Vergi Məcəlləsinin 104.1-ci maddəsinə əsasən, rezident müəssisə üçün vergitutma obyekti onun mənfəətidir. Vergi ödəyicisinin bütün gəlirləri, o cümlədən onun Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda daimi nümayəndəlikləri vasitəsilə əldə etdiyi gəlirləri, Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda əldə etdiyi dividend, faiz, royalti (vergidən azad edilən gəlirdən başqa) ilə Vergi Məcəlləsinin X fəslində göstərilən, gəlirdən çıxılan xərc (vergidən azad edilən gəlirlər üzrə çəkilən xərclərdən başqa) arasındakı fərq mənfəətdir.
Qanunvericiliyin bu tələbini “vergiler.az”a vergi eksperti İsmayıl Bağırov nümunələr əsasında şərh edir.
Misal 1: Müəssisənin hesabat ilində gəliri 320.000 manat, ümumi xərcləri 250.000 manat, gəlirdən çıxılmasına yol verilən xərcləri isə 190.000 manat olub. Həmçinin Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda 5.000 manat dividend gəliri əldə edib. Həmin müəssisənin hesabat ilindəki mənfəəti belə hesablanacaq:
320.000 + 5.000 – 190.000 = 135.000 manat.
Vergi Məcəlləsinin 104.2-ci maddəsində göstərilib ki, Azərbaycan Respublikasında özünün daimi nümayəndəliyi vasitəsilə fəaliyyət göstərən qeyri-rezident müəssisəsi bu fəaliyyətdən əldə etdiyi mənfəətindən, yəni daimi nümayəndəliyi ilə bağlı Azərbaycan mənbəyindən əldə etdiyi ümumi gəlirinin Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq həmin gəlirin əldə edilməsinə çəkilən xərclər çıxıldıqdan sonra qalan məbləğindən vergi ödəyir.
Misal 2: Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyinin cari ildə ümumi gəliri 198.000 manat, ümumi xərcləri 167.000 manat, gəlirdən çıxılmasına yol verilən xərcləri 143.500 manat təşkil edib. Daimi nümayəndəliyin cari il üçün ödəməli olduğu mənfəət vergisinin məbləği aşağıdakı kimi olacaq:
(198.000 – 143.500) x 20% = 10.900 manat.
Məcəllənin 104.3-cü maddəsinə əsasən, qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi ilə bağlı olmayan ümumi gəliri, Vergi Məcəlləsinin 125-ci maddəsində nəzərdə tutulduğu hallarda xərclər çıxılmadan ödəmə mənbəyində vergiyə cəlb olunur.
Misal 3: Qeyri-rezidentin Azərbaycan Respublikasındakı daimi nümayəndəliyinə aid olmayan, Azərbaycan mənbəyindən aşağıdakı gəlirləri olub: 7.600 manat riskin sığortasına dair müqavilədən, 13.100 manat beynəlxalq rabitə xidmətindən, 17.000 manat dividendlərdən. Qeyri-rezidentdən ödəmə mənbəyində tutulmalı olan gəlir vergisinin ümumi məbləğini müəyyən edək:
7.600 x 4% = 304 manat;
13.100 x 6% = 786 manat;
17.000 x 5% = 850 manat;
304 + 786 + 850 = 1.940 manat.
Vergi Məcəlləsinin 125-ci maddəsinə əsasən, qeyri-rezidentin Azərbaycan Respublikasının ərazisindəki daimi nümayəndəliyinə aid olmayan ümumi gəlirindən ödəmə mənbəyində xərclər çıxılmadan aşağıdakı dərəcələrlə vergi tutulur:
- dividend - Vergi Məcəlləsinin 122-ci maddəsinə uyğun olaraq 5 faiz;
- faizlər - Vergi Məcəlləsinin 123-cü maddəsinə uyğun olaraq 10 faiz;
- rezident müəssisəsinin və ya sahibkarın riskin sığortasına və ya təkrar sığortasına dair müqaviləyə uyğun olaraq sığorta ödəmələri 4 faiz;
- Azərbaycan Respublikası ilə digər dövlətlər arasında beynəlxalq rabitə və ya beynəlxalq daşımalar həyata keçirilərkən rabitə və ya nəqliyyat xidmətləri üçün rezident müəssisəsinin və ya sahibkarın ödəmələri 6 faiz.
Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda digər dövlətlərdəki təyinat (göndərilmə) məntəqələri arasında, habelə Azərbaycan Respublikasının ərazisindən tranzit qaydada həyata keçirilən daşımalara görə rezident müəssisənin və ya sahibkarın ödəmələri bu maddə üzrə vergitutma obyekti deyildir.
Vergi Məcəlləsinin 125.1.5-ci maddəsinə əsasən, bu Məcəllənin 125.1.1-ci - 125.1.4-cü, 125.1.6-cı - 125.1.8-ci və 125.1-1-ci maddələrində göstərilən gəlirlər istisna olmaqla, hüquqi şəxslərin və vergi ödəyicisi kimi uçota alınmış fiziki şəxslərin işlərin görülməsindən və ya xidmətlərin göstərilməsindən əldə edilən gəlirlər və Azərbaycan mənbəyindən əldə edilən digər gəlirlər üzrə ödəmələrindən 10 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur.
Məcəllənin 125.1.6-cı maddəsində isə göstərilib ki, rezident müəssisəsinin və ya sahibkarın muzdlu işlə əlaqədar ödədiyi gəlir - Vergi Məcəlləsinin 101-ci maddəsində göstərilən dərəcələrlə; 2.500 manatadək 14 faiz, 2.500 manatdan çox olduqda 350 manat + (2.500 x 14%) + 2.500 manatdan çox olan məbləğin 25 faizi məbləğində vergi tutulur.
Vergi Məcəlləsinin 101.1-1-ci maddəsinə əsasən, neft-qaz sahəsində fəaliyyəti olmayan və qeyri-dövlət sektoruna aid edilən vergi ödəyicilərində işləyən fiziki şəxslərin muzdlu işdən aylıq gəlirlərindən vergi 2019-cu il yanvarın 1-dən 7 il müddətində 8.000 manatadək 0 faiz, 8.000 manatdan çox olduqda 8.000 manatdan çox olan məbləğin14 faizi həcmində vergi tutulur.
İcarə haqları və royaltidən Vergi Məcəlləsinin 124-cü maddəsinə uyğun olaraq 14 faiz, idman mərc oyunlarından, lotereyalardan, habelə digər yarışlardan və müsabiqələrdən pul şəklində əldə edilən uduşlardan (mükafatlardan) iştirakla bağlı ödənilən pul vəsaiti (pul qoyuluşu) çıxılmaqla qalan məbləğdən - Vergi Məcəlləsinin 101.5-cı maddəsinə uyğun olaraq 10 faiz vergi tutulur.
Vergi Məcəlləsinin 125.1-1-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının rezidentləri tərəfindən qeyri-rezident şəxslərə məxsus elektron pul kisəsində yaradılan hesaba pul köçürülərkən, əməliyyatı həyata keçirən yerli ödəniş xidməti təchizatçıları və ya xarici ödəniş xidməti təchizatçısının Azərbaycan Respublikasındakı filialı həmin rezidentdən köçürülən məbləğin 10 faizi miqdarında ödəmə mənbəyində vergi tutur.
Məcəlləsinin 104.4-cü maddəsində göstərilib ki, Azərbaycan Respublikasındakı daimi nümayəndəliklə bağlı olmayan əmlak təqdim edilməsindən gəlir əldə edən qeyri-rezident müəssisəsinin təqvim ili ərzində Azərbaycan mənbəyindən əldə etdiyi bu növ ümumi gəlirindən Vergi Məcəlləsində göstərilən və həmin dövrdə bu cür gəlirə aid olan xərclər çıxıldıqdan sonra vergi tutulur.
Misal 4: Azərbaycan Respublikasında daimi nümayəndəliyi olmayan Türkiyənin A şirkəti 2015-ci ildə Naxçıvan şəhərində yerləşən binanı 100.000 manata alıb və həmin ildə 110.000 manata satıb. Bu halda A şirkətinin ödəyəcəyi vergi aşağıdakı kimi hesablanacaq:
110.000 – 100.000 = 10.000 manat;
10.000 x 20% = 2.000 manat.
Vergi Məcələsinin 104.5-ci maddəsinə əsasən, əsas vəsaitlərin (vəsaitin) yenidən qiymətləndirilməsindən yaranan artım (yenidən qiymətləndirilmə nəticəsində yaranan müsbət fərq) mənfəət vergisinin vergitutma obyekti deyil.
Misal 5: Müəssisənin balansında qalıq dəyəri 50.000 manat olan avadanlığı var. Müəssisə lisenziyası olan qiymətləndirmə firması ilə müqavilə bağlayaraq avadanlığını yenidən qiymətləndirir. Nəticədə avadanlığın bazar qiyməti 55.000 manat təşkil edir. Yenidən qiymətləndirmə nəticəsində yaranan 5.000 (55.000-50.000) manat artım mənfəət vergisinin vergitutma obyekti sayılmır.
Vergi Məcələsinin 104.6-cı maddəsinə əsasən, kütləvi təklif edilmiş və tənzimlənən bazarda ticarətə buraxılmış səhmlərin Azərbaycan Respublikasının ərazisində, habelə ölkə hüdudlarından kənarda fəaliyyət göstərən fond birjasında təqdim edilməsi istisna olmaqla, hüquqi şəxsin nizamnamə kapitalındakı iştirak payı və ya səhmlər xalis aktivlərin iştirak payı və ya səhmlərə mütənasib dəyərindən yuxarı qiymətə təqdim edildikdə faktiki təqdimetmə qiyməti ilə nizamnamə kapitalındakı iştirak payının və ya səhmin nominal dəyəri arasındakı fərq, iştirak payı və ya səhmlər xalis aktivlərin iştirak payı və ya səhmlərə mütənasib dəyərindən aşağı qiymətə (güzəştli qiymətlə) təqdim edildikdə isə alqı-satqı müqaviləsinin bağlanıldığı tarixə xalis aktivlərin mütənasib dəyəri ilə nizamnamə kapitalındakı iştirak payının nominal dəyəri arasındakı fərq vergiyə cəlb edilən mənfəətdir. İştirak payları və ya səhmlər nominal qiymətdən yuxarı qiymətə alınmışdırsa, həmin iştirak paylarının və ya səhmlərin təqdim edilməsi zamanı gəlirdən çıxılan xərclər bu aktivlərin faktiki satınalma qiyməti ilə nəzərə alınır. Bu zaman iştirak payı və ya səhmlərin təqdim edilməsi əməliyyatı ilə bağlı əldə olunan gəlirdən həmin gəlirin əldə olunması ilə bağlı çəkilən digər xərclər də çıxılır.
Kapital – aktivlərdən bütün öhdəliklər çıxıldıqdan sonra vergi ödəyicisinin xalis aktivlərinin dəyəridir (Vergi Məcəlləsinin 13.2.74-cü maddəsi)
Kapital dörd hissədən ibarətdir: nizamnamə kapitalı,ehtiyat kapitalı, əlavə kapital və bölüşdürülməmiş mənfəət. Müəssisələrin əksəriyətində bunlardan əsasən ikisi - nizamnamə kapitalı və bölüşdürülməmiş mənfəət istifadə olunur.
Kapital = Nizamnamə kapitalı + Bölüşdürülməmiş mənfəət
Vergi Məcəlləsinin 104.6-cı maddəsinə uyğun olaraq müəssisənin səhmlərinin təqdim olunması zamanı 2 məqama diqqət etmək lazımdır.
1. Müəssisənin səhmlərinin dəyəri xalis aktivlərin nizamnamə kapitalındakı səhmlərə mütənasib dəyərindən yuxarı olmaqla təqdim edildikdə həmin səhmlərin təqdim olunmasından əldə edilən mənfəət səhmlərin faktiki təqdim olunma dəyəri ilə nominal dəyəri arasındakı fərq kimi hesablanır.
Misal 6: Tutaq ki, müəssisənin nizamnamə kapitalı hər birinin nominal dəyəri 400 manat olan 5 ədəd səhmdən ibarət olmaqla 2.000 manat təşkil edir. Müəssisənin il ərzində bölüşdürülməmiş mənfəəti 4.000 manat olub ki, nəticədə xalis aktivlərin dəyəri 6.000 manat (2.000 + 4.000 = 6.000) təşkil edib. 2019-cu ildə müəssisənin səhmlərindən üçü hər birinin qiyməti 1.400 manata təqdim edilib və həmin səhmlərin vergi ödəyicisinin mülkiyyətində olma müddəti 3 (üç) ildən azdır. Müəssisənin səhmlərinin təqdim edilməsindən əldə edilən ümumi gəlirlər və bu gəlirlərdən mənfəət vergisi aşağıdakı kimi hesablanacaq:
Xalis aktivlərin səhmlərə mütənasib dəyəri 1.200 manat təşkil edəcək
6.000 manat : 5 ədəd = 1.200 manat.
Misaldan görürdüyü kimi, 2019-cu ildə müəssisənin səhmlərindən üçü hər birinin qiyməti 1.400 manat, yəni hər biri xalis aktivlərin nizamnamə kapitalındakı səhmlərə mütənasib dəyərindən 200 manat (1.400 – 1.200 = 200 ) yuxarı olmaqla təqdim edilib. Bu halda həmin səhmlərin təqdim olunmasından əldə edilən mənfəət səhmlərin faktiki təqdim olunma dəyəri 1.400 manat ilə nominal dəyəri olan 400 manat arasındakı fərqdən hesablanmaqla 3.000 manat olduğunu müəyyən edirik:
1.400 x 3 = 4.200 manat;
400 x 3 = 1.200 manat;
4.200 – 1.200 = 3.000 manat.
Bu mənfəətdən də 600 manat mənfəət vergisi hesablanır:
3.000 x 20% = 600 manat.
2. Müəssisənin səhmlərinin dəyəri xalis aktivlərin nizamnamə kapitalındakı səhmlərə mütənasib dəyərindən aşağı olmaqla təqdim edildikdə həmin səhmlərin təqdim olunmasından əldə edilən mənfəət təqdim olunan səhmlər üzrə xalis aktivlərin nizamnamə kapitalındakı səhmlərə mütənasib dəyəri ilə qeyd edilən səhmlərin nominal dəyəri arasındakı fərq kimi hesablanır.
Misal 7: Tutaq ki, müəssisənin nizamnamə kapitalı hər birinin nominal dəyəri 300 manat olan 5 ədəd səhmdən ibarət olmaqla 1.500 manat təşkil edir. Müəssisənin il ərzində bölüşdürülməmiş mənfəəti 2.000 manat olub. Nəticədə xalis aktivlərin dəyəri 3.500 manat (1.500 + 2.000 = 3.500) təşkil edib. 2019-cu ildə müəssisənin səhmlərindən ikisi hər birinin qiyməti 600 manata təqdim edilib və həmin səhmlərin vergi ödəyicisinin mülkiyyətində olma müddəti 3 (üç) ildən azdır. Müəssisənin səhmlərinin təqdim edilməsindən əldə edilən ümumi gəlirlər və bu gəlirlərdən mənfəət vergisi aşağıdakı kimi hesablanacaq:
Beləliklə, xalis aktivlərin səhmlərə mütənasib dəyəri 700 manat təşkil edəcək:
3.500 : 5 = 700 manat.
Misaldan görürdüyü kimi, 2019-cu ildə müəssisənin səhmlərindən ikisi hər birinin qiyməti 600 manat, yəni hər biri xalis aktivlərin nizamnamə kapitalındakı səhmlərə mütənasib dəyərindən 100 manat (700 – 600 = 100) aşağı olmaqla təqdim edilib. Bu halda, həmin səhmlərin təqdim olunmasından əldə edilən mənfəət təqdim olunan səhmlər üzrə xalis aktivlərin nizamnamə kapitalındakı səhmlərə mütənasib dəyəri 700 manat ilə qeyd edilən səhmlərin nominal dəyəri olan 300 manat arasındakı fərqdən hesablanmaqla 800 manat olduğunu müəyyən edirik:
700 x 2 = 1.400 manat;
300 x 2 = 600 manat
1.400 – 600 = 800 manat.
Bu mənfəətdən 160 manat mənfəət vergisi hesablanıb ödənilir:
800 x 20% = 160 manat.
Sonda onu da qeyd edək ki, müəssisə iştirak paylarını və ya səhmləri nominal qiymətindən yuxarı qiymətə almışdırsa, həmin iştirak paylarını və ya səhmləri təqdim edən zaman gəlirdən çıxılan xərci bu aktivlərin faktiki satınalma qiyməti olacaq.
Misal 8: Fərz edək ki, müəssisə nominal qiyməti 1.000 manat olan səhmi 1.200 manata alıb. Səhmi alarkən 50 manat da digər (alqı-satqı ilə bağlı) xərci olub. Müəssisə bu səhmi təqdim edən zaman gəlirdən çıxılan xərci səhmin faktiki satınalma qiyməti (1.200 manat), 50 manat digər xərc olacaq.
Vergi Məcəlləsinin 104.6-1-ci maddəsinə əsasən, kütləvi təklif edilmiş və tənzimlənən bazarda ticarətə buraxılmış səhmlərin Azərbaycan Respublikasının ərazisində, habelə ölkə hüdudlarından kənarda fond birjasında təqdim edilməsi üzrə səhmin satış dəyəri ilə alış dəyəri və çəkilən digər xərclər arasındakı fərq vergitutma obyektidir.
Misal 9: Kütləvi təklif edilmiş və tənzimlənən bazarda ticarətə buraxılmış səhmin satış dəyəri 7.000 manat, alış dəyəri isə 3.000 manat olub. Həmin səhmlə bağlı 400 manat da digər xərclər çəkilib. Bu halda vergitutma obyekti 3.600 manat təşkil edir:
7.000 – 3.000 – 400 = 3.600 manat.
Vergi Məcəlləsinin 104.7-ci maddəsinə əsasən, vəkil qurumunun tərkibində fəaliyyət göstərən vəkillər tərəfindən göstərilən, yaxud göstərilməsi nəzərdə tutulan vəkillik fəaliyyəti ilə bağlı vəkil qurumuna daxil olan ödənişlərin vəkillərə ödənilən, yaxud ödənilməsi nəzərdə tutulan hissəsi qurumun vergi tutulan gəlirlərinə aid edilmir.
Misal 10: Tutaq ki, 2022-ci ildə vəkil qurumunun vəkillik fəaliyyəti ilə bağlı daxil olan ödənişlərdən 30.000 manat gəliri olub və həmin gəlirdən 20.000 manat qurumunun tərkibində fəaliyyət göstərən vəkillərə ödənilib. Bu halda 20.000 manat qurumun vergi tutulan gəlirindən çıxılır və qalan 10.000 manatdan (30.000 – 20.000 = 10.000) vergi hesablanır.
Vergi Məcəlləsinin 104.8-ci maddəsində göstərilib ki, mediasiya təşkilatı ilə bağlanmış mülki-hüquqi müqavilə əsasında fəaliyyət göstərən mediatorlar tərəfindən göstərilən mediasiya xidməti ilə bağlı mediasiya təşkilatına daxil olan haqların və mükafatların həmin mediatorlara ödənilməli olan hissəsi mediasiya təşkilatının vergitutulan gəlirlərinə aid edilmir.
Mediasiya iqtisadi və ailədaxili mübahisələrin məhkəmədən əvvəl mediatorlar tərəfindən həlli üsuludur.
Misal 11: 2024-cü il ərzində mediasiya təşkilatı ilə bağlanan mülki-hüquqi müqavilə əsasında fəaliyyət göstərən mediatorların göstərdikləri mediasiya xidmətinə görə təşkilata 150.000 manat vəsait daxil olub. Həmin vəsaitin 30.000 manatı təşkilata qalıb, 120.000 manatı isə mediatorlara verilib. Bu halda 30.000 manat mediasiya təşkilatının vergitutulan gəlirinə aid edilir. Mediatorlara ödənilən 120.000 manat isə mediasiya təşkilatının vergitutulan gəlirinə daxil olunmur.
