Bakı. Trend:
XXI əsrin müharibəsi köhnə cəbhələri çoxdan arxada qoyub. Artıqdöyüş xətləri səngərlərlə deyil, insanların şüurundan keçir.Topların yerini mikrofonlar, süngülərin yerini ideyalar, tanklarınyerini isə memlər, videolar və teleqram kanalları tutub. Əvvəllərbir ordu sərhədi keçəndə ölkə ərazi itirirdi. İndi isə ölkəideoloji immunitetini itirsə, təkcə torpaq deyil - bütöv varlığıtəhlükə altına düşür.
Bu gün Yer kürəsi insanlığın yaşaya biləcəyi yeganə məkandır -bu, faktır. Amma bu məkanı kim və necə idarə edəcək sualı artıqtanklarla deyil, beyinlər vasitəsilə həll olunur. Kolonialyürüşlərin yerini daha hiyləgər və dərin təsirli metodlar tutub:informasiya və ideoloji müharibə. Bu müharibə səs-küylü olmayabilər, birbaşa görünməyə də bilər, amma daim planlı və sistemlidir.Cəbhəsi yoxdur, elan olunmur, təslim də olmur - amma qurbanlarırealdır: milli kimlik, ictimai həmrəylik və mədəni davamlılıq.
Qərbin siyasi və təhlükəsizlik leksikonunda artıq çoxdan“informasiya müharibəsi” termini oturuşub. Avropada və ABŞ-da“kognitiv əməliyyatlar”, “psixoloji deqradasiya”, “ictimai etimadınsındırılması” kimi ifadələr geniş işlədilir. Özbəkistanda və birçox oxşar təzyiqlə üzləşən ölkələrdə isə bu prosesə ad qoyulub -ideoloji təhdid. Və bu, pafoslu bənzətmə deyil, reallığınözüdür - məktəb partasından tutmuş parlament tribunalarına qədərhər yerdə hiss olunan, ölçülə bilən və təsbit edilən birtəhlükə.
Bəs ideoloji təhdid əslində nədir?
Sadəcə başqa bir dəyəri zorla sırıtmaqdan söhbət getmir. Bu,daha dərindən işləyən bir sistemdir - cəmiyyətin daxilidayanıqlığını sıradan çıxarmağı hədəfləyən fikir və dəyərlərkompleksinin ardıcıl yeridilməsidir. Elmi ədəbiyyatda bu anlayış,müəyyən siyasi və ya dini güc mərkəzlərinin maraqlarına xidmət edənideoloji konsepsiyaların zorla və ya aldadıcı yolla toplumlarasırıdılması kimi izah olunur. Məsələ təkcə ictimai quruluşun deyil,xalqın mənəvi və psixoloji dayaqlarının çökməsidir.
Bu təhdid müxtəlif libaslarda ortaya çıxır:
• Ən geniş yayılmış vasitəsi - media məkanıdır: sosialşəbəkələr, seriallar, saxta sənədli filmlər, "obyektiv" görünümlüpublisistika, harada ki “proqress” adı altında yaxşı və pisarasındakı sərhədlər silinir.
• “Hüquq müdafiəçisi” adıyla fəaliyyət göstərən bəzi QHT-lərəslində ideoloji agentura rolunu oynayır.
• Gənclərin mənəvi boşluqlarını istismar edən sektalar və qapalıdini qruplar da bu təhdidin daşıyıcılarıdır.
• Təhdidin platforması yalnız kitab və vərəqə deyil - kompüteroyunları, musiqi trendləri, NFT-lər, hətta proqramlaşdırmadilləridir.
• Onların əsas hədəfi: insanı öz milli və mədəni kontekstindənqoparıb, kimliksiz, yönsüz bir varlığa çevirməkdir.
İlk baxışdan bu təhdid abstrakt görünə bilər. Axı nə tank var,nə dron. Elə təhlükəli olan da budur. Hərbi hücumu hava hücumundanmüdafiə sistemi ilə, iqtisadi sanksiyanı isə subsidiyalarlaneytrallaşdırmaq olar. Amma ideoloji hücum təhsilə, mədəniyyətə,modaya, yumora və gündəlik xəbərlərə sızır. İnvaziyaya ehtiyacyoxdur - bir “Wi-Fi” kifayətdir.
Ən qorxulu cəhət - bu təhdidin görünməzliyi və gec üzəçıxmasıdır. Rəqəmlə ölçülmür, xəritəyə salınmır. Təsiri illərləsonra generasiyalar üzərindən hiss olunur: ailə dəyərləri sıradançıxır, vətənpərvərlik lağ obyektinə çevrilir, cəmiyyət fərdiegoizmlərə bölünür - kollektiv məsuliyyət hissi yox olur.
Məhz buna görə bu gün ideoloji təhdid real təhlükəsizlikməsələsidir. Qlobal çaşqınlıq və sivilizasiyalararası ideya savaşıfonunda hər bir dövlətin əsas prioriteti öz mədəni kodunu qorumaq,informasiya suverenliyini təmin etmək və ideoloji davamlılığınısaxlamaq olmalıdır.
Burada əsas sual ortaya çıxır: cəmiyyətin dəyərlərini kimformalaşdırır? Kim qərar verir ki, nə doğrudur, nə yanlışdır?Uşaqlarımıza nə öyrədilməlidir, hansı tarix yadda saxlanılmalı,hansını isə unutmaq gərəkdir? Bu suala verilən cavab təkcə gələcəyimüəyyən etmir - bu cavab, xalqın ümumiyyətlə gələcəyi olacaqmı,olmayacaqmı sualına cavab verir.
Mübarizə artıq neft, qızıl, hətta texnologiya uğrunda aparılmır.Bu gün mübarizə məna uğrundadır.
Və hansısa yad məna qalib gələndə - dövlətçiliyin süqutu da uzaqdaolmur. Bəlkə dərhal deyil, amma mütləq və geridönməz şəkildə başverir. Çünki milyonların inandığı, sonra isə məyus olduğu ideyadandaha təhlükəli silah yoxdur.
Bu gün demokratiya adı altında cəmiyyətə soxuşdurulanriyakarlıq, mədəni suverenliyin qlobal korporativ leksikona qurbanverilməsi fonunda ideoloji cəbhənin müdafiəsi təkcə bir nazirliyinyox - bütün xalqın vəzifəsidir.
İdeoloji təhdid - mif deyil, reallıqdır. Və bu reallığıgörməzdən gəlmək - elan olunmamış, amma artıq bütün bəşəriyyətiudmuş bir müharibədə könüllü olaraq silahsız qalmaq deməkdir.
Görünməz ekspansiya: Yeni texnologiyalar və media necə ideolojisilaha çevrilir
Zaman dəyişdi. Qarşımızda artıq yumşaq, səssiz, amma qəddar birmüharibə var. Bu müharibədə güllə yox, təbliğat var; ölüm yox,yenidən formatlama; işğal yox, “təkrar proqramlaşdırma”.Diviziya, tank, təyyarəyə ehtiyac yoxdur - bir internet bağlantısı,bir telekanal, bir “kontent menecer” bəs edir. Mübarizə ağılsəviyyəsində gedir: dəyərlər, zövqlər, mədəni reflekslər vəemosional reaksiyalar üzərindən.
İdeoloji təhdid adi aqressiya deyil - bu, içəri sızantəhlükədir. Əyləncə adı ilə evə daxil olur, “azadlıq”, “proqress”,“hüquq” şüarları ilə geyim dəyişir, trend olur, like toplayır. Eləgörünməzliyi ilə də təhlükəlidir. İnsan çox vaxt özü də anlamır ki,artıq kənar təsirin obyektinə çevrilib.
Əgər XX əsrdə ideoloji təbliğat afişalar, broşürlər, qəzetlərüzərindən aparılırdısa, bu gün silah arsenalı çoxşaxəlidir vətamamilə rəqəmsallaşıb. Təhdidin vektorları müxtəlifdir:
— Seriallar, kliplər, oyunlar, podkastlar vasitəsiləmilli-mənəvi dəyərlərlə daban-dabana zidd obrazlar yayılır, ailə,mənəviyyat, qəhrəmanlıq və kimlik anlayışları kölgədə qalır;
— E-mail hücumları, sındırılmış tətbiqlər, “təhlükəsiz oyun” adıaltında yayılan casus proqramlar vasitəsilə fərdi psixoloji təsiralqoritmləri tətbiq olunur;
— “Demokratiya”, “qlobal etika”, “mass-kultura” bayrağı altındacəmiyyətin əsas sütunlarını sarsıdan narrativlər ötürülür -feminist radikallaşma, ailə dəyərlərinə qarşı çıxışlar, “uşaqhüquqları” mövzusunun manipulyasiyası bu kontekstdə alətəçevrilir.
Amma əsas hiylə - məfhumların dəyişdirilməsindədir. Aqressiya“qayğı” kimi göstərilir, dağıntı “modernləşmə” adı alır, yadfikirlər “dünyaya açılmaq” kimi təqdim olunur. Belə bir “humanitarekspansiya” cəmiyyətin öz köklərindən, öz liderlərindən, öztarixindən şübhələnməsini təmin etməyə çalışır.
Burada hədəf həm dövlət ola bilər, həm də konkret fərd. Ammaəsas savaş fərdi yox, kollektiv şüur üzərində gedir. Bir insanməğlub olsa, artıq doğrunu yalandan ayırmaq, reallığı anlamaq vəmanipulyasiyaya qarşı dayanmaq bacarığını itirir.
İdeoloji hücumun vektorları arasında ən təhlükəlisi - gələcəyəinamın sıradan çıxarılması, dövlətə olan hörmətin sarsılması,gənclərin mənəvi deqradasiyası və ailə institutunun aşınmasıdır.Tətbiq edilən metodlar - feyk xəbərlərin tirajlanmasından tutmuş,hadisələrin kontekstdən çıxarılmasına, kiçik mövzularınşişirdilərək milli böhran səviyyəsinə qaldırılmasına qədərdəyişir.
Bu gün media məkanı ideoloji təsirin ən güclü kanalıdır.Rəqəmsal texnologiyalar, peyk yayımı, fərdiləşdirilmiş alqoritmlərsayəsində bir mərkəzdən milyonlarla insanın düşüncəsinə birtoxunuşla müdaxilə etmək mümkündür. Artıq media reallığı əksetdirmir - onu formalaşdırır. Və bu o deməkdir ki, mediaartıq informasiyanın yox, düşüncənin özünün meydanıdır.
İdeoloji işləmə müxtəlif formalarda ola bilər:
— Dövlətə etimadı sarsıdan şayiələr və dezinformasiyalar;
— Əhaliyə vacib məsələləri unutdurub diqqəti kənar maraqlara uyğunyönəldən manipulyasiyalar;
— Süni narahatlıq, yadlaşma və qeyri-müəyyənlik mühitiyaratmaq.
Bu mənada media bu gün təkcə məlumat daşıyıcısı deyil - döyüşmeydanıdır. Xüsusilə peyk vasitəsilə yayımlanan televiziya vəradio, informasiya axınlarını kim idarə edirsə, həmin tərəfə xidmətedən bir silah kimi işləyir: ya dağıdır, ya da müdafiə edir.
Faktların təhrifindən məna manipulyasiyasına: XXI əsrin görünməzmüharibəsi
İdeoloji təzyiqin ən incə, amma ən zəhərli xüsusiyyətlərindənbiri - faktlarla oynamaq, reallığı manipulyasiya etməkdir. Tək-tükepizodlar sistemli problem kimi təqdim olunur, uydurma hadisələrhəqiqət kimi satılır, gündəlik qarşıdurmalar “dövlət zorakılığı”adı ilə qabardılır. Beləliklə, cəmiyyət rasional düşüncədənqoparılır, emosional reaksiya ilə idarə olunur, tənqidi təfəkkürisə tədricən iflic olur.
Məqsəd sadəcə yalan gündəm yaratmaq deyil - insanları fərqlidüşünməyə öyrətməkdir. Və bax, məhz bu məqam - təhdidin mərkəzidir.Çünki bu müharibədə mübarizə torpaq üstündə getmir. Mübarizədəyərlərin kimə məxsus olacağı, “yaxşı” və “pis”in kim tərəfindənmüəyyən ediləcəyi üzərində gedir. Bu - mənalar, normalar və yönləruğrunda savaşdır.
Artıq mərmilər sözlərlə əvəz olunub, sərhədlər isə xəritədə yox,şüurda silinir. Belə bir dövrdə ideoloji təhdid görünməzmüharibənin ən kəsərli silahına çevrilib. Nə orduya ehtiyacı var,nə hərbi bazaya, nə də sanksiyalara. Onun cəbhəsi - insan ağlıdır,hədəfi - dəyərlər sistemidir, məqsədi - kənardan işğal etmədəniçəridən ram etməkdir. Əgər bir vaxtlar ölkələr bu prosesləriqlobalizasiyanın “təbii effekti” sayırdılarsa, bu gün artıq heçkimdə şübhə qalmayıb: söhbət öncədən düşünülmüş, planlı birdağıdıcı strategiyadan gedir.
İdeoloji təhlükəni daha da qorxulu edən cəhət - onun vaxtındaaşkarlanmasının çətinliyidir. Bu təhlükə pəncərədən girmir -smartfon ekranından keçir. Heç bir nəzarət-buraxılış məntəqəsinə,senzura aparatına ehtiyac yoxdur. Yetər ki, sən “abunə olasan” və“inanmağa başlayasan”.
Bu təhlükənin üç əsas xüsusiyyəti var:
Birincisi, onu dərhal aşkarlamaq, operativ qiymətləndirməkmümkün deyil. Hücumlar müxtəlif platformalarla həyata keçirilir:sənədli filmlər, bloqerlər, guya “analitik” hesabatlar, “zövqəuyğun” memlər - hamısı bir informasiya fonu yaradır ki, savadlı vəayıq vətəndaş belə bu təsirə məruz qaldığını hiss etmir.
İkincisi, bu hücumun hədəfi nə iqtisadiyyatdır, nə ordu, nə dəinzibati aparat. Bu hücum insanın təfəkkürünə yönəlib. Onun üçünnormal olan anlayışlara, ölkəsi, ailəsi, dini, kimliyi barədəqənaətlərə. Bəzən səssiz sızma şəklində olur, bəzən də açıqdekonstruksiya ilə - obyektin ideoloji dayanıqlığından asılıolaraq.
Üçüncüsü, bu təhlükənin arxasında həmişə ciddi resurslar dayanır- maliyyə, intellekt, təşkilati struktur. Bu, spontan yox,sistematik prosesdir. Məqsəd sadədir: cəmiyyəti, onunreaksiyalarını və seçimlərini idarə etmək. Belə gündəmləriformalaşdıran qurumlar illərlə, ardıcıl və səbrlə işləyir. Nəvaxta, nə pula, nə də insan kapitalına qənaət etmədən - yalnız o“narrativlər” yerini alsın deyə.
Müasir media sadəcə xəbər mənbəyi deyil. Bu gün media -reallığın şərh edilməsi deyil, reallığınformalaşdırılmasıdır. Və məhz buna görə ideolojitəhdidlərin əsas yayılma kanalı media platformalarıdır. Onlarınvasitəsilə təkcə emosional fon yaradılmır - davranış modelləri,qəbuledilən “doğru”lar, liderlər və ölkə barədə qavrayışlar da buyolla yönləndirilir.
Media vasitəsilə:
— münaqişələr adi və “normal” kimi təqdim olunur;
— yalançı “milli günah” kompleksi aşılanır;
— tək-tük insidentlər ümumiləşdirilərək dövlətin diskreditasiyasınaxidmət edir;
— cəmiyyətə çıxışsızlıq, ümidsizlik, soyuqluq hissi təlqinolunur.
Və bütün bu proseslər - “analitika”, “sənət”, “yumor”, “azadmətbuat” pərdəsi altında baş verir.
Bu gün informasiyaya çıxış demək olar ki, sonsuzdur. Amma əsassual budur: bu informasiyanı kim formalaşdırır? Hansı düşüncəgündəmini kim yazır? Hansı mövzuya fokuslanacağına kim qərar verir?Hansı fikir “cəmiyyətin konsensusu”na çevriləcək və niyə?
İdeoloji təhdid nə qədər cəlbedici görünsə də - bu, həmişədağıdıcı mahiyyət daşıyır. Bu təhdid “trend bloqer”, parıltılıjurnal, “xeyriyyə təşəbbüsü” və ya “azadedici fəlsəfə” obrazındagələ bilər. Amma içəridə - parçalanma var. Milli dayaqların sıradançıxması, konstruktiv tənqidlə nihilizm arasında sərhədlərinsilinməsi, cəmiyyətin dəyərlər baxımından deformasiyası butəhlükənin qaçılmaz nəticələridir.
Bu səbəbdən ideoloji təhdid - istənilən halda neqativ birprosesdir. O, cəmiyyətin təbii inkişaf ritmini pozur, stabilliyisarsıdır, mənəvi çöküşə səbəb olur. Əgər dövlət bu prosesi vaxtındavə strateji şəkildə dəyərləndirib cavab verməzsə - nəticələr geridönməz ola bilər.
Bugün əsl sual budur: dövlət yalnız sərhədləri qorumağahazırdır, yoxsa vətəndaşının düşüncəsini də müdafiə etməyəqadirdirmi?
Çünki ideoloji müharibədə uduzmaq - sadəcə geosiyasi mövqeitirmək deyil. Bu, cəmiyyətin öz mahiyyətini dəyişmək deməkdir. Vəbelə bir cəmiyyəti yenidən qurmaq - dağılmış şəhəri bərpa etməkdənqat-qat çətindir.
İdeoloji təhdid - təsadüfi yan məhsul deyil, məqsədlistrategiyadır. Bu, qlobalizasiyanın “təsadüfi nəticəsi” yox, onunalətidir. Məqsədi - konstitusion nizamı sarsıtmaq, milli birliyidağıtmaq, yeni nəsli yad güclərin maraqları istiqamətindəyönləndirməkdir. Hansı ölkə bu sahədə dayanıqlığını itirirsə -tezliklə siyasi suverenliyindən də məhrum olur.
Məhz buna görə ideoloji təhlükəsizlik - hansısa konkret qurumunişi deyil. Bu, bütün cəmiyyətin, xüsusən də intellektual, siyasi vəinformasiya elitasının ortaq məsuliyyətidir.
XXI əsrdə tankı çox olan yox, ideyası güclü olan qalibgələcək.
Və əgər biz öz ideyamızı ortaya qoymasaq - kənardan gələn, bizəaid olmayan bir ideya, gəlib öz yerini alacaq.
