İşlədiyim müəssisədə uzun müddətdir müşahidə edirəm ki, həftə ərzində ara-sıra yanğın siqnalizasiyası ya uşaqlar tərəfindən, ya da öz-özünə işə düşür. Problemin ən ciddi tərəfi isə ondan ibarətdir ki, siqnalizasiyanı söndürmək üçün nəzərdə tutulmuş aparat birinci mərtəbədə yerləşən sinif otağının içindədir. Bu isə o deməkdir ki, siqnalizasiyanı söndürmək lazım gəldikdə sinif otağına daxil olub dərs prosesini pozmaq məcburiyyəti yaranır. Daha təhlükəli məqam isə həmin sinifdə olan şagirdlərin siqnalizasiyanı özlərinin də söndürə bilməsidir. Məsələn, liseydə real yanğın baş verdiyi təqdirdə belə, bunun fərqinə varılmaya bilər. Çünki siqnalizasiya işə düşdükdə şagirdlər bunu rahatlıqla söndürürlər. Nəticədə rəhbərlik də müəllimlər də bunun yalançı siqnal olduğunu düşünərək heç bir təhlükəsizlik tədbiri görmürlər. Ümumilikdə nə dövlət məktəblərində, nə də özəl liseylərdə yanğın təhlükəsizliyi ilə bağlı ciddi tədbirlər keçirilmir. Nə müəllimlərə, nə də şagirdlərə yanğın zamanı hansı çıxışlardan istifadə edilməli olduğu izah olunmur. Halbuki ildə ən azı iki dəfə yanğın təhlükəsizliyi üzrə praktiki təlimlər keçirilməlidir. Şagirdlər və müəllimlər təhsil müəssisəsində yanğın baş verdikdə ən azından nə etməli olduqlarını bilməlidirlər.
Bu yaxınlarda müəssisədə kanalizasiya xətlərinin tutulması ilə bağlı problem yaranmışdı. Səbəb kimi isə bəzi qız şagirdlərin gigiyenik qaydalara riayət etməməsi göstərildi. Liseyin kanalizasiya sisteminin açılması üçün fəhlələrə külli miqdarda vəsait xərclənməsinin qarşısını almaq məqsədilə akt zalında bütün qız şagirdlər yığılaraq, ginekoloq tərəfindən aparılmalı olan söhbətlər pediatr tərəfindən gigiyenik qaydalar mövzusunda tədbir formasında keçirildi. (Hansı mövzunu kim tərəfindən izah olunmasını da bilmirlər. Lakin qeyd etmək istəyirəm ki, gigiyenik qaydalara riayət etmək hər bir insanın tərbiyəsindən asılı olan məsələdir. İstənilən qədər bu cür tədbirlər keçirilsə belə, əgər insanda daxili məsuliyyət və tərbiyə yoxdursa, bu qaydalara əməl edilməyəcək.
Əsas və həyati əhəmiyyət daşıyan məsələ isə yanğın təhlükəsizliyi ilə bağlı maarifləndirmə tədbirlərinin keçirilməsidir. Ən azından müəllimlərə qaz balonlarının düzgün açılıb-bağlanma qaydaları, yanğın zamanı şagirdlərin hansı çıxışlardan və hansı ardıcıllıqla təxliyə olunmalı olduğu öyrədilməlidir.
İnsan övladının tarix boyu qurduğu bütün sistemlərin mərkəzində bir sual dayanıb: “Biz gələcək nəsli necə qoruyuruq?” Əgər bu sualın cavabı qeyri-müəyyəndirsə, nə mədəniyyətdən, nə də təhsildən danışmaq olar. Çünki təhsil insanın yaşamaq haqqı üzərində inşa edilir, onun əvəzinə yox. Bu gün bəzi təhsil ocaqlarında təhlükəsizliyə laqeyd yanaşma təkcə texniki problem deyil. Fəlsəfə bizə öyrədir ki, insan dünyaya “təhlükəsiz deyil” hissi ilə baxmağa başlayanda, artıq o insan azad düşünə bilmir. Tomas Hobbs insanın qorxu içində yaşadığı cəmiyyəti “hamının hamıya qarşı müharibəsi” adlandırırdı. Bu gün təhlükəsiz olmayan məktəb uşağın şüurunda miniatür xaos dövləti yaradır. Uşaq məktəbə gələndə valideynlə cəmiyyət arasında görünməz bir müqavilə bağlanır: “Biz sənə ən qiymətli varlığımızı etibar edirik.” Əgər məktəb bu etibarı təhlükəsizliklə doğrultmursa, orada təhsil yox, xəyanət var. Platon “Dövlət” əsərində deyirdi: “Cəmiyyətin gələcəyini formalaşdıran, uşağın ilk gördüyü qaydalardır.” Əgər o qaydalar laqeydlikdirsə, gələcək də laqeyd olacaq. Müasir psixologiya bir həqiqəti dəfələrlə sübut edib: təhlükə hiss edən beyin öyrənmə rejimini bağlayır. Uşaq daim: qəfil siqnallar eşidirsə, nə baş verdiyini anlamırsa, böyüklərin nə edəcəyini bilmirsə, onun beynində kortizol (stress hormonu) artır. Bu isə: diqqətin dağılmasına, yaddaşın zəifləməsinə, emosional donuqluğa səbəb olur. Travma həmişə partlayışla olmur. Bəzən travma təkrarlanan səhlənkarlıqdır. Belə uşaqlar böyüyəndə: təhlükəni ya normallaşdırır, ya da məsuliyyətdən qaçır, ya da hər şeyə şübhə ilə yanaşır. Cəmiyyət isə sonra soruşur: “Niyə bu nəsil aqressivdir, niyə etibarsızdır?” Cavab məktəbin divarlarında gizlidir.
İslam fəlsəfəsində insan canı əmanətdir. Qurani-Kərimdə açıq buyurulur: “Bir insanı xilas edən bütün insanlığı xilas etmiş kimidir.” (Maidə surəsi-32) Bu ayə təkcə qətli qadağan etmir. O, laqeydliyi də ittiham edir. Peyğəmbər (s.ə.s) buyurur: “Hər biriniz çobansınız və hər biriniz öz sürünüzdən məsulsunuz.” Məktəb-Lisey rəhbəri, idarəçi, direktor hamısı bu məsuliyyətin altındadır. Uşağın təhlükəsizliyi təmin edilmədən aparılan hər fəaliyyət dini baxımdan da haqqsızdır. Tarix göstərir ki, böyük faciələrdən sonra insanlar eyni cümləni qurur: “Kaş ki, vaxtında tədbir görərdik.” Avropada məktəb yanğınları, Asiyada təhlükəsiz olmayan təhsil binalarında baş verən zəlzələlər, Amerikada məktəblərdə psixoloji təhlükəsizliyin pozulması hamısının kökündə idarəetmə məsuliyyətsizliyi dayanıb. Tarix heç vaxt qəfil olmur. Faciələr öncədən xəbər verir, sadəcə qulaq asan olmur. Məktəb cəmiyyətin güzgüsüdür. Bir cəmiyyətin əxlaqını öyrənmək üçün qanun kitablarına baxmağa ehtiyac yoxdur. Məktəblərinə baxın. Əgər məktəbdə: təhlükəsizlik formal xarakter daşıyırsa,
məsuliyyət ötürülürsə, problem gizlədilirsə, orada yetişən nəsil də eyni şeyi edəcək. Bu qaçılmazdır. Təhsil sisteminə yazılmamış, amma dəyişməz bir qanun var: Uşaq özünü güvəndə hiss etmirsə, heç nə öyrənməz.
Təhlükəsiz məktəb — lüks deyil.
Məsuliyyət — seçim deyil.
Uşağın həyatı — statistika deyil.
Əgər bu gün məktəbdə təhlükəsizlik ikinci plandadırsa, sabah təhsil də ikinci planda olacaq, insan da. Çünki elm qorxu üzərində yox, etibar üzərində çiçəklənir.
Həsən Nağıyev, filosof
