Süni intellektin (Sİ) iş dünyasına sürətli inteqrasiyası artıq bir çox sektorda əsaslı dəyişikliklərə yol açıb. Artıq şirkətlər analiz və müştəri xidmətləri kimi sahələrdə insan əməyini süni intellektlə tamamlayır. Bu tendensiya məhsuldarlığı artırmaqla yanaşı, gələcəyin iş mühitində insan yaradıcılığı ilə süni intellektin əməkdaşlığını birləşdirən modellərin yaranmasına səbəb olur. Süni intellektin sürətli inkişafı artıq müəllimlik və jurnalistika kimi ənənəvi peşələrin sərhədlərini dəyişir. Müasir texnologiyalar bu sahələrdə yaradıcılığı və səmərəliliyi artırır. Görünən mənzərə odur ki, yaxın illərdə süni intellekt bu iki peşənin əsas köməkçisinə çevriləcək.
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Təhsildə Təhlil və Kommunikasiyalar Mərkəzinin direktoru, təhsil eksperti Kamran Əsədov mövzu ilə bağlı “İki sahil” ə açıqlamasında bildirdi ki, süni intellektin inkişafı XXI əsrin sosial, iqtisadi və mədəni dinamikasını tamamilə dəyişdirən əsas faktorlardan birinə çevrilib: “Bu proses təkcə sənaye və biznes sahələrinə deyil, həm də insan amilinin dominant olduğu sahələrə – müəllimlik və jurnalistikaya dərin təsir göstərir. Artıq dünyanın bir çox ölkəsində bu iki peşə “süni intellektlə əməkdaşlıq dövrü” nə qədəm qoyub. Elm, təhlil və yaradıcılıq fəaliyyətlərinin süni intellektlə paralel aparılması yeni bir dövrün başlanğıcını göstərir. Bu dəyişiklik informasiya və təhsil sisteminin gələcəyini müəyyənləşdirəcək əsas trendlərdən biridir.”
Ekspertin sözlərinə görə, təhlil göstərir ki, süni intellektin təhsil prosesinə inteqrasiyası pedaqoji münasibətləri dəyişdirməklə yanaşı, müəllimin funksional rolunu da yenidən müəyyən edir: “Müasir müəllim artıq bilik ötürən deyil, öyrənməni idarə edən, şagirdin fərdi inkişaf trayektoriyasını planlaşdıran şəxsə çevrilir. “Təhsil haqqında” Qanunun 4-cü maddəsində göstərilən “İnnovasiyalılıq və müasir texnologiyaların tətbiqi” prinsipi bu prosesin hüquqi əsasını formalaşdırır. Elm və Təhsil Nazirliyi son illərdə bu istiqamətdə “Rəqəmsal Məktəb”, “AI Academy”, “STEAM Azərbaycan” və “Virtual Tədris Mərkəzləri” layihələri vasitəsilə süni intellekt texnologiyalarının tədrisə inteqrasiyasını genişləndirib. Nazirliyin məlumatına görə, 2024-cü ilin sonuna qədər ölkə üzrə 1000-dən çox müəllim süni intellekt alətləri ilə işləmək üzrə təlim keçib və 150-dən çox məktəbdə rəqəmsal öyrənmə platformaları tətbiq olunub. Bu, təhsil sisteminin texnoloji adaptasiyasının yüksək səviyyədə olduğunu göstərir.”
Kamran Əsədov diqqətə çatdırdı ki, süni intellekt tədris prosesində fərdiləşdirilmiş öyrənmə modelini reallaşdırmağa imkan yaradır: “Hər bir şagirdin bilik səviyyəsinə uyğun dərs məzmunu avtomatik formalaşır, müəllim isə bu prosesi izləyərək tədris strategiyasını müəyyənləşdirir. Bu, müəllimin vaxt itkisinin qarşısını alır və onun əsas fəaliyyətini — tənqidi düşünmə, yaradıcılıq və empatiya yönümlü pedaqogikaya — cəmləşdirməyə imkan verir. Dünya Bankının 2023-cü il hesabatına görə, süni intellekt əsaslı tədris sistemləri tətbiq olunan məktəblərdə şagirdlərin ümumi nəticələri 17 faiz, müəllimlərin iş yükü isə 28 faiz azalıb. Bu göstəricilər onu göstərir ki, Sİ müəllim əməyini əvəz etmir, əksinə, onun səmərəliliyini artırır.
Bununla belə, təhlil göstərir ki, süni intellektin təhsil mühitinə sürətli inteqrasiyası bir sıra risklər də yaradır. Əgər müəllim yalnız texnologiyanın təqdim etdiyi nəticələrə güvənərsə, pedaqoji təfəkkürün, empatiyanın və insan yönümlü təlimin zəifləməsi təhlükəsi yaranar. “Təhsil haqqında” Qanunun 14-cü maddəsində qeyd olunur ki, təhsil prosesi şəxsiyyətin ahəngdar inkişafına, milli və mənəvi dəyərlərin qorunmasına xidmət etməlidir. Bu səbəbdən Elm və Təhsil Nazirliyinin bu sahədə balanslı siyasəti – süni intellekti tədrisə alət kimi daxil etmək, lakin insan amilini əsas saxlamaq – elmi və pedaqoji baxımdan ən doğru yanaşmadır. Nazirliyin bu mövqeyi onu göstərir ki, Azərbaycanda təhsilin modernləşməsi kor-koranə texnoloji keçid deyil, dəyərlərə əsaslanan transformasiyadır.”
Ekspert süni intellektin jurnalistika peşəsinə təsirlərindən danışarkən vurğuladı ki, bu sahədə süni intellekt artıq informasiya istehsalının və təhlil prosesinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. O qeyd etdi ki, süni intellekt məlumatların verifikasiyası, fakt-çekinq və məlumat axınının idarə olunması prosesini sürətləndirir. Məsələn, “Reuters”, “Bloomberg” və “Associated Press” kimi beynəlxalq media orqanlarının hesabatlarına görə, 2023-cü ildə yayımlanan xəbərlərin 35 faizi süni intellektin köməyi ilə hazırlanıb. Bunun nəticəsində informasiya çatdırılma sürəti 60 faiz artıb, lakin etik məsuliyyət məsələləri daha da aktuallaşıb.
Bu tendensiya Azərbaycanda da öz təsirini göstərir. Media subyektləri artıq süni intellektdən xəbər analizi, tərcümə, səs sintetikası və video redaktə sahəsində aktiv istifadə etməyə başlayıblar. Lakin burada da insan amili əsas qalmalıdır. Jurnalistin missiyası informasiyanı emal etmək deyil, onun sosial mənasını anlamaq və ictimai məsuliyyət çərçivəsində təqdim etməkdir. Süni intellekt xəbəri yaza bilər, amma hadisəni dəyərləndirə bilməz. Elm və Təhsil Nazirliyinin bu məsələyə yanaşması — gələcək jurnalistlərin təhsil proqramlarında “Media etikası və süni intellekt” modullarının daxil edilməsi — bu baxımdan çox müasir və uzaqgörən addımdır. Bu, gənc jurnalistlərə texnologiyanı məqsəd yox, vasitə kimi görməyi öyrədir.”
Həmsöhbətimizin sözlərinə görə, müsbət tərəfdən baxıldıqda, süni intellekt müəllim və jurnalistin fəaliyyətini sadələşdirir, onları rutin işdən azad edir, yaradıcılıq və təhlil üçün daha çox vaxt qazandırır: “Mənfi tərəf isə ondan ibarətdir ki, əgər bu alətlər düzgün etik çərçivəyə salınmasa, insan faktoru ikinci plana keçə bilər. Buna görə də Elm və Təhsil Nazirliyinin bu istiqamətdə mərhələli və sistemli yanaşması — ilk növbədə müəllim və jurnalistlərin süni intellekt savadlılığını artırmaq, sonra isə texnologiyanı tətbiq etmək — strateji baxımdan doğru addımdır.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, təhsil və informasiya sahəsində süni intellektlə əməkdaşlıq modelinə keçid yalnız texnoloji deyil, həm də ideoloji və mədəni transformasiyadır. Finlandiya, Yaponiya və Cənubi Koreya kimi ölkələrdə bu proses “AI for Education and Media Ethics” çərçivəsində idarə olunur. Orada məqsəd texnologiyanı insanın əvəzləyicisinə çevirmək deyil, insanı onun idarəedici mərkəzinə gətirməkdir. Azərbaycan da bu modelə uyğun şəkildə, Elm və Təhsil Nazirliyinin rəhbərliyi altında pedaqoji və kommunikativ mühitin intellektuallaşmasını həyata keçirir.
Bu prosesdə Dövlət İmtahan Mərkəzinin (DİM) rolu da diqqətəlayiqdir. DİM süni intellekt texnologiyalarını imtahanların qiymətləndirilməsində, testlərin təhlilində və nəticələrin statistik modelləşdirilməsində mərhələli şəkildə tətbiq edir. Bu, şəffaflığın və obyektivliyin təmin olunması baxımından çox mühüm addımdır. DİM-in bu istiqamətdə fəaliyyəti dövlət idarəçiliyinin rasionallığını, təhsil siyasətində elmi yanaşmanı və texnoloji etibarlılığı nümayiş etdirir.”
Kamran Əsədov son olaraq əlavə etdi ki, süni intellektin müəllimlik və jurnalistika ilə əməkdaşlığı təkcə texnoloji yenilik deyil, həm də yeni düşüncə mədəniyyətidir: “Bu əməkdaşlıq müəllimi və jurnalisti əvəz etmir, onların fəaliyyətini daha strateji, elmi və yaradıcı səviyyəyə qaldırır. Elm və Təhsil Nazirliyinin uzaqgörən siyasəti və Dövlət İmtahan Mərkəzinin bu prosesdəki elmi-metodik dəstəyi Azərbaycanın təhsil və informasiya sistemini süni intellekt əsrinin çağırışlarına uyğunlaşdırır. Bu istiqamətdə aparılan islahatlar insanın yerini texnologiyaya vermədən, texnologiyanı insanın xidmətinə tabe etdirməklə milli təhsil və informasiya mühitini keyfiyyətcə yeni mərhələyə daşıyır.”
Şahnigar Əhmədova, “İki sahil”
