Bir müddət əvvəl BAMF-da təcrübə keçmək istəyi ilə bağlı rəsmi müraciət edən Lilan 3 həftəlik təcrübə müddətini uğurla başa vurub. Daha əvvəl ABŞ-də yerləşən bir neçə nüfuzlu hüquq şirkətində beynəlxalq hüquq və insan hüquqları üzrə təcrübə keçib. O, 2023-cü ildə Fransada yerləşən Amerika Universitetləri İnstitutunun Humanitar və Sosial Elmlər Məktəbini (Institute for American Universities in France) fərqlənmə ilə bitirib. Hazırda isə Cənubi Metodist Universiteti, Humanitar Elmlər üzrə Dedman Kollecinin (Southern Methodist University) Beynəlxalq Araşdırmalar və Politologiya ixtisası üzrə bakalavr təhsilinə davam edir. İnsan hüquqları, beynəlxalq hüquq və Cənubi Qafqaz regionu ölkələrinin münasibətləri istiqamətlərində araşdırmalar edən Lilan fransızca sərbəst danışır.
BAMF ilə onun arasında bağlanan təcrübə müqaviləsinə əsasən Lilan Spriqz 4 əsəs istiqamətdə - "ABŞ-nin "907-ci" düzəliş qərarı", "BMT-nin Qarabağla bağlı 4 qətnaməsi", "Azərbaycanın vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının fəaliyyəti" və "Azərbaycanın mina problemi: onun miqyası və təhdidlər" mövzularında və o cümlədən, insan hüquqları ilə bağlı bir neçə istiqamətdə araşdırmalar edib və məqalələr hazırlayıb. O, xüsusən ABŞ-nin "907-ci" düzəliş qərarı ilə bağlı etdiyi tədqiqatda Qarabağ həqiqətlərindən, Qərbi Azərbaycanlıların deportasiya tarixindən və bu qərarın ABŞ-nin sülh prosesindəki roluna təsirindən danışıb. Həmin məqaləni təqdim edirik:
Beynəlxalq münasibətlər müstəvisində qlobal hadisələrin mürəkkəb və çoxşaxəli xarakteri açıq şəkildə nəzərə çarpır. Bu mürəkkəbliyin bariz nümunələrindən biri Dağlıq Qarabağ müharibəsi və ardınca qəbul edilən "Azadlığa Dəstək Aktı"nın 907-ci bəndidir. Həm azərbaycanlılar, həm də ermənilər üçün olduqca həssas məsələ olan bu münaqişə, tarixi hadisələrin izahında qarşıya çıxan çətinlikləri və iştirakçı tərəflərin baxış bucağından formalaşan fərqli narrativləri üzə çıxarır. Bu məqalədə birinci Qarabağ müharibəsi araşdırılır, xüsusilə də 907-ci bəndin həm Azərbaycan, həm də beynəlxalq səviyyədə doğurduğu nəticələrə diqqət yetirilir. Məqsəd, xüsusilə Qərb mediasında tez-tez təhrif olunan bu hadisənin mahiyyətini aydınlaşdırmaqdır.
907-ci bəndin nəticələrinə keçməzdən əvvəl məsələyə ümumi bir kontekst vermək vacibdir. "Azadlığa Dəstək Aktı" - rəsmi adı ilə "1992-ci il Rusiya və Yeni Yaranmaqda Olan Avrasiya Demokratiyaları və Açıq Bazarlar üçün Azadlığa Dəstək Aktı" - keçmiş Sovet İttifaqının müstəqillik qazanmış dövlətlərinə, o cümlədən Azərbaycana və Rusiyaya yardım göstərmək məqsədi daşıyırdı. Aktın əsas məqsədi bu ölkələrdə bazar iqtisadiyyatının inkişafını dəstəkləmək, demokratik idarəetməni təşviq etmək və açıq, azad cəmiyyətlərin formalaşmasına töhfə vermək idi (Birləşmiş Ştatlar Konqresi). Lakin qanun qəbul edildikdən qısa müddət sonra ABŞ Senatı həmin akta əlavələrdən biri kimi 907-ci bəndi təqdim etdi. Bu bənd Azərbaycanı "Azadlığa Dəstək Aktı"nın müddəalarından faydalanmaq imkanından faktiki olaraq məhrum edirdi. Nəticə etibarilə, Azərbaycan ABŞ-dan birbaşa yardım ala bilməyən yeganə postsovet ölkəsinə çevrildi. Bu qərar ölkə üçün ciddi siyasi və iqtisadi nəticələrə səbəb oldu (Hüseynov, 2024).
Həmçinin, Qarabağ münaqişəsinin yaranmasına və uzun müddət davam etməsinə səbəb olan dərin köklü və sistem xarakterli amilləri başa düşmək üçün Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin tarixi fonunu nəzərə almaq vacibdir. Bu kontekstdə xüsusilə azərbaycanlıların Ermənistandan üç kütləvi deportasiyası mühüm əhəmiyyət kəsb edir. "Böyük faciə: azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası" adlı məqalədə qeyd olunduğu kimi, azərbaycanlılar üç əsas mərhələdə zorla köçürülmüşdür: 1918-1920-ci illərdə, 1948-1953-cü illərdə və 1980-ci illərin sonlarından 1990-cı illərin əvvəllərinədək (Visions.AZ). Birinci deportasiya dalğası 1827-ci ildə İrəvan xanlığının idarəsinin Rusiya imperiyasına keçməsi ilə bağlı idi ki, bu da bölgədə erməni təsirinin artmasına şərait yaratdı. Bu dəyişiklik nəticəsində 1918-1920-ci illərdə yerli türk-müsəlman əhalisi kənarlaşdırılaraq sonradan qovuldu. İkinci deportasiya Sovet hakimiyyəti dövründə baş verdi və Ermənistan SSR-dəki azərbaycanlılar əhalinin tərkibinin dəyişdirilməsi, etno-siyasi manipulyasiya və diaspor ermənilərin Ermənistana köçürülməsi məqsədi daşıyan genişmiqyaslı siyasət çərçivəsində yurd-yuvalarından çıxarıldı. Ən ağır və dağıdıcı üçüncü deportasiya isə 1988-1991-ci illərdə, SSRİ-nin süqutu ərəfəsində artan etnik gərginlik və millətçi hərəkatlar fonunda baş verdi. Fazil Baxşəliyevin "Qərbi Azərbaycandan azərbaycanlıların deportasiyası və Qayıdış Konsepsiyası" adlı məqaləsində qeyd olunduğu kimi, bu son deportasiya nəticəsində təxminən 250 min azərbaycanlı Azərbaycana köçməyə məcbur oldu və onların çoxu lazımi yaşayış şəraiti və hüquqi təminatlar olmadan gəldi (Baxşəliyev, s. 2340-2341). Bu deportasiyalar yalnız iki xalq arasında düşmənçiliyi dərinləşdirmədi, həm də Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin formalaşması və davamlılığında mühüm rol oynadı. Həmçinin, 907-ci düzəlişdə Azərbaycan və Ermənistan arasındakı münaqişənin, o cümlədən yuxarıda qeyd olunan kütləvi deportasiyaların miqyasını nəzərə alınmadı.
907-ci bəndin qəbuluna səbəb olan əsas amillərdən biri Qarabağ münaqişəsi olmuşdur. 1988-ci ildə başlayıb 1994-cü ildə dondurulan bu müharibə Sovet İttifaqının dağılmasının birbaşa nəticəsi idi. Sovet hakimiyyəti dövründə Dağlıq Qarabağ Azərbaycan ərazisində muxtar vilayət statusu almışdı; lakin bölgənin əhalisinin əksəriyyəti etnik ermənilərdən ibarət idi. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra, 1988-ci ildə Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində yerləşməsinə baxmayaraq, Ermənistana birləşmək niyyətini bəyan etdi (Münaqişələrin Qarşısının Alınması Mərkəzi). Buna cavab olaraq Ermənistan bölgədəki etnik erməni millətçilərini silahlandırdı və nəticədə uzunmüddətli və qanlı bir müharibə başladı.
Şamxal Abilov "Qarabağ Müharibəsinin Azərbaycan üçün Nəticələri və Xocalı Soyqırımının İnkarolunmaz Həqiqəti: Azərbaycanın Baxış Bucağından" adlı məqaləsində Azərbaycan xalqı üçün bu müharibənin dağıdıcı nəticələrini təsirli şəkildə təhlil edir. Müharibənin sonu, məsələn, yüz minlərlə azərbaycanlının doğma yurd-yuvasından didərgin düşməsinə səbəb olmuş, xəstəxana və məktəblər kimi həyati əhəmiyyətli infrastrukturların dağıdılması nəticəsində genişmiqyaslı sosial-iqtisadi zərərlər doğurmuş və minlərlə azərbaycanlının faciəvi şəkildə həyatını itirməsi ilə nəticələnmişdir (Abilov, s. 293-295). Münaqişə nəhayət, Rusiyanın vasitəçiliyi ilə atəşkəslə - Bişkek Protokolu ilə - başa çatmışdır. Bu razılaşma nəticəsində Dağlıq Qarabağ faktiki müstəqil qalsa da, Ermənistandan ciddi asılı vəziyyətə düşmüş və bu da Azərbaycan üçün əhəmiyyətli bir itki olmuşdur (Münaqişələrin Qarşısının Alınması Mərkəzi).
Dağlıq Qarabağ müharibəsi Azərbaycan xalqı üçün humanitar və ərazi itkiləri ilə məhdudlaşmayan, daha genişmiqyaslı nəticələrə səbəb olmuşdur. Daha əvvəl də qeyd olunduğu kimi, bu münaqişə ABŞ-ın "Azadlığa Dəstək Aktı" çərçivəsində qəbul etdiyi 907-ci bəndin əsas təşviqedici amillərindən biri olmuş və nəticədə Azərbaycan həmin aktın imkanlarından faydalanmaqdan faktiki olaraq kənarda qalmışdır. Bu qərarda əsas rol oynayan amillərdən biri ABŞ-da böyük sayda yaşayan erməni diasporunun siyasi təsir gücü idi. Müqayisə üçün qeyd edilməlidir ki, azərbaycanlı icması say baxımından daha kiçik və təsir imkanları məhdud idi. Müharibə bu etnik səfərbərliyi daha da gücləndirmiş, ermənilərə ABŞ siyasətinə əhəmiyyətli təsir göstərən güclü lobbi qrupları yaratmağa imkan vermişdir.
İbrahimov və Qurbanov "Siyasət İcmalı: Qafqazda Səhv Yanaşma" adlı məqalələrində, xüsusilə ABŞ-da böyük erməni icmasının məskunlaşdığı ştatlarda bu lobbi qruplarının təsirini ətraflı şəkildə təsvir edirlər. Bu lobbi fəaliyyətləri, çox vaxt, strateji seçki kampaniyalarına edilən ianələrlə dəstəklənmiş və bu da ABŞ Konqres üzvləri üçün güclü təşviq vasitəsinə çevrilmişdir. Bu dinamika nəticəsində münaqişə ilə bağlı təqdim olunan narrativ birtərəfli xarakter almış, erməni mövqeyinə həddindən artıq diqqət yetirilmiş, Azərbaycan tərəfinin səsləri və narahatlıqları isə kənarda qalmış və ya tamamilə susdurulmuşdur. Bu diqqət balansızlığı, Qərbdə münaqişənin təhrif olunmuş şəkildə təqdim edilməsinə səbəb olmuş və Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə mövqeyini daha da çətinləşdirmişdir.
"Azadlığa Dəstək Aktı"nın 907-ci problematik hesab olunur, xüsusilə də münaqişənin bir tərəfinə dolayısı ilə üstünlük verməsi baxımından. İbrahimov və Qurbanov bu məsələyə xüsusi diqqət yetirərək qeyd edirlər ki, Amerika Birləşmiş Ştatları Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏT) Ermənistan və Azərbaycan arasında danışıqları təşviq etmək üçün yaradılmış Minsk Qrupunun üzvü olaraq neytral vasitəçi rolunu pozmuşdur. ABŞ, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün balanslı yanaşmanı dəstəkləməyə dair öhdəlik götürmüşdü. Lakin 907-ci bəndin qüvvəyə minməsi ilə ABŞ faktiki olaraq öz bitərəf mövqeyindən imtina etmiş və Ermənistanın xeyrinə açıq tərəfkeşlik nümayiş etdirmişdir. Bu mövqe dəyişikliyi həm Ermənistan, həm də Azərbaycanın gözündə ABŞ-nin vasitəçi kimi etibarlılığını ciddi şəkildə zədələmişdir. Nəticə etibarilə, 907-ci bənd təkcə münaqişənin uzanmasına səbəb olmamış, həm də ABŞ-nin beynəlxalq sülh təşəbbüslərində neytral tərəf kimi imicini ləkələmişdir. Bu hüquqi sənədin birtərəfli xarakteri və neytrallıqdan uzaq olması diplomatik səyləri daha da çətinləşdirmiş, sülh yolu ilə həll imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə azaldan mühit yaratmışdır.
907-ci bənd Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə nüfuzuna da ciddi zərbə vurur. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi üzrə ilk amerikalı vasitəçi, səfir Con K. Mearsheimer bu məsələyə münasibət bildirərək qeyd edir ki, 907-ci bənddə istifadə olunan ifadələr Azərbaycanı Birinci Qarabağ müharibəsində "təcavüzkar" kimi təqdim edir. O, bu yanaşmanın baş verən hadisələrin kobud şəkildə təhrif olunduğunu vurğulayır. Reallıqda isə işğala məruz qalan tərəf Azərbaycan olmuş, Ermənistan isə münaqişəni bölgədəki etnik erməniləri silahlandırmaqla başlamışdır. Mearsheimer qeyd edir ki, hər bir müharibədə olduğu kimi, Azərbaycan tərəfindən də müəyyən qanunsuz hallar baş vermiş ola bilər; lakin 907-ci bənd bütün məsuliyyəti birtərəfli şəkildə Azərbaycanın üzərinə qoyaraq, faktiki reallığı təhrif edir. Bu yanlış təqdimat, Azərbaycanın beynəlxalq ictimaiyyətdə necə qavranıldığına uzunmüddətli təsir göstərmişdir. Azərbaycan tez-tez münaqişənin əsas günahkarı kimi təqdim olunur və zorakılıqların əsas mənbəyi kimi damğalanır. Bu qərəzli baxış, ABŞ-da keçdiyim akademik təcrübəmdə də özünü göstərmişdir - burada Qarabağ müharibəsi çox vaxt tamamilə Azərbaycanın günahı kimi təsvir olunur. Belə təqdimatlar təkcə münaqişənin mürəkkəbliyini düzgün əks etdirmir, həm də Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə haqsız şəkildə damğalanmasına xidmət edir.
907-ci bəndin sərt və məhdudlaşdırıcı müddəalarına baxmayaraq, müəyyən hadisələr bu bəndin ciddi qaydalarının yenidən nəzərdən keçirilməsini zəruri etmişdir. Bu dəyişiklik xüsusilə 11 sentyabr 2001-ci il terror aktlarından və ardınca başlayan "Terrora Qarşı Müharibə"dən sonra daha da aydın şəkildə özünü göstərdi. Hüseynov qeyd edir ki, ABŞ-ın Əfqanıstandakı hərbi əməliyyatları və terrorla mübarizə kampaniyası Azərbaycanla daha sıx əməkdaşlığı zəruri etmişdi. Bu kontekstdə, 2001-ci ildə ABŞ Senatı "Azadlığa Dəstək Aktı"na əlavə bənd qəbul edərək, Prezidentə ehtiyac duyulduğu təqdirdə 907-ci bəndi dayandırmaq səlahiyyəti verdi. Nəticədə Prezident Corc V. Buş bu səlahiyyətdən ilk istifadə edən şəxs oldu və 907-ci bəndi müvəqqəti olaraq qüvvədən saldı. Sonrakı illərdə bir sıra ABŞ prezidentləri də bu addımı təkrarlayaraq Azərbaycanla güclü tərəfdaşlığın saxlanılmasının strateji əhəmiyyətini qəbul etdilər. Bununla belə, bu dəyişikliklər Azərbaycan və ABŞ arasında əməkdaşlığın bərpası yolunda müəyyən irəliləyiş kimi dəyərləndirilsə də, bu, kifayət deyil. İkitərəfli münasibətlərin tam potensialı hələ də qüvvədə qalan məhdudiyyətlər səbəbindən məhdudlaşmış qalır. Daha dərin və davamlı əməkdaşlığı təmin etmək üçün 907-ci bəndin hərtərəfli şəkildə yenidən qiymətləndirilməsi zəruridir.
"Azadlığa Dəstək Aktı"nın 907-ci bəndi və Dağlıq Qarabağ münaqişəsi iştirakçı ölkələr üçün dərin nəticələr doğuran mürəkkəb və çoxşaxəli məsələlər toplusunu təmsil edir. Bu məsələ beynəlxalq münasibətlər sisteminin mürəkkəbliyini - burada milli maraqların, güc balanslarının və tarixi narrativlərin qlobal əlaqələri necə formalaşdırdığını - aydın şəkildə nümayiş etdirir. Bu vəziyyət hər bir münaqişənin hər iki tərəfinin mövqeyini və hər bir ölkənin addımlarını formalaşdıran daha geniş konteksti anlamağın vacibliyini vurğulayır.
Bununla yanaşı, Azərbaycanın qlobal arenada artan nüfuzu və beynəlxalq münasibətlərin dinamik xarakteri nəzərə alındıqda, ABŞ-ın 907-ci bəndə yenidən baxması və onu dəyişdirməsi son dərəcə vacibdir. Bu, iki ölkə arasında daha konstruktiv və balanslı münasibətlərin qurulmasına şərait yaradacaq, əməkdaşlığı təşviq edəcək, əngəlləməyəcəkdir. Eyni zamanda, Azərbaycan və Ermənistan arasında uzun illər davam edən münaqişənin sülh yolu ilə həlli də mühüm əhəmiyyət daşıyır. Belə bir həll yalnız Cənubi Qafqaz regionunda sabitlik və təhlükəsizliyə töhfə verməklə kifayətlənməyəcək, eyni zamanda hər iki xalq və beynəlxalq ictimaiyyət üçün daha genişmiqyaslı sülh və tərəqqi imkanları yaradacaq.
İstinad Siyahısı:
Abilov Şamxal və İsmayıl İsayev. "Dağlıq Qarabağ Müharibəsinin Azərbaycana Təsirləri və Xocalı Soyqırımının İnkarolunmaz Həqiqəti: Azərbaycanın Baxış Bucağı." Polşa Siyasi Elmlər İlliyi, cild 45, 2016. ResearchGate.
Münaqişələrin Qarşısının Alınması Mərkəzi. "Dağlıq Qarabağ Münaqişəsi." Global Conflict Tracker, Xarici Əlaqələr Şurası, 20 mart 2025, www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/nagorno-karabakh-conflict.
Hüseynov, Rusif. "Ermənistan-Azərbaycan Sülh Prosesi və 907-ci Bənd." Topçubaşov Mərkəzi, 2024, top-center.org/en/analytics/3674/armenia-azerbaijan-peace-process-and-section-907. 24 iyul 2025 tarixində əldə olunub.
İbrahimov, Mahir və Ercan Qurbanov. "Siyasət İcmalı: Qafqazda Yanlış Yanaşma." Middle East Forum, cild 1, sayı 1, dekabr 1994. Middle East Forum, www.meforum.org/middle-east-quarterly/policy-brief-getting-it-wrong-in-the-caucasus. 24 iyul 2025 tarixində əldə olunub.
Maresca, Con. "ABŞ-ın Azərbaycana Yardımının Qadağan Edilməsi (907-ci Bənd)." Azerbaijan International, 1998, www.azer.com/aiweb/categories/magazine/64_folder/64_articles/64_maresca.html. 24 iyul 2025 tarixində əldə olunub.
Birləşmiş Ştatlar, Konqres. "Azadlığa Dəstək Aktı." Congress.gov, 1992, https://www.congress.gov/bill/102nd-congress/senate-bill/2532. 2025-ci ildə əldə olunub.
