Yeni il yaxınlaşdıqca cəmiyyətdə istehlak davranışlarında nəzərəçarpacaq dəyişikliklər müşahidə olunur. Normal dövrlərdə zəruri hesab edilməyən məhsullar bu mərhələdə “vacib” statusu qazanır, ailə büdcələri genişlənir, alış-veriş mərkəzlərində sıxlıq artır. Bu vəziyyət Yeni il alış-verişinin həqiqətən real ehtiyaclardan qaynaqlandığını, yoxsa sosial gözləntilərin və ictimai təzyiqin nəticəsi olduğunu sual altına alır. Araşdırma bu davranışın psixoloji, sosial və iqtisadi səbəblərini təhlil etməyi məqsəd qoyur.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.
Yeni il istehlakı necə formalaşır?
Yeni il alış-verişi əsasən planlı ehtiyacdan çox emosional qərarlarla formalaşır. İnsanlar ilin sonunu “tamamlama” və “yenilənmə” simvolu kimi qəbul etdikləri üçün ev əşyalarından geyimə, qidadan hədiyyələrə qədər bir çox məhsulu eyni vaxtda almağa meyilli olurlar. Bu davranış gündəlik məntiqdən çox bayram atmosferinin yaratdığı psixoloji təsirlərlə izah olunur. Beləliklə, alış-veriş zərurətdən çıxaraq rituallaşmış sosial davranışa çevrilir.
Yeni il alış-verişi sosial məcburiyyətə çevrilirmi?
Cəmiyyət daxilində “bayrama hazır olmaq” anlayışı zamanla normaya çevrilib. Yeni paltar almamaq, süfrəni zəngin qurmamaq və ya hədiyyə təqdim etməmək bəzi hallarda sosial narahatlıq yaradır. İnsanlar bu addımları atmamaqdan çox, “başqaları nə düşünər” sualı ilə hərəkət edirlər. Bu isə Yeni il alış-verişini könüllü seçimdən çox, sosial uyğunlaşma vasitəsinə çevirir. Xüsusilə sosial mediada paylaşılan bayram görüntüləri bu təzyiqi daha da gücləndirir.
Media və reklamlar ehtiyac anlayışını necə dəyişir?
Yeni il ərəfəsində reklamların intensivliyi kəskin şəkildə artır. Endirim kampaniyaları, “ilin son fürsəti” mesajları və emosional reklam mətnləri istehlakçıda süni ehtiyac hissi yaradır. İnsanlar real ehtiyaclarını deyil, reklamların yaratdığı “itirmə qorxusunu” əsas götürərək alış-veriş edirlər. Bu vəziyyət ehtiyac anlayışının obyektiv yox, kommersiya məqsədli şəkildə formalaşdırıldığını göstərir.
Psixoloji rahatlama, yoxsa müvəqqəti məmnunluq?
Bir çox insan üçün Yeni il alış-verişi psixoloji rahatlama vasitəsinə çevrilib. İlin yorğunluğunu xərcləməklə “mükafatlandırmaq” düşüncəsi geniş yayılıb. Alış-veriş zamanı yaranan qısa müddətli məmnunluq hissi stressi azaltsa da, bayramdan sonra maddi peşmanlıq və günahkarlıq hissi yarada bilir. Bu isə istehlakın real ehtiyacdan çox emosional boşluqları doldurma funksiyası daşıdığını göstərir.
Azərbaycanda Yeni il alış-verişinin iqtisadi təsiri
Azərbaycanda ticarət sektorunda ilin son ayında dövriyyə göstəriciləri nəzərəçarpacaq dərəcədə artır. Yerli iqtisadçıların açıqlamalarına görə, dekabr ayında pərakəndə ticarət dövriyyəsi ilin digər ayları ilə müqayisədə orta hesabla 20–30 faiz yüksəlir. Bu artım əsasən qida məhsulları, geyim və elektronika sahəsində müşahidə olunur. Statistik artım real ehtiyacların kütləvi şəkildə eyni vaxta yığılmasından çox, mövsümi istehlak davranışının nəticəsidir.
Yeni il alış-verişi ailə büdcəsinə necə təsir edir?
Bayram alış-verişi bir çox ailədə maliyyə balansını pozur. Bəzən aylıq gəlirdən artıq xərcləmə edilir, kredit kartlarından istifadə artır. Bu isə Yeni ilin yaratdığı sevincin qısaömürlü, maliyyə yükünün isə uzunmüddətli olmasına səbəb olur. Belə vəziyyət alış-verişin ehtiyac yox, sosial və emosional məcburiyyət olduğunu daha aydın göstərir.
Yeni il alış-verişi mədəni seçimdir, yoxsa davranış vərdişi?
Zamanla Yeni il alış-verişi mədəni seçimdən çıxaraq avtomatik davranışa çevrilib. İnsanlar niyə aldıqlarını deyil, “hamı aldığı üçün” aldıqlarını etiraf etməsələr də, davranışlar bunu göstərir. Bu isə istehlak mədəniyyətinin fərdi qərarları üstələdiyini sübut edir. Araşdırma göstərir ki, Yeni il alış-verişi əksər hallarda real ehtiyacdan çox sosial məcburiyyət və psixoloji təsirlərlə formalaşır. Media, sosial şəbəkələr və kollektiv gözləntilər bu prosesi sürətləndirir. Sağlam yanaşma alış-verişi bayramın məqsədinə yox, şəxsi imkanlara və real ehtiyaclara uyğunlaşdırmaqdır. Yeni ilin dəyəri xərclənən məbləğdə deyil, yaradılan mənada ölçülməlidir.
Sosial status və Yeni il alış-verişi arasındakı görünməz əlaqə
Yeni il dövründə alış-veriş təkcə ehtiyacların ödənilməsi deyil, həm də sosial statusun nümayişinə çevrilir. Bahalı hədiyyələr, brend geyimlər və dəbdəbəli süfrələr cəmiyyət daxilində “imkan göstəricisi” kimi qəbul olunur. İnsanlar çox vaxt real maliyyə imkanlarını deyil, cəmiyyətin gözləntilərini əsas götürərək qərar verirlər. Bu davranış sosial müqayisəni gücləndirir və ailələr arasında görünməz rəqabət yaradır. Nəticədə alış-veriş şəxsi seçimdən çıxaraq ictimai təsdiq alətinə çevrilir.
Gəlir səviyyəsi aşağı olan ailələr üçün Yeni il alış-verişinin psixoloji yükü
Maddi imkanları məhdud olan ailələr Yeni il alış-verişini daha ağır emosional yük kimi yaşayırlar. Uşaqların gözləntiləri, sosial mühitin təsiri və mediada yaradılan ideal bayram obrazları bu ailələrdə narahatlıq yaradır. Bəzi valideynlər övladlarını məyus etməmək üçün borclanmağa məcbur qalır. Bu isə bayramın sevinc yox, stres mənbəyinə çevrildiyini göstərir və sosial bərabərsizlik hissini dərinləşdirir.
Uşaqlarda istehlak davranışının erkən formalaşması
Yeni il alış-verişi uşaqlarda istehlak vərdişlərinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Uşaqlar bayramı hədiyyələrin sayı və dəyəri ilə ölçməyə başlayanda maddi dəyərlər mənəvi dəyərlərin önünə keçir. Bu vəziyyət uzunmüddətli perspektivdə qənaət anlayışının zəifləməsinə və istehlakçı psixologiyasının güclənməsinə səbəb olur. Ailələrin bayramı paylaşma və birlik üzərində qurması bu riski azalda bilər.
Yeni il alış-verişinə alternativ yanaşmalar mümkündürmü?
Son illərdə bəzi cəmiyyətlərdə “şüurlu istehlak” anlayışı Yeni il dövrünə də tətbiq olunmağa başlayıb. Hədiyyə əvəzinə birgə vaxt keçirmək, maddi deyil, emosional dəyər yaratmaq kimi yanaşmalar tədricən yayılır. Bu tendensiya göstərir ki, Yeni il alış-verişi dəyişməz qayda deyil və cəmiyyətin dəyərlərinə uyğun şəkildə yenidən formalaşdırıla bilər.
Yeni il istehlakının ekoloji nəticələri
Bayram dövründə artan istehlak tullantı miqdarının yüksəlməsinə səbəb olur. Qablaşdırma materialları, istifadə olunmayan hədiyyələr və qida israfı ekoloji problemləri dərinləşdirir. Bu aspekt adətən bayram sevincinin kölgəsində qalır. Halbuki məsuliyyətli alış-veriş həm iqtisadi, həm də ekoloji baxımdan daha dayanıqlı yanaşmadır.
Cəmiyyət dəyişərsə, bayram davranışı da dəyişərmi?
Araşdırmalar göstərir ki, istehlak davranışı cəmiyyətin dəyər sistemindən birbaşa asılıdır. Əgər cəmiyyətdə paylaşma, qənaət və sadəlik dəyərləri güclənərsə, Yeni il alış-verişi də daha ölçülü forma alacaq. Bu isə bayramın mahiyyətinin xərcləmək yox, birlik və yenilənmə üzərində qurulmasına imkan verər.
Yekun düşüncə...
Yeni il alış-verişi nə tamamilə real ehtiyacdır, nə də yalnız məcburiyyət. O, cəmiyyətin sosial strukturu, psixoloji gözləntiləri və iqtisadi imkanlarının kəsişməsində formalaşan davranış modelidir. Seçim isə fərdlərə aiddir: bayramı istehlak yarışı kimi yaşamaq, yoxsa onu daha məzmunlu və balanslı şəkildə qeyd etmək.
