Ötən əsrin 80-ci illərində gələcəyin proqnozu verilərkən məhz XXI əsrin 20-ci illərinin bəşəriyyətə çox böyük fəlakətlər gətirəcəyi söylənilirdi. Bəlkə də 3-cü dünya müharibəsinin məhz bu illərə təsadüf edə biləcəyi də istisna edilmirdi. Müharibənin xarakterinə gəlincə onun mahiyyətinin insanlığa böyük fəlakətlər bəxş edə biləcəyi haqda proqnozlar da ürəkaçan deyildi. Belə bir deyim də var idi ki, 3-cü dünya müharibəsinin necə olacağını bilmirik, amma deyəsən 4-cü dünya müharibəsi oxnan, kamannan olacaq. Elə bu fikir gələcəkdə insanlığı gözləyən fəlakətin necə dəhşətli olmasından xəbər verirdi.
Gəldik çatdıq XXI əsrin 20-ci illərinə. Deyilənlərdə həqiqət olduğunu dana bilmərik. Ötən əsrin sonlarında həyatımıza daxil olan internet artıq insanların yeganə yaşayış yeri olan planetin heç də əlçatmaz olmadığını bizə göstərdi. Hörümçək toru kimi planeti bürüyən internetin xəbər yayma gücü çap mediasını bir anda arxa plana atdı. Rəqəmsallaşma xəbərləri anında dünyanın bu başından o başına apardı. Sosial media, sosial tv kanalları bütün təşəbbüsü öz əlinə aldı. Rəqəmsallaşma həyatımızın bütün sahələrinə daxil oldu. XXI əsr insanı az qala hər gün bu sahədə olan yeniliklər, irəliləmələrlə üz-üzə qaldı. Süni intellet həyatımıza daxil oldu. Təbii ki, bu yeniliklər hərb sənayesindən də yan keçmədi.
Elm və texnologiyaların sürətli inkişafı müharibə anlayışına bir çox yeni çalarlar əlavə etdi. İnformasiya texnologiyaları əsrində aparılan müharibələr həm də informasiya məkanını əhatə etdiyi üçün məhz virtual müharibələr yeni terminin – “hibrid müharibə” anlayışının meydana gəlməsinə səbəb oldu.
Hibrid müharibə termini 21-ci əsrin ilk onilliyində daha çox istifadə edilməyə başlandı. Aimlər belə deyirdilər:“Dördüncü nəsil müharibə geniş yayılıb, ancaq əsasən izah edilmədiyi görünür. Müharibə və sülh arasındakı fərqlər demək olar ki, yox olur. Bu, arasında xətlər olmayan bir vəziyyətə gətirəcək, bəlkə də heç bir döyüş bölgəsi və cəbhə olmayacaq. Həm də ‘mülki’ və ‘hərbi’ arasındakı fərq də yox ola bilər”.
Deməli, dördüncü nəsil müharibəsi “düşmən silahlı qüvvələrini darmadağın edərək qalib gəlməyə çalışmır”. Bunun əvəzində dezinformasiya kampaniyaları düşmənin siyasi iradəsinə birbaşa hücum edir.
44 günlük Vətən müharibəsində müasir döyüş taktikaları məharətlə tətbiq edildi. Pilotsuz uçuş aparatlarından Azərbaycan ordusu dağlıq ərazilərdə o qədər peşəkarcasına istifadə etdi ki, dünya buna heyran qaldı. Bu müharibədə istifadə olunan hərbi döyüş texnikaları demək olar ki, rəqəmsal texnologiyaynan idarə olunurdu və Azərbaycan ordusu öz sıralarında rəqəmsal texnologiyanı bilən belə yüksək kadrlar yetişdirməyə nail olmuşdu. 2020-ci il Qarabağ müharibəsi öz qələbəsi ilə hamını heyrətləndirdi.
Torpaqlarımız işğaldan azad oldu. Lakin, dünya bu qələbə ilə razılaşdımı? Təəssüf ki, dünya bütün məsələlərdə olduğu kimi burada da öz ikili siyasətindən əl çəkmədi. “Erməni sevgisi “ dünyaya imkan vermir ki, ədalətnən danışsın, işğalçıya işğalçı desin. Qələbədən sonra baş verənlər məhz, dünyanın bizimlə apardığı hibrid müharibəsidir deyə bilərik. Hibrid müharibəsində konkret olaraq cəbhə xətti yoxdur. Bu atəşsiz müharibədir. Birbaşa insanların şüuruna hesablanıb, döyüş xətti insanların şüurundan keçir. Əvvəlki müharibələrdə tərəflər torpaq itirirdi, indi isə ideoloji immunitetini itirir. Bu müharibə informasiya və ideoloji müharibədir ki, onun qurbanları realdır: milli kimlik, ictimai həmrəylik və mədəni davamlılıq. Bütün dünyanı bürüyən “informasiya müharibəsinə” ideoloji təhdid də deyirlər.Təəssüf ki, bu bir bənzətmə deyil reallıqdır və məktəb partasından başlayaraq ən ali idarəetmə orqanlarında belə hiss olunur.
İdeoloji, hibrid təhdid güc mərkəzlərinin işləyib hazırladıqları konsepsiyaların media vasitələri, sosial şəbəkələr, seriallar, saxta sənədli filmlər vasitəsi ilə toplumlara sırıdılmasıdır. Məqsəd isə birdir: cəmiyyətin daxili dayanıqlığını sıradan çıxarmaq, xalqın mənəvi və psixoloji dayaqlarını çökdürmək. Təssüf ki, qapalı dini qruplar da bu təhdidin daşıyıcılarıdır. Kompüter oyunları, musiqi trendləri, NFT-lər, hətta proqramlaşdırma vasitəsi ilə gənclərin mənəvi boşluqları istismar edilir. Nəticədə insanlar öz milli və mədəni dəyərlərindən uzaqlaşırlar. “Wi-Fi” kifayətdir ki, ideoloji hücum təhsilə, mədəniyyətə, modaya, yumora və gündəlik xəbərlərə sızsın. Bu təhdidlər görünməzdir və gec üzə çıxır. Təsiri illər sonra hiss olunur: ailə dəyərləri sıradan çıxır, vətənpərvərlik lağ obyektinə çevrilir, cəmiyyət fərdi egoizmlərə bölünür – kollektiv məsuliyyət hissi yox olur.
Ötən əsrin sonlarından beynəlxalq təhlükəsizlik sistemində yaranan problemlər üzə çıxmağa başladı. Bosniyada, Qarabağda, Kosovada, Ruandada və dünyanın başqa yerlərində dəhşətli hadisələr baş verdi, insanlıq əleyhinə cinayətlər, müharibə cinayətləri törədildi. Qlobal təhlükəsizlik sisteminin çökməsi, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı kimi beynəlxalq qurumların öz funksiyalarını normal yerinə yetirə bilməməsi və tədricən deqradasiyaya uğraması da problemin başlıca səbəblərindəndir. Təsadüfi deyil ki, son illərdə qlobal miqyasda islahatlar aparılmasının zəruriliyi müxtəlif səviyyələrdə vacib hesab edilir.
İdeoloji təhdidləri nəzərə almamaq artıq bütün bəşəriyyəti öz ağuşuna almış bir müharibədə könüllü olaraq silahsız qalmaq deməkdir.
Elmi ədəbiyyatlarda qeyd edilir ki, “Dezinformasiya bilərəkdən saxtalaşdırılmış yalan məlumatdır, mahiyyətində mənfur motivlər vardır. Zərərli niyyətlər üçün yaradılmışdır”. Analitik mərkəzlər qeyd edirlər ki, “saxta xəbər”in qlobal informasiya dövriyyəsində çəkisi 45-80 faiz aralığında dəyişir və dünya üçün ən aktual problemlərdən birinə çevrilir. “Saxta xəbər” insanları çaşdırır, səhv qərarlar verməsini, yanlış addımlar atmasını şərtləndirir. Bu baxımdan “saxta xəbər”, “dezinformasiya” dünya üçün yeni fəlakət adlandırılır.
Azərbaycan da qlobal səviyyəli dezinformasiyalardan zərər çəkən ölkələr sırasındadır. Ölkənin strateji mövqeyi, qoşulduğu lokal və qlobal layihələr, həmçinin Ermənistanla münaqişə vəziyyətində olması onu total xarakterli dezinformasiya axınının hədəfinə çevirir.
Rəqəmsallaşma çoxsaylı faydalar və dəyişikliklər gətirsə də, həll edilməli olan mühüm problemlər də təqdim edir. Bu problemlər məxfilik, təhlükəsizlik, iqtisadi bərabərsizliklər və sosial təsirlər də daxil olmaqla müxtəlif sahələri əhatə edir. Bütün bunlar gələcək fəaliyyətlərdə ciddi surətdə nəzərə alınmazsa bu təhdidlərin qarşısında nəinki bir ölkə bütün dünya aciz qala bilər.
Elmira Mehdiyeva
Yazı “Yeni Fikir” JHİB-nin həyata keçirdiyi “Hibrid təhdidlərə qarşı yerli mediada iş” layihəsi çərçivəsində hazırlanmışdır
