Urartuların mənşəyi və dilləri - Məmmədtağıbəy Nağıbəyov yazır

Urartu dili də türk dili kimi aqqlütinativ dildir. Urartu dilinin Hind-Avropa dilləri və ya semitik dillər ilə heç bir oxşarlığı yoxdur.

Avstriya tarixçisi Erix Fayql yazır ki, Urartu ölkəsinin önəmli hissəsini təşkil edən Nairi ölkəsinin adı türkcədir. Mixi yazılarda Nahor şəklində yazılmış adın On-Ur=Oghur sözü ilə eyniyyət təşkil etdiyi dəqiqdir. Macarların Hunqar adı da bu kökdəndir. 

Həmçinin urartular öz ölkələrini heç vaxt "Urartu" adlandırmamışdı. Onlar öz dövlətlərini "Biayneli" və ya "Biaynili" adlandırırdılar ki, mənası cəm şəklində "Biay ölkələri" deməkdir. Sözün kökü "Biay"dır. 

Dyakonovun izahına görə Biayneli sözündə sözün kökü "Biay", "N" isə birləşdirici hərfdir. "Eli" isə mənsubiyyət şəkilçisidir. 

Söz kökü+Ölkə+mənsubiyyət şəkilçisi olaraq götürdükdə, deməli urartulular ölkəyə İl/El deyirdilər. Bu türkcə sözdür və hazırda Azərbaycan türkləri də daxil bütün türksoylu xalqların dilində istifadə edilməkdədir. 

Urartu dili mütəxəssisi Altan Çilingiroğlu Urartu dilinin türk dili ilə yaxınlığını müəyyən etmişdir. 

A. Virth də Urartu dilini türk dili ilə qohum hesab edir: "Türk dilinə yaxın olan urartuların dilində çoxlu türk sözləri aşkar edilmişdir, məs.: bin=min, su=su, çələbi=ağa və s. Bəzi tədqiqatçılar Urartu dilinin Culfa yaxınlığında yüksək dağ əhalisi arasında qalıqlarının mövcud olduğunu yazırlar".
Urartuca, yenə bitişkən və aqqlütinativ dil olan hurricə ilə də qohumdur.

Əslində hər iki dilin eyni kökdən gəldiyi, eyni qaynaqdan şaxələnib təxminən e. ə. III minillikdə bir-birindən ayrıldıqları artıq sübut edilmişdir. 

Bu o deməkdir ki, urartuların mənşəyi ilə bağlı problemli məsələyə aydınlıq gətirmək üçün hurrilərin mənşəyinə işıq salmaq lazımdır. E. ə. təxminən 2300-cü ildə Şimali Suriya ilə Şimali Mesopotamiya arasında Hələbdən Ninevaya qədər uzanan bir dövlət quran hurrilərin (Çorit və Çurri) irq və dil baxımından semit, ari və hind-Avropa tayfaları ilə heç bir əlaqəsi olmadığı qəbul edilir. 

Hurrilər Asiya kökənlidir. Hurricənin türkcə ilə bənzərlikləri iki dilin quruluşunda görülməkdədir. 

Forrer hurri dilinin mübahisəsiz türkcə olduğunu deməkdədir. 

Hurrilər bir çox alim tərəfindən Turani kökənli qəbul edilməkdədir. 

Hurri və mittani dilləri ilə türkcə arasındakı bənzərliyə Hrozny və Eyyuboğlu da işarə etməkdədir.

Bütün bu mənbələr və arqumentlərdən göründüyü kimi nə urartuların, nə də Urartu xalqı ilə qohum olan hurrilərin ermənilərin də mənsub olduğu Hind-Avropa dil ailəsi və erməni milləti ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Tam tərsinə, dillərdə bir çox linqvist və tarixçi tərəfindən vurğulanmış  bənzərlik türkcə ilə üst-üstə düşməkdədir. Hətta, yuxarıda vurğuladığım bəzi alimlərə görə urartuca elə türkcədir. 

MƏNBƏLƏR


A. G. Y. "Göttergeschichte als Weltgeschichte im alten Orient", Forsch und Forstschritte, XI, 1935, s. 398-399.
Ahmet Ünal, Hititler Devrinde Anadolu, İstanbul 2002, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, c. I, s. 87.
E. Neu, Das Huritische: Etne Altorientalische Sprache in neuem Licht, Minz 1988, s. 33-34.
Erich Feigl, Urartu, s. 12; Ələsgər Siyablı, Dünya Tarixində Turan Dövrü, Köhlən Nəşriyyatı 2021, s. 353.
Eyupoğlu İ. Z. Anadolu Uygarlıkları, s. 62.
Forrer E. " Eine Geschichte Des Gütterkönigtums aus dem Hatti-Reiche", Melanges Cumont, Bruxelles, 1936, s. 688.
Forrer E. Structification des Langues et des Peuples dans Le Proche-Orient Préhistorique, Paris, 1930, s. 237.
G. Wilhelm, Grundzüge der Geschichte ubd Kulter der Hurriter, Darmstadt 1982, s. 5.
Götze A. Hethiter, Churriter und Assyrer: Hauptlinien der vorderasi atischen Kulturetwicklung in II jhtsd. V. Chr. Geb., Oslo, s. 33.
Hrozny B. "Die Länder Churri und Mittari ältesten Inder", Archiv Orientalni, c. I, 1929, s. 91-110, 251-253.
İlhami Durmuş, Türk Kültürüne Giriş, Birinci Baskı, Ankara, 2016, Akçağ Yayınları, s. 315.
Kemal Balkan, "Urartuların kökeni ve Dilleri", Belleten, XLVII/191-192 (1984), s. 518-519.
Koppers Wilhelm, "İlk Türklük ve İlk İndo-Germenlik", Belleten, c. V, sayı 17-18, s. 446.
Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, İstanbul 1998, s. 149.
Wirth A. Geschichte Asiens und Osteuropas, 1905, s. 48.
Б. Б. Пиотровски, Ванское царство (Урарту) М. 1959. s. 30.
Дьяконов И. М. Урартские письма и документы, Ленинград 1963, s. 44.


 

Məmmədtağıbəy Nağıbəyov

Bakı Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsinin tələbəsi

 























Bizi Facebookda izləyin