XXI əsrdə rəqəmsallaşma həyatın bütün sahələrinə sirayət edib - dövlət idarəçiliyindən tutmuş energetika, nəqliyyat, səhiyyə və təhsilə qədər. Elektron idarəetmə, "ağıllı" şəbəkələr, əşyaların interneti, bulud texnologiyaları və süni intellekt artıq milli infrastrukturun ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Ancaq rəqəmsal asılılıq artdıqca, xarici müdaxilələrə və kiberhücumlara qarşı həssaslıq da yüksəlir. Bu gün bu məsələ təkcə texnologiya yox, milli təhlükəsizliyin əsas dayaqlarından biridir.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Beynəlxalq analitik mərkəzlərin qiymətləndirməsinə görə, 2025-ci ildə kiberrisklər iqlim dəyişikliyi və geosiyasi gərginliklə yanaşı, dünyanın üç ən böyük qlobal təhdidindən birinə çevrilib. İT təhlükəsizliyi sahəsində aparıcı şirkətlərin hesabatları kritik infrastruktur obyektlərinə qarşı hücumların sürətlə artdığını və süni intellektdən istifadə edən cinayətkar qrupların fəallaşdığını göstərir. Kiber təhlükəsizlik üzrə mütəxəssislərin 90 faizi artıq süni intellektlə gücləndirilmiş hücumlarla qarşılaşıb - fərdi məlumatların oğurlanması, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinə müdaxilə və ya saxta kimliklərlə həyata keçirilən fişinq halları kimi.
Öz rəqəmsal sistemlərini qoruya bilməyən dövlətlər enerji, maliyyə və nəqliyyat mexanizmlərinə nəzarəti itirərək, xarici təzyiq altına düşə bilər. Məlumat və alqoritmlərin silaha çevrildiyi dövrdə kiber təhlükəsizlik dövlətin suverenliyi və dayanıqlığının əsas komponentidir.
Cənubi Qafqaz: rəqəmsal təhlükəsizlik və geosiyasət
Cənubi Qafqaz - rəqəmsal təhlükəsizliyin geosiyasətlə bir-birinə sıx bağlı olduğu regiondur. Burada Rusiya, Türkiyə, İran, Qərb və transmilli korporasiyaların maraqları toqquşur. Belə bir mühitdə informasiya məkanının müdafiəsi artıq hərbi strukturlarla eyni səviyyədə strateji əhəmiyyət daşıyır. Enerji və tranzit mərkəzi olan Azərbaycan, xüsusilə neft-qaz axınlarının idarəetməsi, rabitə və kommunikasiya şəbəkələrinin təhlükəsizliyi baxımından kiberhücumlara qarşı həssas mövqedədir.
Müasir münaqişələr getdikcə daha çox kiber əməliyyatlarla müşayiət olunur - görünməz, lakin nəticələrinə görə strateji xarakter daşıyan əməliyyatlarla. Regiondakı ziddiyyətlər, o cümlədən Qarabağ ətrafında davam edən proseslər və nəqliyyat dəhlizlərinin marşrutları, informasiya hücumları üçün əlverişli zəmin yaradır. Kiber məkan artıq yeni bir təhlükəsizlik ölçüsünə çevrilib - burada dövlətlər bir-birini raketlə yox, alqoritmlərlə sınağa çəkir.
2024-2025-ci illərdə dünya enerji, su təchizatı və nəqliyyat sistemlərinə yönələn kiberhücumların artdığını müşahidə etdi. Avropada enerji şirkətləri, ABŞ-da su sistemləri, Asiyada logistika mərkəzləri kiber sabotajların hədəfinə çevrildi. DDoS hücumlarının orta gücü 5-10 Tbit/s səviyyəsinə çatdı, davametmə müddəti isə cəmi bir neçə dəqiqəyə endi - bu isə onları daha dağıdıcı edir. Bütün bunlar reaktiv müdafiə modelindən qabaqlayıcı strategiyaya keçidi zəruri edir: simulyasiyalar və rəqəmsal təlimlər artıq milli müdafiə strategiyasının tərkib hissəsinə çevrilir.
Azərbaycan üçün bu məsələ dəb deyil, həyati zərurətdir. Rəqəmsal məkanın müdafiəsi ölkənin ərazi bütövlüyü qədər önəmlidir. Elə buna görə də 2025-ci ildə kritik infrastruktur obyektlərinə qarşı kiberhücumların simulyasiyası üzrə genişmiqyaslı təlimlərin keçirilməsi dövlətin yeni təhlükəsizlik fəlsəfəsini əks etdirən sistemli qərardır.
Azərbaycan: kiberreallıq və praktiki addımlar
2025-ci ilin rəsmi məlumatları kibercinayətkarların aktivliyinin yüksək, təhdidlərin isə sistemli xarakter daşıdığını göstərir. İlkin altı ayda 47 dövlət qurumunun 95 əməkdaşı kiber gigiyena qaydalarını pozduğuna görə hücumların qurbanı olub. Onların 16 faizi inzibati vəzifələrdə çalışırdı, bu isə xüsusilə təhlükəlidir, çünki belə hesablar infrastrukturun əsas seqmentlərinə giriş imkanı verir. Eyni dövrdə dövlət informasiya sistemlərində vətəndaşların şəxsi məlumatlarının toplanmasına şərait yaradan 62 kritik boşluq aşkarlandı.
İlin əvvəlindən ölkədə demək olar ki, DDoS hücumları olmayan gün olmayıb. Ümumi həcm təxminən 300 terabit/saniyə təşkil edib, bunların 18-i 1 Gbit/s-dən artıq gücə malik olub. AzStateNet dövlət şəbəkəsi üzərindən 260 milyondan çox zərərli keçid bloklanıb, mərkəzi antivirus sistemi 12 milyondan çox yoluxmuş faylı dayandırıb, Sandbox sistemi isə 60 mindən artıq zərərli elektron sənədi zərərsizləşdirib.
Yanvar-avqust 2025 dövründə dövlət qurumlarının 976 informasiya resursunda təhlükəsizlik boşluğu aşkar edilib - bu, ötən illə müqayisədə 78 faiz artım deməkdir. Bu göstərici təkcə təhdidlərin çoxalmasından yox, həm də monitorinq sisteminin təkmilləşməsindən xəbər verir. Həmin dövrdə 346 milyon zərərli link bloklanıb - bu, 2024-cü illə müqayisədə 38 faiz azdır. İyul ayında qeydiyyata alınan kiberinsidentlərin sayı ötən ilin analoji dövrü ilə müqayisədə təxminən iki dəfə azalıb - bu isə rəqəmsal sistemlərin davamlılığının real artımını göstərir.
Bu rəqəmlər sübut edir: təhlükələr ciddi olaraq qalır, amma Azərbaycan artıq kiber təhlükəsizliyi hadisələrə reaksiya mərhələsindən çıxarıb, milli dayanıqlığın sistemli infrastrukturu mərhələsinə daşıyır.
Simulyasiya hücumları: strategiya və əhəmiyyəti
Dövlət Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Xidmətinin rəis müavini Tural Məmmədov Bakıda keçirilən CIDC-2025 kibertəhlükəsizlik festivalında hava, quru və dəniz infrastrukturunu əhatə edən genişmiqyaslı simulyasiya proqramının başladığını açıqlayıb. Təlimlər çərçivəsində hava limanlarının idarəetmə sistemlərinə, işıqforlara, nəqliyyata, "contactless" ödəniş terminallarına və Xəzər dənizindəki neft platformalarına qarşı hücum ssenariləri modelləşdirilir.
Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat nazirinin müavini Səməddin Əsədov bildirib ki, təlimlər kibertəhlükəsizlik, rəqəmsal inkişaf və süni intellekt üzrə milli strategiyalar çərçivəsində keçirilir. Artıq 30-dan çox dövlət qurumunun qoşulduğu vahid kiberinsident məlumat platforması yaradılıb. Paralel olaraq, erkən xəbərdarlıq və cavabvermə sistemi formalaşdırılır, kadr hazırlığı üçün İsrail Texnologiya Universiteti ilə əməkdaşlıq aparılır.
Xidmətin rəhbəri İlqar Musayev vurğulayıb ki, enerji, nəqliyyat, səhiyyə və təhsil - risk baxımından ən həssas dörd sahədir. O, kiber təhlükəsizliyin artıq İT sferası deyil, milli müdafiənin bir hissəsi olduğunu qeyd edib.
Bu simulyasiyalar bir neçə məqsədə xidmət edir. Daxili planda onlar qurumlararası əlaqəni sınaqdan keçirir, boşluqları üzə çıxarır və operativ cavab ssenarilərini test edir. Xarici planda isə ölkənin kiberhücumlara qarşı hazır olduğunu göstərən strateji siqnal rolunu oynayır. Müasir dünyada belə imkanların nümayişi deterrensiya - yəni çəkindirmə vasitəsinə çevrilib.
Kiber məkanın geosiyasəti: beynəlxalq qarşıdurmanın yeni forması
Son illərdə kiber məkan tamhüquqlu geosiyasi rəqabət meydanına çevrilib. Əgər əvvəllər müharibələr torpaq, resurs və ticarət yollarına görə aparılırdısa, indi döyüş - məlumatlara, rəqəmsal kanallara və alqoritmlərə nəzarət uğrundadır. Rəqəmsal infrastrukturun sıradan çıxarılması bəzən enerji və ya nəqliyyat şəbəkələrinin fiziki dağıdılmasına bərabər zərbə vura bilər.
Müasir kiber əməliyyatlar çox vaxt ictimaiyyət üçün görünməz qalır, amma onların nəticələri artıq geosiyasi strategiyaların tərkib hissəsidir. ABŞ, Çin, Rusiya, İsrail, İran və Hindistan kimi böyük dövlətlər artıq öz kiber ordularını formalaşdırıblar. Bu strukturlar kəşfiyyat, sənaye sistemlərinə müdaxilə, zərərli kodların yerləşdirilməsi və ictimai rəyə təsir əməliyyatları həyata keçirir.
2022-ci ildən etibarən energetika və nəqliyyat obyektlərinə yönələn kiberhücumların sayı artıb və onların təxminən yarısı siyasi motivasiya daşıyır. Artıq təkcə virus və casus proqramlar deyil, həm də rəqəmsal şantaj üsulları - şəbəkələrin bloklanması, məlumatların oğurlanması və sənaye obyektlərinin idarəetməsinə müdaxilə kimi taktikalardan istifadə olunur.
Beynəlxalq analitik mərkəzlərin hesablamalarına görə, 2024-2025-ci illərdə sənaye idarəetmə sistemlərinə (SCADA) qarşı hücumların sayı 60 faiz artıb. Hadisələrin aşkar olunma müddəti 11 gündən 4 günə enib ki, bu da hücum edən tərəfin peşəkarlığının artdığını və kritik infrastruktur üçün riskin daha ciddi hala gəldiyini göstərir.
Azərbaycan üçün bu, abstrakt təhlükə deyil, birbaşa strateji sınaqdır. Ölkə iqtisadiyyatının modeli neft, qaz, elektrik enerjisi və logistika ixracına əsaslanır. Neft emalı sistemlərinə, nəqliyyat dəhlizlərinə və ya enerji şəbəkələrinə yönələn hücum təkcə maliyyə itkiləri deyil, həm də siyasi nəticələr doğura bilər.
Dünya təcrübəsi artıq bunun real nümunələrini göstərib: 2015-ci ildə Ukraynada enerji şəbəkələrinin sıradan çıxarılması, İranın nüvə proqramına qarşı "Stuxnet" virusu, ABŞ-da Colonial Pipeline boru kəmərinə hücum, Sinqapur və Rotterdam limanlarının logistika sistemlərinin sındırılması. Bu hadisələr sübut etdi ki, kiberhücum həm sabotaj, həm də iqtisadi diversiya ilə eyni dərəcədə təhlükəlidir.
Azərbaycan üçün neft platformalarına və nəqliyyat qovşaqlarına qarşı simulyasiya hücumları simvolik jest deyil, strateji addımdır. Bu təlimlər ölkənin kiber müdafiə mədəniyyətini reallığa uyğunlaşdırır - regional və geosiyasi risklər nəzərə alınmaqla.
Beynəlxalq əməkdaşlıq və rəqəmsal təhlükəsizlik arxitekturası
Azərbaycan bu gün beynəlxalq kibertəhlükəsizlik əməkdaşlığının yeni modelinin formalaşmasında fəal rol oynayır. Bir tərəfdən - tərəfdaş ölkələrlə ikitərəfli razılaşmalar və məlumat mübadiləsi vasitəsilə, digər tərəfdən - Türk Dövlətləri Təşkilatı, ŞƏT və BMT kimi çoxşaxəli platformalar vasitəsilə.
Son iki ildə əsas diqqət kadr potensialının gücləndirilməsinə yönəlib. İsrail Texnologiya İnstitutu, Türkiyə Texniki Universiteti, eləcə də Qazaxıstan və Özbəkistanın milli kibermüdafiə mərkəzləri ilə birgə mütəxəssis hazırlığı proqramları həyata keçirilir.
Yeni rəqəmsal inkişaf strategiyası çərçivəsində Azərbaycan "Kibertəhlükə məlumat mübadiləsi üzrə Milli Platforma" yaradır. Bu platforma dövlət və özəl sektor strukturlarını birləşdirərək kiberinsidentlər barədə məlumatların real vaxt rejimində toplanması və təhlilini təmin edir. Beləliklə, faktiki olaraq ölkənin "rəqəmsal qalxanı" formalaşır.
Vacib məqam odur ki, kiber təhlükəsizlik artıq təkcə daxili idarəetmənin yox, həm də xarici siyasətin tərkib hissəsi kimi qəbul olunur. Azərbaycan rəqəmsal neytrallıq prinsipini müdafiə edir - yəni kiber texnologiyalardan başqa dövlətlərin daxili işlərinə qarışmaq məqsədilə istifadə edilməsinin yolverilməzliyi ideyasını. Bu yanaşma Azərbaycanın beynəlxalq imicini məsuliyyətli rəqəmsal oyunçu kimi möhkəmləndirir.
Bununla yanaşı, Azərbaycan regionun texnoloji mərkəzinə çevrilmək potensialına malikdir. "Rəqəmsal İpək Yolu" dövlət proqramı çərçivəsində data-mərkəzlər, bulud platformaları və innovasiya parkları yaradılır ki, bu da kibertəhlükəsizlik sahəsində həllərin ixracına şərait yaradır.
Kiber müharibə və enerji: müdafiənin yeni xətləri
Xüsusi diqqət tələb edən istiqamət energetika sektorudur. Azərbaycanın neft-qaz sənayesi regionda ən çox rəqəmsallaşmış sahələrdən biridir: kəşfiyyatdan nəqlə qədər bütün mərhələlərdə avtomatlaşdırma, robot texnologiyaları və uzaqdan idarəetmə sistemləri tətbiq olunur. Bu, effektivlik baxımından üstünlük yaratsa da, eyni zamanda riskləri artırır.
Son illərdə enerji infrastrukturlarına qarşı hücumların sayı qlobal miqyasda yüksəlib. Xakerlər xüsusilə SCADA sistemlərini - istehsal proseslərinin idarəedici komponentlərini - hədəfə alırlar. Belə sistemlərin sındırılması təkcə istehsalın dayanmasına yox, həm də qəza və partlayış kimi faciəvi nəticələrə səbəb ola bilər.
"Neft Daşları"nda keçirilən simulyasiya təlimləri sırf texniki məşq deyil, energetika suverenliyinin qorunması üzrə dövlət strategiyasının tərkib hissəsidir. Bu təlimlər neftin emalı və nəqli sistemlərinə hücum ssenarilərini modelləşdirir, sürətli reaksiya və idarəetmənin bərpası üzrə praktik bacarıqları sınaqdan keçirir.
Energetika sahəsində kiberdayanıqlığın əhəmiyyəti ildən-ilə artır. Beynəlxalq Enerji Agentliyinin 2025-ci il hesabatına görə, son iki ildə dünya üzrə enerji şirkətlərinin 40 faizi azı bir ciddi kiberhücumla üzləşib. Neft və qazı strateji marşrutlarla ixrac edən Azərbaycan üçün bu, birbaşa iqtisadi və siyasi risk faktorudur.
Dərslər və çağırışlar
Son illərin təcrübəsi göstərdi ki, kiber təhlükəsizlik təkcə serverləri və antivirusları qorumaqdan ibarət deyil. Bu, qanunvericilik, təhsil, beynəlxalq əməkdaşlıq, şifrələmə standartları, kadr hazırlığı və təhlükəsizlik mədəniyyətini özündə birləşdirən kompleks bir ekosistemdir.
Birinci vacib nəticə - kiber müdafiə milli təhlükəsizlik sisteminin ayrılmaz hissəsi olmalıdır. Təkcə texniki infrastruktur deyil, həm də dövlət və bələdiyyə səviyyəsində məsuliyyət daşıyan normativ-hüquqi baza formalaşmalıdır.
İkinci nəticə - sistemlərin mütəmadi yenilənməsi və kadrların peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması zəruridir. Dövlət Xüsusi Rabitə Xidmətinin məlumatına görə, Azərbaycanda hücumların təxminən üçdə ikisi insan faktoru ilə bağlıdır: zəif parollar, gecikmiş yeniləmələr və administrator səhvləri.
Üçüncü nəticə - dövlətlə özəl sektorun əməkdaşlığı. Xüsusilə enerji və telekommunikasiya şirkətləri böyük həcmdə məlumat və texniki potensiala malikdir. Onların kiber məlumat mübadiləsinə cəlb olunması ölkə üzrə vahid "rəqəmsal müdafiə qalxanı"nın formalaşmasına imkan verər.
Dördüncü nəticə - milli texnologiyaların inkişafıdır. Dünyada "rəqəmsal suverenlik" tendensiyası güclənir: dövlətlər öz şifrələmə sistemlərinə, milli buludlarına və data-mərkəzlərinə sahib olmağa çalışır. Azərbaycan üçün bu, nüfuz məsələsi yox, birbaşa təhlükəsizlik məsələsidir.
Beşinci nəticə - yeni nəsil təhdidlərə hazırlıqdır. Kvant hesablama və süni intellekt texnologiyalarının inkişafı mövcud şifrələmə sistemlərini köhnəlmiş edə bilər. Buna görə də artıq indidən post-kvant kriptoqrafiyası və alqoritmik dayanıqlılıq prinsipləri formalaşdırılmalıdır.
Proqnoz və strateji baxış
Azərbaycan rəqəmsal dövrə həm həssaslığının fərqində olaraq, həm də artan imkanlarla daxil olur. Bir çox ölkələrdən fərqli olaraq, ölkə reaksiya verən yox, qabaqlayan xətti seçib. Milli kiberhücum simulyasiyalarının keçirilməsi, məlumat mübadiləsi platformasının qurulması, şəffaflığın artırılması və təhsilə yatırımlar - rəqəmsal təhlükəsizlik mədəniyyətini formalaşdıran addımlardır.
Yaxın illərdə Azərbaycan kibermüdafiə üzrə regional kompetensiya mərkəzinə çevrilə bilər. Coğrafi mövqe, inkişaf etmiş telekommunikasiya infrastrukturu, enerji potensialı və rəqəmsal resurslar ölkənin Avrasiya məkanında yeni təhlükəsizlik arxitekturasının qurulmasında açar oyunçu olmasına zəmin yaradır.
Əsas məsələ - kiber təhlükəsizliyi milli inkişaf strategiyasına inteqrasiya etməkdir. Söhbət təkcə təhdidlərdən qorunmaqdan getmir, elə bir rəqəmsal ekosistemin qurulmasından gedir ki, istənilən xarici təsirə tab gətirsin, eyni zamanda inkişafı, innovasiyaları və etimadı təmin etsin.
Kibertəhlükəsizlik - suverenliyin yeni formasıdır. Müasir dünyada öz məlumatlarına, öz şəbəkələrinə və öz alqoritmlərinə nəzarət edənlər sabahına da nəzarət edir. Azərbaycan bunu bir çoxlarından tez anladı və XXI əsrin model dövlətini - dayanıqlı, texnoloji cəhətdən yetkin və qorunan ölkəni - formalaşdıran addımlar atır.
Rəqəmsal dayanıqlığın milli strategiyası: 2030-a gedən yol
Kibertəhlükəsizlik informasiya texnologiyalarının ayrıca sahəsi deyil, milli müdafiənin yeni qatıdr. XXI əsrdə güc balansını sistemli rəqəmsal arxitektura quran dövlətlər müəyyən edəcək. Azərbaycan üçün bu proses artıq işə salınıb: strateji sənədlər, milli məlumat mübadiləsi platformaları, qurumlararası simulyasiyalar və təhsil təşəbbüsləri rəqəmsal dayanıqlıq sisteminin özəyini təşkil edir.
Növbəti beş ilin başlıca vəzifəsi - reaktiv müdafiədən fasiləsiz təhdid monitorinqi, proqnozlaşdırma və avtomatik cavabvermə üzərində qurulan prediktiv modelə keçiddir. Bu isə dövlət strukturları, özəl sektor və elmi mərkəzlərin sinxron işlədiyi ekosistem deməkdir.
Kiber təhdidlər üzrə Milli Vəziyyət Analizi Mərkəzinin yaradılması bütün mövcud resurs və verilən bazalarını birləşdirəcək addım ola bilər. Belə mərkəz 24/7 rejimində işləməli, qurumlararası operativ məlumat mübadiləsini təmin etməli, rəqəmsal riskləri təhlil etməli, proqnozlar hazırlamalı və kiber təlimləri koordinasiya etməlidir.
Qanunvericilik bazası və standartlar sistemi
Kiber təhlükəsizlik qanunvericiliyi təkcə məsuliyyəti təsbit etməməli, həm də inkişafı stimullaşdırmalıdır. Dövlət və korporativ sistemlərin ISO/IEC 27001 və NIS-2 kimi beynəlxalq standartlara məcburi uyğunluğunu təmin edən hüquqi mexanizmlər zəruridir.
Kritik infrastrukturun təhlükəsizliyi üzrə milli sertifikatlaşdırma və audit sistemi formalaşdırılmalıdır. Bu, sadəcə müdafiə səviyyəsini yoxlamaqla kifayətlənməyib, vahid kiber risk reyestrinin yaranmasına imkan verəcək. Belə model artıq Finlandiya, Sinqapur və Cənubi Koreyada effektivliyini göstərib.
Ayrı diqqət tələb edən istiqamət şəxsi məlumatların hüquqi müdafiəsidir. Rəqəmsal xidmətlər artdıqca vətəndaşlar barədə toplanan informasiya həcmi də böyüyür. Bu məlumatların qorunması dövlətlə cəmiyyət arasında etimadın elementidir.
İnsan kapitalı və təhsil
Heç bir texnologiya hazırlıqlı kadrların yoxluğunu kompensasiya edə bilmir. İnsan həm ən zəif bənddir, həm də təhlükəsizliyin əsas resursudur.
2030-a qədər Azərbaycanda kiber təhsil üzrə bütöv bir pillə sistemi qurulmalıdır: məktəblərdə kibergigiyena dərslərindən tutmuş universitetlərdə tətbiqi kiberkəşfiyyat və kriptoqrafiya kafedralarına qədər. Hazırlıq təkcə İT-dən ibarət qalmamalı, hüquq, iqtisadiyyat, psixologiya və strateji kommunikasiya ilə kəsişmədə aparılmalıdır.
Mövcud təşəbbüslər - Texionla əməkdaşlıq, beynəlxalq olimpiada və hakatonlarda iştirak - daimi infrastruktur səviyyəsinə qaldırılmalıdır: milli hazırlıq mərkəzləri, kiber təhdidlərin təhlili laboratoriyaları, təcrübə və staj bazaları yaradılmalıdır.
Kiber təhsil ixrac olunan istiqamətə çevrilə bilər. Azərbaycan Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Yaxın Şərqdən mütəxəssisləri hazırlayaraq kibermüdafiə üzrə regional kompetensiya mərkəzi rolunu möhkəmləndirə bilər.
Dövlət-özəl tərəfdaşlığı
Effektiv kiber təhlükəsizlik sistemi özəl sektorun iştirakı olmadan mümkün deyil. Telekom, energetika, logistika və maliyyə kimi sahələrdə fəaliyyət göstərən iri şirkətlərin unikal məlumat massivləri və texnoloji bacarıqları var. Bu potensial ümummilli müdafiə sisteminə inteqrasiya olunmalıdır.
Dövlət qurumlarını, özəl şirkətləri və universitetləri birləşdirən konsorsiumların yaradılması təşviq edilməlidir. Etimada və məsuliyyətə əsaslanan bu model İsraildə özünü doğruldub, burada kibermühafizə artıq ixrac sənayesinə çevrilib.
Dövlət-özəl tərəfdaşlığı təkcə birgə layihələri deyil, insidentlər barədə məlumat mübadiləsini, vahid cavab standartlarını, biznesin milli şifrələmə texnologiyaları, antivirus platformaları və analitika sistemlərinin hazırlanmasında iştirakını da əhatə etməlidir.
Rəqəmsal təhlükəsizliyin iqtisadiyyatı
Kibertəhlükəsizlik yeni iqtisadi sahəyə çevrilir. Beynəlxalq tədqiqat mərkəzlərinin qiymətləndirməsinə görə, 2030-a qədər qlobal kibertəhlükəsizlik bazarının həcmi 500 milyard dolları ötəcək. Azərbaycan üçün bu bazarda iştirak təkcə müdafiə yox, həm də iqtisadi fürsətdir.
Ölkədə artıq rəqəmsal mühafizə, süni intellekt və təhdid analitikası üzrə startap ekosistemi formalaşır. Vergi güzəştləri, infrastruktur çıxışı və qrant proqramları ilə bu təşəbbüslərin dəstəklənməsi Azərbaycanı intellektual texnologiyaların ixracatçısına çevirə bilər.
Milli sertifikatlaşdırma mərkəzləri və sınaq laboratoriyalarının qurulması xarici həllərdən asılılığı azaldacaq, eyni zamanda yerli işləmələrə inamı artıracaq.
Beynəlxalq ölçü və rəqəmsal neytrallıq
Azərbaycan "rəqəmsal neytrallıq" konsepsiyasını - yəni kiber texnologiyalardan digər ölkələrin daxili işlərinə qarışmaq məqsədilə istifadə edilməməsi ideyasını - getdikcə daha fəal şəkildə təşviq edir. Bu istiqamət Azərbaycanın qlobal rəqəmsal diplomatiya sisteminə töhfəsi ola bilər.
Ölkə beynəlxalq aləmə "məsuliyyətli kibersuverenlik" modelini təklif edə bilər - yəni internet azadlığı ilə milli məkanın qorunması zərurəti arasında balansı. Gələcəkdə Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya dövlətləri arasında "Kiber Sabitlik Paktı"nın yaradılması təşəbbüsü gözlənilə bilər. Bu saziş dövlətlərin kiber sahədə qarşılıqlı məlumat mübadiləsi və bir-birinin daxili işlərinə müdaxilədən imtinası prinsipinə əsaslana bilər.
Belə format region dövlətləri arasında etimadı möhkəmləndirər və rəqəmsal sferada hibrid münaqişələrin riskini azaldardı.
2030-a qədər proqnoz
Onilliyin sonuna qədər Azərbaycanın iqtisadi rəqəmsallaşması daha da sürətlənəcək. Şəbəkəyə qoşulmuş cihazların və avtomatlaşdırılmış sistemlərin sayı dəfələrlə artacaq, bu isə potensial hücum səthini genişləndirəcək.
Eyni zamanda ölkə kibertəhlükəsizlik sahəsində regional lider kimi mövqeyini gücləndirəcək. Yeni monitorinq mərkəzləri, təhdidlərin təhlili üçün süni intellekt sistemləri və post-kvant şifrələmə üsulları meydana çıxacaq.
Kibertəhlükəsizlik dövlətin funksiyası olmaqdan çıxaraq mədəniyyətə - ictimai şüurun elementinə çevriləcək. 2030-a qədər əhalinin rəqəmsal risklər barədə maarif səviyyəsinin bir neçə dəfə artacağı, insan faktoru ilə bağlı kiberinsidentlərin isə iki dəfədən çox azalacağı gözlənilir.
İqtisadi baxımdan kiber texnologiyalar və məlumat analitikası üzrə tamhüquqlu ixrac sektoru formalaşacaq. Yerli şirkətlər qonşu ölkələrin bazarlarına həllər təqdim edərək Azərbaycanın Cənubi Qafqazın texnoloji qovşağı kimi mövqeyini möhkəmləndirəcək.
Rəqəmsal suverenlik - sağ qalma strategiyası kimi
Azərbaycan yeni bir mərhələyə daxil olur - burada təhlükəsizlik artıq tankların və raketlərin sayıyla ölçülmür. Müasir dövrdə təhlükəsizlik informasiya, şəbəkə, alqoritm və məlumat üzərində nəzarətdir.
Kiber təhlükəsizlik suverenliyin yeni formasıdır. Öz rəqəmsal məkanını qorumağı bacaran dövlət öz taleyinə də sahib çıxır.
Azərbaycan artıq gələcəyi müəyyən edən addımlar atıb: rəqəmsal müdafiə arxitekturası qurulub, kadr potensialı gücləndirilir, beynəlxalq tərəfdaşlıqlar genişlənir. Amma qarşıda daha çətin vəzifə durur - kibertəhlükəsizliyi milli mədəniyyətin, iqtisadiyyatın, təhsilin və gündəlik həyatın tərkib hissəsinə çevirmək.
2030-a qədər Azərbaycan təkcə öz rəqəmsal təhlükəsizliyini təmin etməklə kifayətlənməyəcək, həm də bütün region üçün nümunəyə çevrilə bilər - texnologiyanın suverenliyə xidmət etdiyi, informasiyanın isə təhlükə deyil, inkişaf vasitəsi olduğu bir dövlət kimi.
Milli.Az
