TürkiyÉdÉ davam edÉn arxeoloji qazıntılar, bÉrpa iÅlÉri vÉ elmi tÉdqiqatlar ölkÉnin tarixi irsini daha dÉrindÉn anlamaÄa imkan yaradır.
Adalet.az xÉbÉr verir ki, bu yaxınlarda aparılmıŠirimiqyaslı genetik araÅdırma göstÉrib ki, MÉrkÉzi TürkiyÉdÉ yerlÉÅÉn Neolitik dövrÉ aid Çatalhöyük mÉskÉni qadın nÉsil xÉttinÉ Ésaslanan bir cÉmiyyÉt quruluÅuna malik olub. Bu nÉticÉ qÉdim aqrar toplumlarda qadınların nÉ dÉrÉcÉdÉ mÉrkÉzi rola sahib olduÄunu aydın ÅÉkildÉ göstÉrir.
TÉdqiqatlar hÉmçinin zamanla dÉyiÅÉn qohumluq münasibÉtlÉrini izlÉyÉrÉk sosial normaların ÉsrlÉr boyu necÉ tÉkamül keçirdiyini üzÉ çıxarıb. Bu gün Çatalhöyük dünyanın ilk ÅÉhÉri kimi tanınır. Burada Étraf kÉndlÉrin birlÉÅÉrÉk mÉrkÉzlÉÅmiÅ bir yaÅayıŠmÉntÉqÉsi yaratması ÅÉhÉr sivilizasiyasının Ésasını qoyub – bu da sonradan bütün müasir dünyanın inkiÅafına tÉkan verÉn dönüÅ nöqtÉsi olub.
UNESCO-nun Ümumdünya Ä°rsi Siyahısına daxil edilÉn vÉ bugünkü Konya vilayÉtindÉ yerlÉÅÉn Çatalhöyük unikal xüsusiyyÉtlÉri ilÉ seçilir. Onlardan biri dÉ evlÉrin altında dÉfn ÉnÉnÉsidir – insanlar birbaÅa yaÅadıqları mÉkanın altına basdırılırdı. "Science" jurnalında dÉrc olunan vÉ 12 il davam edÉn geniÅmiqyaslı araÅdırma bu dÉfnlÉr Ésasında aparılıb. TÉdqiqat TürkiyÉ vÉ 10 baÅqa ölkÉdÉn olan 47 genetik, arxeoloq vÉ bioantropoloqun birgÉ ÉmÉkdaÅlıÄı ilÉ hÉyata keçirilib vÉ qohumluq baÄları, qadın vÉ kiÅi rolları barÉdÉ maraqlı nÉticÉlÉr ortaya qoyub.
TÉdqiqat çÉrçivÉsindÉ eramızdan ÉvvÉl 8000–5800-cü illÉr arasında yaÅamıŠ395 fÉrdin skelet qalıqları analiz olunub vÉ 35 evdÉ dÉfn edilÉn 131 nÉfÉrin DNT-si uÄurla deÅifrÉ edilib. Genetik müqayisÉlÉr göstÉrib ki, ÇatalhöyükdÉ ailÉ üzvlÉri arasında ana xÉtti ata xÉttindÉn daha mühüm baÄ rolunu oynayıb. HÉr bir evdÉ qadınların ailÉnin Ésas dayaÄı olduÄu, kiÅilÉrin isÉ daha çox baÅqa yerÉ köç etdiklÉri ehtimal olunur. Qız uÅaqlarının mÉzarlarında oÄlanlarla müqayisÉdÉ daha çox dÉfn ÉÅyalarının olması da bu fÉrqi tÉsdiqlÉyir.
Bu nÉticÉlÉr sübut edir ki, Avropadakı Neolitik mÉskÉnlÉrdÉ, hansıların ki mÉnÅÉyi Anadoludan gÉlir. Rast gÉlinÉn kiÅi üstünlüklü sosial quruluÅlar, ÉslindÉ erkÉn aqrar cÉmiyyÉtlÉr üçün xarakterik deyildi. YÉni qadın mÉrkÉzli cÉmiyyÉtlÉr o dövr üçün daha tÉbii model ola bilÉrdi.
AraÅdırma, hÉmçinin, zaman keçdikcÉ ÇatalhöyükdÉ qohumluq strukturunun dÉyiÅdiyini dÉ ortaya qoyur. Ä°lk dövrlÉrdÉ eyni evdÉ dÉfn olunan ÅÉxslÉrin genetik baxımdan yaxın olması, bu evlÉrin bioloji ailÉ üzvlÉri tÉrÉfindÉn istifadÉ edildiyini göstÉrir. Lakin sonrakı mÉrhÉlÉlÉrdÉ bu ÉlaqÉ zÉiflÉyir vÉ bioloji baÄlılıÄın sosial tÉÅkilatlanmadakı rolu arxa plana keçir. AlimlÉr bu dÉyiÅikliyi mÉdÉni amillÉrlÉ, mÉsÉlÉn, övladlıÄa götürmÉ vÉ ya uÅaq böyütmÉnin fÉrqli formalarının geniÅ yayılması ilÉ izah edirlÉr.
Çatalhöyük: ÅÉhÉrsalmanın Neolitik Æcdadı
Çatalhöyük, tÉxminÉn 9 min il ÉvvÉl mövcud olmuÅ bir cÉmiyyÉtÉ iÅıq salır. Bu qÉdim yaÅayıŠmÉskÉni vasitÉsilÉ ziyarÉtçilÉr insanlıq tarixinin baÅlanÄıcına sÉyahÉt edÉ bilÉr, burada aÅkar edilÉn qalıqlar isÉ hÉmin dövr cÉmiyyÉtinin nÉ qÉdÉr inkiÅaf etmiÅ olduÄunu aydın ÅÉkildÉ göstÉrir. Çatalhöyüyü fÉrqlÉndirÉn Ésas cÉhÉtlÉr onun geniÅ Érazisi, uzunömürlü yaÅayıÅı, bir-birinÉ bitiÅik vÉ damdan giriÅli ev klasterlÉri, habelÉ divar rÉsmlÉri vÉ relyeflÉrdir. Bu tapıntılar ÅÉhÉrsalma, davamlı yaÅayıÅ, sosial tÉÅkilatlanma vÉ mÉdÉni ÉnÉnÉlÉrÉ dair incÉ düÅünülmüÅ yanaÅmaları Éks etdirir.
ÆrazidÉ tapılmıŠÉn simvolik artefaktlardan biri dÉ çoxsaylı qadın fiqurlarından ibarÉt kolleksiyadır. Bu fiqurlar geniÅ ÅÉkildÉ Ana Tanrıça kultunun vÉ matriarxal cÉmiyyÉtin mümkün izlÉri kimi ÅÉrh olunur. ÇatalhöyükdÉ tapılan qadın fiqurları vÉ digÉr zÉngin tapıntıların ÉhÉmiyyÉtli bir hissÉsi bu gün Ankaradakı Anadolu Sivilizasiyaları MuzeyindÉ nümayiÅ etdirilsÉ dÉ, mÉhz bu qÉdim mÉskÉnin özündÉ gÉzmÉk, insan hÉyatının ilk izlÉrinin müÅahidÉ edildiyi yerlÉrdÉ addımlamaq xüsusi bir tÉÉssürat yaradır.
TürkiyÉ isÉ mÉdÉni irsin qorunmasına sadiq qalaraq 2023-cü ildÉ ÇatalhöyükdÉ müasir informasiya vÉ ziyarÉtçi mÉrkÉzinin açılıÅını edib. Arxeoloji sahÉnin özündÉ yerlÉÅÉn bu mÉrkÉz interaktiv panellÉr vÉ tÉsirli multimedia qurÄuları ilÉ Çatalhöyük haqqında hÉrtÉrÉfli mÉlumat verir vÉ ziyarÉtçilÉrÉ qÉdim cÉmiyyÉtin hÉyatına vizual sÉyahÉt imkanı yaradır.
Lakin Çatalhöyük tÉk deyil, TürkiyÉdÉ arxeoloji fÉaliyyÉtlÉr geniÅ vüsÉt alıb. “GÉlÉcÉk üçün irs” layihÉsi çÉrçivÉsindÉ ölkÉ üzrÉ qazıntılar vÉ bÉrpa iÅlÉri mövsüm vÉ bölgÉ fÉrqi olmadan davam etdirilir. 2024-cü il TürkiyÉ tÉrÉfindÉn “Arxeologiyanın Qızıl Dövrü” elan olunub vÉ aparılan arxeoloji iÅlÉrin sayı 765-É çatdırılıb. Bu rÉqÉmin 2026-cı ilÉdÉk 800-É yüksÉlÉcÉyi gözlÉnilir.
