologiyanın inkişafı, gen mühəndisliyinin və “biohacking” təcrübələrinin genişlənməsi bədən anlayışını həm elmi, həm də sosial səviyyədə problematik hala gətirib. Bədən indi yalnız bioloji orqanizm deyil, sosial, texnoloji və etik münasibətlərin mərkəzidir.
Bu dəyişimin kökündə insanın öz bədəninə müdaxilə imkanlarının artması dayanır. Genetik redaktə texnologiyaları, protez sistemləri, beyin interfeysləri və bioloji implantlar insanın bədənini həm sağlamlaşdırmaq, həm də “təkmilləşdirmək” məqsədilə istifadə olunur. Lakin bu cür müdaxilələr “təkmilləşmiş bədən” ideyasını sosial iyerarxiyaya çevirir. Texnologiyaya çıxışı olanlar daha “yaxşı bədənlərə” sahib olur, bu isə bədən üzərindən sosial bərabərsizliyin yeni formalarını yaradır.
Rosi Braidotti “Posthuman Feminism” (2022) əsərində qeyd edir ki, posthuman dövrdə qadın bədəni həm texnoloji istehsalın, həm də etik mübahisənin mərkəzində dayanır. Texnologiyanın bədənə müdaxiləsi qadın azadlığının göstəricisi kimi təqdim olunsa da, eyni zamanda bu müdaxilələr qadın bədənini yenidən nəzarət obyektinə çevirir. Məsələn, doğumun tibbiləşməsi, hormonal balansın texnoloji nəzarətə alınması və kosmetik cərrahiyyənin kütləviləşməsi qadının bədənini sanki ictimai gözləntilərin laboratoriyasına çevirir.
Müasir dövrdə sosial medianın və bədən estetikasının yaratdığı “ideal görünüş” anlayışı da bu müzakirələrin bir hissəsidir. Filterlərlə, rəqəmsal dəyişikliklərlə formalaşan bədən obrazları “süni gözəlliyin” yeni normal halına çevrilib. Bədən artıq real bioloji varlıqdan çox, rəqəmsal istehsalın məhsulu kimi qavranılır. Beləliklə, insan bədəni həm texnoloji, həm iqtisadi, həm də estetik istehsalın obyektinə çevrilir. Bu proses etik suallar doğurur. Texnologiya bədəni azad edir, yoxsa onu yeni bir nəzarət forması altına salır? Bədənə müdaxilələr tibbi ehtiyacdan çox sosial gözləntiləri yerinə yetirmək üçündürsə, insan öz bədəninin sahibi olaraq qalırmı?
Posthumanizm bu suallara cavab axtararkən bədəni yalnız bioloji konstruksiya kimi deyil, siyasi və sosial diskursun bir forması kimi görür. Bədən üzərində hakimiyyət, əslində, sosial sistemlərin insanı necə formalaşdırdığının göstəricisidir. Beləliklə, texnologiya bədəni dəyişdirdikcə, bədən də cəmiyyətin etik sərhədlərini yenidən müəyyənləşdirir.
İnsan və planet arasındakı yeni etika
Posthumanizm təkcə texnologiya və bədən anlayışını deyil, həm də insanın təbiətə münasibətini köklü şəkildə dəyişdirir. Əsrlər boyu davam edən humanist dünya baxışı təbiəti insanın istifadəsinə verilmiş passiv bir obyekt kimi qəbul edirdi. Bu düşüncə tərzi nəticəsində insan özünü “planetin sahibi” kimi görməyə başladı. Lakin XXI əsrdə ekoloji böhran, iqlim dəyişiklikləri, kütləvi ekosistem itkiləri və texnoloji istehsalın fəsadları göstərdi ki, insan nəzarət etdiyi sistemin içində hakim deyil, iştirakçıdır.
Ekoloji posthumanizm məhz bu nöqtədə meydana çıxır. O, insanı mərkəzdən çıxararaq ekosentrik bir baxış təklif edir. Yəni bütün canlı və qeyri-canlı varlıqların bir-biri ilə əlaqədə olduğu, qarşılıqlı asılılıq üzərində qurulmuş varlıq anlayışı. Bu yanaşma təkcə ekologiyanı deyil, sosial məsuliyyət anlayışını da dəyişdirir. Məsələ artıq “təbiəti qorumaq” deyil, təbiətlə birgə yaşamaq prinsipini formalaşdırmaqdır.
Rosi Braidotti “The Posthuman” (2013) əsərində qeyd edir ki, insanın ekoloji varlıq kimi dərk olunması həm etik, həm də siyasi dönüş tələb edir. İndi əsas məsələ “insanın rifahı” deyil, planetin bütöv rifahıdır. Bu baxış sosial elmlərin özündə də yeni suallar doğurur. Əgər insan tək mərkəz deyilsə, o zaman sosial ədalət və məsuliyyət anlayışları necə dəyişəcək?
Günümüzdə bu yanaşmanın real nümunələrini müşahidə etmək mümkündür. İqlim fəallığı hərəkatları, xüsusilə də gənc nəsil tərəfindən idarə olunan kampaniyalar məsələn, Greta Thunberg-in “Fridays for Future” təşəbbüsü posthumanist düşüncənin sosial ifadəsidir. Bu hərəkatlar insanı mərkəzdən çıxarıb, planetin səsini önə çəkir. Artıq “biz nə yeyirik, nə istehsal edirik, necə yaşayırıq” sualları sadəcə şəxsi məsələ deyil, planetin etik koduna çevrilib.
Bununla yanaşı, süni intellekt və texnologiyanın ekoloji izləmə sistemlərində istifadəsi də posthumanist baxışın praktik nümunəsidir. Məsələn, Amazon meşələrində dron texnologiyası ilə ağac kəsimlərinin izlənməsi və canlı növlərin qorunması artıq insan nəzarətindən çox texnoloji ekosistemin tənzimlədiyi prosesə çevrilib. Burada süni intellekt, insan və təbiət ortaq agentlər kimi fəaliyyət göstərir.
Ekoloji posthumanizm həm də insanın təbiətə verdiyi zərərin mədəni dəyərlərlə necə əlaqəli olduğunu göstərir. Məsələn, istehlakçılıq, sürətli moda (fast fashion) və “inkişaf” anlayışının kapitalist məntiqi əslində planetin resurslarını tükəndirən sosial davranış formalarıdır. Posthumanizm bu davranışları tənqid edərək etik istehlak, qeyri-insan varlıqlara empatiya və ekoloji ədalət kimi yeni dəyərləri önə çıxarır.
Ekoloji posthumanizmin əsas çağırışı budur ki, insan özünü kainatın mərkəzində deyil, planetar sistemin bir hissəsi kimi qəbul etməlidir. Bu həm etik, həm sosial, həm də mədəni məsuliyyətin yenidən qurulması deməkdir. Planetin taleyi artıq yalnız “ekoloji” məsələ deyil, sosial ədalətin və kollektiv varoluşun məsələsidir.
Beləliklə, posthuman dövrdə ekologiya və sosiallıq bir-birindən ayrılmaz hala gəlir. İnsan təbiətdən üstün deyil, onunla bərabərdir. Bu yeni baxış, həm ekoloji siyasətin, həm də sosial düşüncənin əsas istiqamətini müəyyənləşdirir. Bərabər mövcudluq etikası.
Nigar Şahverdiyeva
Sosioloq, araşdırmaçı yazar
Hadisənin gedişatını izləmək üçün ain.az saytında ən son yeniliklərə baxın.
