Azərbaycan ilə İran İslam Respublikası arasındakı münasibətlərCənubi Qafqaz və Yaxın Şərqin geosiyasi xəritəsində ən mürəkkəb vəçoxqatlı düyünlərdən birini təşkil edir. Burada əsrlərləformalaşmış tarixi və mədəni bağlar, iqtisadi maraqlar, kəskintəhlükəsizlik məsələləri və ideoloji qarşıdurmalar bir-birinəqarışır.
Xatırladaq ki, Azərbaycan 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinibərpa etdikdən sonra ardıcıl şəkildə Tehranla mehriban qonşuluq vəqarşılıqlı faydalı münasibətlərin inkişafı üçün çalışıb. Fəqət buyol təkcə əməkdaşlığın gülləri ilə deyil, həm də etimadsızlıq,şübhəçilik və İranın təsirli dairələrindən açıq müqavimətintikanları ilə dolu olub. Bu təhlilin məqsədi həmin ziddiyyətlərindüyünlərini açmaq, obyektiv çətinlikləri süni yaradılmışproblemlərdən ayırmaq və göstərməkdir ki, mövcud gərginliklərəbaxmayaraq, İran üçün strateji maraq qarşıdurmada deyil, Bakı iləçoxşaxəli əməkdaşlığın dərinləşdirilməsindədir.
Azərbaycan və İranın əlaqələri əsrlərin dərin qatlarına gedibçıxır. Müasir Azərbaycanın və İranın əraziləri uzun tarixidövrlərdə eyni imperiyaların tərkibində olub. Mədəni, ədəbi və dinitəsirləşmə danılmazdır. Azərbaycan türklərinin dili Səfəviimperiyasında əsrlər boyu ordu və saray dili olub, Təbriz kimişəhərlər isə hər iki dövlətin tarixində əsas rol oynayıb.
Bu günkü problemlərin kökü Rusiya imperiyası ilə Qacarlardövründəki Persiya arasında imzalanmış Gülüstan (1813) vəTürkmənçay (1828) müqavilələri ilə Azərbaycan torpaqlarınınbölünməsində yatır. Nəticədə təxminən 60 - 70 milyon azərbaycanlı(dəqiq rəqəmlər məlum deyil, çünki İranda aparılan rəsmisiyahıyaalmada milli mənsubiyyət göstərilmir, bu isə özü-özlüyündəhəssas məsələdir) İran vətəndaşı olaraq, əsasən şimal vilayətlərdə- İran Azərbaycanında məskunlaşıb. Tehran üçün “Azərbaycanməsələsi” həmişə və bu gün də daxili sabitliklə bağlı həssas mövzuolaraq qalır. Azərbaycanda milli oyanış və türklüyün ifadəsi İranhakim dairələri tərəfindən ölkənin türksoylu əhalisi arasındaseparatizm təhlükəsi kimi qavranılır.
SSRİ-nin süqutundan sonra İran, bir tərəfdən, Azərbaycanmüstəqilliyini ilk tanıyan ölkələrdən biri olub, digər tərəfdən isəonun dünyəvi, Qərbə meylli siyasətini və Türkiyə ilə yaxınlaşmasınınarahatlıqla izləyib. İranın 1990-cı illərdə Qarabağ münaqişəsidövründə açıq şəkildə Ermənistana dəstək göstərməsi də elan edilənislam həmrəyliyi ilə deyil, məhz bu strateji hesablamalarla bağlıidi: Ankara-Bakı tandeminə qarşı balans yaratmaq və şimaldakı “türktəsirini” nəzarətdə saxlamaq.
İki ölkə arasındakı münasibətlərdə həm obyektiv səbəblərdənqaynaqlanan çətinliklər, həm də qəsdən şişirdilən süni problemlərmövcuddur.
Obyektiv çətinliklərin başında milli azlıqlar məsələsi dayanır.İranda böyük Azərbaycan icmasının mövcudluğu Tehran üçün həmişədaxili təhlükəsizlik mövzusu olub. İran hakimiyyətinin farslaşdırmasiyasəti, azərbaycanlıların mədəni və dil hüquqlarınınməhdudlaşdırılması, ana dilində təhsilin yasaqlanması və medianınsıxışdırılması daim narazılıqlara səbəb olur. Bu, həm ictimaiyyət,həm də Azərbaycandakı rəsmi dairələr tərəfindən tənqid edilir. Bakıisə qonşunun daxili işlərinə qarışmamaq prinsipinə sadiq qalsa da,bu amili tamamilə gözardı etmək mümkün deyil.
İkinci obyektiv çətinlik xarici siyasət kurslarınınmüxtəlifliyidir. Azərbaycan dünyəvi dövlət olaraq ABŞ, Avropaİttifaqı, NATO və İsraillə fəal əməkdaşlıq edir. İran isə Qərblə vəİsraillə kəskin qarşıdurmada olan teokratik respublikadır. Buziddiyyətli istiqamətlər təbii gərginlik yaradır. Məsələn,Azərbaycanın İsraillə hərbi-texniki əməkdaşlığı, hansı ki, SIPRIməlumatına görə 2016 - 2020-ci illərdə silah idxalının təxminən 69faizini təşkil edib, Tehran üçün daimi qıcıq mənbəyidir.
Üçüncü obyektiv çətinlik Xəzər dənizinin hüquqi statusu iləbağlıdır. 2018-ci ildə imzalanmış Konvensiya bir çox mübahisəliməsələləri həll etsə də, qonşu ölkələr arasında dənizin dibinin vəyataqlarının delimitasiyası prosesi hələ də davam edir. Bu isə həmtexniki, həm də diplomatik baxımdan mürəkkəbdir və zaman-zaman yenigərginliklər yarada bilər.
Süni şəkildə yaradılan problemlər əsasən Tehrandakı ifratmühafizəkar və güc dairələrinin fəaliyyətindən qaynaqlanır. Hər ikitərəfdə yaşayan azərbaycanlıların adi təmasları belə İranın rəsmimediası və rəsmiləri tərəfindən İsrailin dəstəyi ilə həyatakeçirilən “separatçı planlar” kimi təqdim olunur. Bunun bariznümunəsi 2021-ci ilin oktyabrında və yenidən 2022-ci ilinoktyabrında İran ordusunun Azərbaycanın sərhədlərində keçirdiyigenişmiqyaslı hərbi təlimlər idi. Bu addımlar İranda baş verənanti-Tehran etirazlarından sonra - hansı ki, azərbaycanlılar daorada çox fəal iştirak edirdi - atılmışdı. Təlimlərin miqyası vəxarakteri Azərbaycanın hərbi təhdidindən deyil, açıq-aşkar nümayişvə qorxutma məqsədindən doğmuşdu.
Digər mühüm süni maneə radikal dini elementlərə dəstəkdir. İnsanhaqları təşkilatlarının hesabatları və Azərbaycanın rəsmiaçıqlamaları illərdir göstərir ki, İran ölkəmizdə radikal diniqruplara dəstək verərək islam inqilabı ideyalarını ixrac etməyə vəAzərbaycanın dünyəvi quruluşunu sarsıtmağa çalışıb. 2023-cü ilinyanvarında Azərbaycan genişmiqyaslı antiterror əməliyyatıkeçirərək, istintaqın versiyasına görə İran xüsusi xidmət orqanlarıilə əlaqəli onlarla şəxsi saxlamışdı.
Bundan başqa, informasiya müharibəsi də münasibətlərə ciddiziyan vurur. İran dövlət mediasında Azərbaycana qarşı sistemlikampaniya aparılır, ölkəmiz “sionizmə xidmət etməkdə”, “İslamdəyərlərinə xəyanətdə” və İranda daxili ədavət yaratmaqda ittihamolunur.
Bütün bu gərginliklərə baxmayaraq, iqtisadi əməkdaşlıq sahəsindəistifadə olunmamış böyük potensial mövcuddur. Azərbaycan ilə İranarasında iqtisadi münasibətlər 2025-ci ildə davamlı sabitliknümayiş etdirir. Cari ilin ilk beş ayında ticarət dövriyyəsitəxminən 258 milyon ABŞ dolları təşkil edib ki, bu da ötən ilineyni dövrü ilə müqayisədə 8,2 faiz artım deməkdir. Azərbaycanınİrana ixracı cəmi 6 milyon dollar olub və 3,7 faiz azalıb, əvəzindəİrandan idxal 251 milyon dolları ötərək 8,5 faiz yüksəlib. İranstatistikası daha təsirli rəqəmlər ortaya qoyur: mart 2024 - yanvar2025 dövründə Azərbaycana neftdənkənar ixrac 738 min ton və 600milyon dollardan çox olub. Əvvəlki il isə bu göstəricilər 634 minton və 499 milyon dollar idi. Bu isə dəyər ifadəsində 22 faiz,həcmsə təxminən 16 faiz artım deməkdir.
Ticarət strukturuna nəzər salsaq, İranın əsas ixrac məhsullarıneft-kimya məhsulları, tikinti materialları, ərzaq - meyvə,tərəvəz, qoz-fındıq - polad və keramika məmulatlarıdır. Azərbaycanisə İrana neft məhsulları, texniki yağlar, metallar, avadanlıq vəelektrik-texniki məhsullar ixrac edir. Beləliklə, ticarətbalansında İranın xeyrinə ciddi disbalans qalır. 2024-cü ildə ümumiticarət dövriyyəsi 647 milyon dollar təşkil edib, bunun 633 milyondolları Azərbaycanın İrandan idxalına, cəmi 14 milyon dolları isəixracına düşüb. Beləliklə, İran Azərbaycan məhsulları üçün bazardeyil, daha çox təchizatçı rolunda qalır ki, bu da uzunmüddətliperspektivdə ciddi çağırış olaraq qalır.
Əsas sabitləşdirici amil isə nəqliyyat və logistika sahəsindəəməkdaşlıqdır. Rusiya ilə Hindistanı Azərbaycan və İran üzərindənbirləşdirən “Şimal - Cənub” beynəlxalq nəqliyyat dəhlizi sürətləinkişaf edir. Qəzvin - Rəşt - Astara qolunun inşası maliyyə vətəşkilati problemlərə görə ləngisə də, 2024 - 2025-ci illərdə fəalicra mərhələsinə çıxıb. Bu marşrutla Rusiya və Avropadan yüklərdaşınır, Azərbaycan üzərindən keçən tranzit isə həm Tehran, həm dəMoskva üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.
Avtomobil, dəmir yolu və dəniz nəqliyyatını birləşdirən Astarasərhəd-keçid məntəqəsi ticarətin ən böyük qapısıdır. 2024/25-ciillərdə buradan 2 milyondan çox yük maşını keçib ki, bu da gündəlikorta hesabla 500 maşına bərabərdir. Əhəmiyyətli hadisələrdən biriAstarçay üzərində avtomobil körpüsünün tikintisinin başaçatmasıdır. Uzunluğu təxminən 100 metr, dörd hərəkət zolaqlı yenikörpü sutkada 300 yük maşınını buraxmaq gücünə malikdir və köhnəinfrastrukturu xeyli yüngülləşdirib. Paralel olaraq gömrükprosedurları modernləşdirilir, ortaq logistika mərkəzləriyaradılır.
Texniki və maliyyə problemlərinə görə bağlanmış Astara limanıisə 2025-ci ilin avqustunda yenidən fəaliyyətə başlayıb. İllik 2milyon ton yük dövriyyəsinə malik bu liman “Şimal - Cənub”dəhlizinin ən mühüm həlqələrindən biri olaraq qalır.
Energetika: qaz və elektrik enerjisi birləşdirici arteriya kimiçıxış edir və ikitərəfli münasibətlərin vacib hissəsi olaraq qalır.Naxçıvan - İran xətti bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət daşıyır. İranNaxçıvan Muxtar Respublikasına qaz tədarük edir, əvəzində isəNaxçıvan elektrik enerjisinin bir hissəsini İrana ötürür. Bu sxemNaxçıvanı Ermənistan ərazisi üzərindən keçən təchizatdanasılılıqdan xilas edir və eyni zamanda enerji inteqrasiyasınımöhkəmləndirir. Paralel olaraq, 2025-ci ildə yeni neft və qaz svoprazılaşmaları müzakirə olunur, burada Türkmənistan və Qazaxıstanında iştirakı nəzərdə tutulur. Bu kimi sxemlər İrana sanksiyalarınbir qismini dolanmaq və ixrac potensialını saxlamaq imkanı verir.Xəzərdə kəşfiyyat və hasilat məsələsində də danışıqlar davam edir.Proses ləng getsə də, Azərbaycan təcrübəsi və texnologiyaları ilə,İran isə resurs bazası və inteqrasiyaya marağı ilə bu əməkdaşlıqdaqarşılıqlı tamamlayıcı tərəf olaraq çıxış edir.
İnvestisiyalar və sənaye əməkdaşlığı da münasibətlərin mühümistiqamətidir. 2024-cü ildə İranın Azərbaycana birbaşainvestisiyaları 371 milyon dollar təşkil edib ki, bu da 2023-cüillə müqayisədə azacıq aşağıdır (396 milyon dollar). İran bütünxarici investisiyaların təxminən 5 faizini təmin edir. Bu vəsaitlərəsasən sənaye, nəqliyyat, logistika və maşınqayırma kimi stratejisahələrə yönəldilib. Avtomobil sənayesində İran Khodro şirkəti iləAzərbaycan tərəfdaşlarının ortaq layihəsi uğurla inkişaf edir.Azərbaycanda “Samand” markalı avtomobillər yığılır, 2025-ci ildənisə “Dena” və “Tara” modellərinin də istehsalı nəzərdə tutulur.
İran üçün bu əməkdaşlıqdan əldə oluna biləcək potensial faydalarçoxdur. İlk növbədə, Tehran nəqliyyat təcridindən çıxış imkanı əldəedir. Azərbaycan İrana Avropa və Rusiya bazarlarına ən qısa vətəhlükəsiz quru körpüsü təklif edir. Sanksiyalar fonunda bu,strateji üstünlükdür: həm tranzit gəlirləri, həm də bazarlara çıxışimkanları Tehranın iqtisadiyyatına nəfəs verir.
İkinci fayda EİİT və Aİ bazarlarına çıxışdır. Bakı iləəməkdaşlıq İrana Avrasiya məkanına inteqrasiya üçün qapı açır. Əgərsanksiyalar yumşaldılarsa, bu kanallar Avropa bazarlarına dagenişlənə bilər.
Üçüncü mühüm amil isə şimal sərhədlərində sabitliyin təminolunmasıdır. Azərbaycanla gərginliyin azaldılması Tehranınresursları daxildə repressiv tədbirlərə və sərhəddə bahalı hərbimanevrlərə sərf etməsinə ehtiyac qoymur. Bunun əvəzinə İran əraziiddiası olmayan tərəfdaş qazanır.
Dördüncü imkan isə regional layihələrdə iştirakla bağlıdır.Azərbaycanın planlaşdırdığı Zəngəzur dəhlizi Türkiyə, Mərkəzi Asiyavə İranı Naxçıvan vasitəsilə birləşdirə bilər. Tehran üçün bu,regional nəqliyyat şəbəkəsinə qoşulmaq şansı deməkdir.
Perspektivlər isə ehtiyatlı optimizm doğurur. Bu günmünasibətlərin gələcəyi nə qədər diplomatik jestlərdən və iqtisaditəkliflərdən asılı olsa da, əsas həlledici faktor Tehranın siyasiiradəsidir. İran daxilən vahid deyil, müxtəlif hakimiyyət qanadlarıvə nüfuz mərkəzləri arasında ciddi parçalanma var.
Bir tərəfdə Xarici İşlər Nazirliyi diplomatları, işgüzardairələrin bir hissəsi və texnokratik qurumlar dayanan praqmatikqanad mövcuddur. Onlar Azərbaycanın faydalarını anlayır, ABŞsanksiyaları ilə üzləşən İran üçün Bakı ilə əlaqələringenişləndirilməsini ixracın şaxələndirilməsi, “Şimal - Cənub”dəhlizi daxil olmaqla nəqliyyat marşrutlarının gücləndirilməsi vəyeni enerji-infrastruktur layihələrinə çıxış imkanı kimidəyərləndirirlər. Təsadüfi deyil ki, 2024-cü ildə ikitərəfliticarət dövriyyəsi 900 milyon dolları ötüb, mütəxəssislər isə ortamüddətli perspektivdə 3 - 4 milyard dollarlıq potensialdandanışırlar.
Digər tərəfdə isə daha çox İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu,məhkəmə sistemi və dini institutlarda cəmlənən konservativ-ideolojiqanad var. Onlar üçün güclü, dünyəvi, Qərbə inteqrasiya olunmuşAzərbaycan təhdid kimi görünür. Çünki belə bir model İranda yaşayan20 - 25 milyonluq azərbaycanlı əhali üçün nümunə ola bilər, milliözünüdərki gücləndirər və Tehranın daxili sabitlik narahatlıqlarınıartırar. Buna görə də gələcəyin necə formalaşacağı birbaşa olaraqhansı qanadın üstünlük qazanacağından asılıdır.
44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsinin nəticələri CənubiQafqazdakı güc balansını köklü şəkildə dəyişdi. 2020-ci ildəmüharibənin başa çatması ilə Azərbaycan təkcə ərazi bütövlüyünübərpa etmədi, eyni zamanda regional lider kimi mövqelərini dəgücləndirdi. Ölkə iqtisadiyyatı enerji ixracının artması və yeninəqliyyat dəhlizlərinin işə düşməsi sayəsində davamlı inkişafnümayiş etdirdi - 2022 - 2024-cü illərdə Azərbaycanın ÜDM-i ortahesabla illik 4,5 faiz yüksəldi. Eyni dövrdə isə sanksiyalarıntəzyiqi altında qalan İran iqtisadiyyatı 0,5 - 1,2 faizsəviyyəsində durğunluqla üzləşdi.
Bu mənzərə Tehran üçün köhnə təsir rıçaqlarının itirilməsideməkdir. İllərlə İrəvan-Bakı qarşıdurmalarından faydalanmağaçalışan İran indi həmin kartı itirib. Ermənistanın dəstəklənməsiartıq siyasi dividend gətirmir: Azərbaycan Qarabağa nəzarəti bərpaedib, Bakı ilə Ankara isə İrana öz siyasətini dəyişmədən qoşulmasıçətin olan yeni alyanslar formalaşdırır.
Yeni reallıq yeni yanaşma tələb edir. Azərbaycan tərəfi bu gündialoqa ardıcıl hazırlıq nümayiş etdirir və konkret təşəbbüslərirəli sürür: “Şimal - Cənub” dəhlizi üzrə əməkdaşlığındərinləşdirilməsi, enerji zəncirlərinə inteqrasiya və qarşılıqlıetimada əsaslanan əlaqələrin qurulması. Bakı müxtəlif səviyyəligörüşlərdə dəfələrlə vurğulayıb ki, bütün mübahisəli məsələləriqarşılıqlı hörmət və bərabərlik əsasında müzakirə etməyəhazırdır.
Amma qərar Tehranın əlindədir. Əgər praqmatizm üstün gələrsə,tərəflər iqtisadiyyat, logistika və enerji əsasında stratejitərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksələ bilərlər. Əksinə, konservativdüşərgə mövqeyini qoruyarsa, İran Azərbaycanda təhlükə görməkdədavam edəcək və bu, həm qarşıdurmanın uzanmasına, həm də hər ikitərəf üçün imkanların itirilməsinə gətirib çıxaracaq. Fakt odur ki,Cənubi Qafqazın yeni reallığı İrandan münasibətlərdə yeni paradiqmatələb edir - ideoloji rəqabət məntiqindən imtina və praqmatizməkeçid.
Nəticə etibarilə, Azərbaycan - İran münasibətləri iqtisadiməntiq və coğrafi zərurətin ideoloji dogmalar və millitəhlükəsizlik paranoyası ilə toqquşduğu klassik nümunədir.Azərbaycan çoxvektorlu siyasət yürüdərək, cənub qonşusu ilə sabitvə proqnozlaşdırıla bilən münasibətlərdən əldə olunacaq faydalarıaydın görür. Problem əsasən Tehrandan qaynaqlanır, çünki oradakıkonservativ dairələr Bakını tərəfdaş yox, rəqib kimi görməyi üstüntuturlar.
Halbuki İranın obyektiv maraqları məhz tərəfdaşlıqda gizlidir.Nəqliyyat dəhlizləri, ticarət, ortaq enerji layihələri - bütünbunlar ölkəni sanksiya təcridindən çıxarmaq və iqtisadi vəziyyətiyaxşılaşdırmaq üçün real yollardır. Şübhə, təxribat vədestabilizasiya yönlü qruplara dəstək siyasəti isə dalansiyasətidir.
Bu kurs ilk növbədə elə İranın özünə zərər vurur, onu inkişafüçün əsas imkanlardan məhrum edir.
Gec-tez praqmatizm qalib gəlməlidir və onda əsrlər boyu ortaqmədəniyyət və tarixlə bağlı olan bu qonşuluq nəhayət öz böyükpotensialını hər iki xalqın xeyrinə reallaşdıra bilər.
