Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin ən dəyərli incilərindən biri olan muğam, əsrlərin sınağından keçərək bu günə qədər öz sehrini qoruyub. Onun dərin fəlsəfəsi, zəngin melodiyası və təsir gücü təkcə dinləyiciləri deyil, ifaçıların özlərini də sınağa çəkir. Xanəndəlik isə bu incəsənətin ən məsuliyyətli qollarından biridir - həm böyük ustadlardan miras qalan irsə sahib çıxmaq, həm də öz nəfəsini, öz baxışını bu irsə qatmaq tələb olunur. Bu səbəbdən xanəndənin yolu yalnız musiqi öyrənmək deyil, həm də daxili aləmini kəşf etmək, onu musiqi ilə ifadə etmək yoludur.
Müsahibimiz isə bu sənətin incəliklərinə dərindən bələd olan, səhnədə olduğu müddətdə dinləyici ilə mənəvi bağ qurmağı bacaran, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Artisti, xanəndə, müğənni İlkin Əhmədovdur. Onunla söhbətimiz muğamın sirli aləmi, sənətkar məsuliyyəti və musiqinin insana təsiri ətrafında oldu.
-İlkin bəy, bir xanəndə üçün ən çətin olan nədir? Ustadlara sadiq qalmaq, yoxsa öz üslubunu yaratmaq?
-Xanəndəlik sənətində ən çətin məqam ustadlara sadiq qalmaqla yanaşı, özünəməxsus bir üslub yaratmaq arasındakı incə balansı qorumaqdır. Siz də qeyd etdiniz ki, ustadlara sadiq olmaq bir mənada tərbiyə və borc hissidir. Bu, sənətin əsasını təşkil edir. Hər bir xanəndə gənc yaşlarından etibarən ənənəvi muğam məktəblərinin qaydalarını, zəngin bəstəkar irsini, muğamın dərinliklərini mənimsəməli, ustadların ifa tərzini dərindən öyrənməlidir. Bu sadiqlik, muğam sənətinin təməl sütunudur və onu gələcək nəsillərə çatdırmaq üçün zəruridir.
Lakin eyni zamanda, əsl sənətkarı adi ifaçıdan fərqləndirən əsas amil öz üslubunu yaratmaqdır. Bu, yalnız texniki bacarıqlarla əldə edilən bir şey deyil. Bu, xanəndənin daxili aləmini, hisslərini, şəxsi təcrübələrini və sənətə olan fərdi baxışını ifadə etməsidir. Öz üslubunu yaratmaq, ustadlardan öyrəndiklərini kor-koranə təkrarlamaq deyil, onlardan ilhamlanaraq yeni və təkrarsız bir səs tapmaqdır. Bu yolun hər addımı cəsarət, təcrübə və bədii axtarış tələb edir. Bu səbəbdən də hər ifaçı və ya pedaqoq bu məsuliyyətli yolu layiqincə qət edə bilmir. Öz üslubu olan xanəndə, ifa etdiyi muğama öz ruhunu, fərdi hisslərini qatır və tamaşaçının qəlbinə fərqli bir yolla toxunur.
-Bugünkü gənclərin muğama marağı barədə nə düşünürsünüz? Sizcə, ənənəni qorumaq üçün hansı addımlar vacibdir?
-Bu gün gənclərin muğama marağının artması həqiqətən sevindirici haldır. Bu, milli musiqimizin gələcəyi üçün böyük bir ümid mənbəyidir. Bir çox gənc istedadlı ifaçı muğamı öyrənmək və bu sənətdə öz yerini tapmaq üçün böyük həvəs göstərir. Bu marağı qorumaq və daha da artırmaq üçün bir sıra vacib addımlar atılmalıdır.
Siz də qeyd etdiyiniz kimi, televiziyalar və digər media orqanları bu işdə böyük rol oynamalıdır. Təəssüf ki, bəzən keyfiyyətsiz, bayağı musiqilərin daha çox yer aldığı proqramlara rast gəlirik. Milli musiqimizin, xüsusən də muğamın daha geniş auditoriyaya çatdırılması üçün məqsədli təbliğat aparılmalıdır. Yüksək keyfiyyətli muğam ifalarının, muğam müsabiqələrinin və bu sənətə həsr olunmuş maarifləndirici verilişlərin sayı artırılmalıdır. Bununla yanaşı, təhsil sistemində muğamın öyrədilməsinə daha çox diqqət yetirilməlidir. Məktəblərdə və musiqi ocaqlarında muğam dərsləri genişləndirilməli, gənc nəsillərə milli musiqimizin tarixi və nəzəri əsasları dərindən öyrədilməlidir.
Bundan əlavə, muğamın müasir auditoriyaya daha cəlbedici şəkildə təqdim olunması üçün müxtəlif layihələr həyata keçirilə bilər. Məsələn, muğamın caz, klassik musiqi və digər janrlarla sintezini əhatə edən layihələr yaradıla bilər. Bu yanaşma, muğamın gənc dinləyicilərə daha yaxın olmasına kömək edə bilər. Həmçinin, sosial media platformalarından istifadə edərək muğam sənətinin təbliği genişləndirilməlidir. Gənc xanəndələrin ifaları, muğam haqqında qısa, maraqlı videolar və məlumatlar sosial şəbəkələrdə yayılaraq daha çox gəncə çata bilər.
-Sizin həyatınızda elə bir ifa olubmu ki, səhnədən düşəndən sonra özünüz də heyrətə gəlib "bu mən idim?" demisiniz?
-Səhnədə ifa etdiyiniz an o qədər dərin və təsirli olur ki, ifadan sonra özünüzə belə "bu mən idim?" deməyinizə heyrət etmirsiniz, amma içdən bir təəccüb duyğusu yaşayırsınız. Bu, sadəcə texniki bacarıqların nümayişi deyil, ifa zamanı bütün daxili enerjinin, emosiyaların və ruhun musiqi ilə vəhdətə gəlməsidir. Bu cür ifalar nadir hallarda baş verir və adətən xanəndənin öz hisslərinin və düşüncələrinin tamamilə sənətlə birləşdiyi anlardır.
Bu hissi yaşamaq üçün cəsarət və təcrübəni birləşdirmək lazımdır. Təcrübə, illərlə qazanılmış bilik, ifa texnikası və sənətkarın özünü dərk etməsi deməkdir. Cəsarət isə bu təcrübədən kənara çıxaraq, yeni bir şey sınamaq, risk almaq və ürəyinin səsini dinləmək deməkdir. Bu iki keyfiyyət bir araya gəldikdə, ifa o qədər səmimi və təsirli olur ki, ifaçının özü belə ifanın gücündən heyrətə gəlir. Bu ifalar unudulmaz olur, çünki onlar yalnız notların ardıcıllığı deyil, həm də sənətkarın daxili aləminin bir parçasıdır. O an ifaçı özünü kənardan seyr edir və öz bacarıqlarına yenidən inanır, "Demək ki, bunu bacara bilərmişəm və etdim" deyə düşünür. Bu, hər sənətkarın karyerasında yaşaya biləcəyi ən dəyərli və mənalı anlardan biridir.
-Muğam insanın ruhuna təsir edir, sağaldıcı gücü var deyirlər. Siz öz həyatınızda muğamın bu təsirini hiss etmisinizmi?
-Muğamın insanın ruhuna təsir etməsi, sakitləşdirici və sağaldıcı gücə malik olması barədə deyilənlər həqiqətən də haqlı təriflərdir. Siz də qeyd etdiniz ki, bir neçə ifaçının səsindəki qəribə sehr sayəsində rahatlıq tapmısınız. Bu, sadəcə bir musiqi növü deyil, həm də daxili dünyamızı zənginləşdirən, bizi gərginlikdən azad edən bir terapiya vasitəsidir. Muğam ifasını dinləyərkən yaşanılan ağlamaq, içdə yüngüllük və rahatlıq tapmaq hissi musiqinin ruhumuza necə dərinliklə təsir etdiyinin bariz nümunəsidir. Bu, Şərq fəlsəfəsinə görə, muğamın hər bir ladının insan orqanizmi və psixologiyası ilə bağlı olmasından irəli gəlir. Hər bir muğamın, hər bir ladın fərqli bir duyğuya təsir etdiyi və fərqli bir ruh halı oyatdığı iddia edilir.
Muğamın bu müalicəvi gücü, onun səs, ritm və melodiya ilə birləşərək insan beyninin və emosiyalarının ən dərin qatlarına təsir etməsi ilə izah olunur. Muğam ifaçısının səsindəki duyğu, ifanın dərinliyi dinləyicini öz aləmindən ayırır və ona yeni bir mənəvi dünya açır. Bu o anda beynin açılması, gərginliyin azalması və gündəlik işlərə daha rahat bir əhval-ruhiyyə ilə davam etməyin yeganə səbəbidir. Bu, musiqinin sadəcə bir əyləncə vasitəsi deyil, həm də mənəvi inkişaf və sağlamlaşma mənbəyi olduğunu bir daha sübut edir.
-Muğam ifa edərkən ən çox kimlərin sözlərinə, hansı şeirlərə üstünlük verirsiniz və bunun səbəbi nədir?
-Muğam ifa edərkən şeir seçimi sənətkarın ifasına dərinlik qatan ən vacib amillərdən biridir. Muğamın özü bir fəlsəfədir və bu fəlsəfəni ən yaxşı şəkildə ifadə edən vasitə sözdür. Siz də qeyd etdiniz ki, aydın və xalqın başa düşəcəyi cümlələr olan şeirlərə üstünlük verilir. Bu, çox haqlı bir yanaşmadır. Muğam ifası sənətkar ilə dinləyici arasında bir körpü qurur və bu körpü dinləyicinin şeirin mənasını, ifadə olunan duyğunu başa düşməsi ilə daha da möhkəmlənir.
Müxtəlif dövrlərin şairlərinin - Füzuli, Nəsimi, Səməd Vurğun, Bəxtiyar Vahabzadə kimi - qoşma, qəzəl və digər şeir formalarından istifadə etmək muğamın ifasına zənginlik qatır. Xalqın başa düşəcəyi sözlər seçməyin səbəbi, muğamın xalqın özündən qaynaqlanan bir sənət olmasıdır. Muğam ifaçısı şeiri ifa edərkən bu sözlərin mənasını öz hissləri ilə birləşdirir və ona yeni bir həyat verir. Bu, ifaçının sözlərə verdiyi fərdi yanaşma, onu musiqi ilə birləşdirərək duyğuları ifadə etmək bacarığıdır. Bu səbəbdən də muğam ifası zamanı seçilən şeirlər təkcə gözəl sözlər deyil, həm də xalqın mədəniyyətini, adət-ənənələrini və fəlsəfəsini əks etdirən mənəvi dəyərlərdir.
-Səhnədə ifa edərkən xalqın alqışını, sevgisini hiss etmək bir sənətkar üçün hansı duyğunu yaşadır?
-Hər bir sənətkar üçün səhnədə xalqın sevgisini və alqışını hiss etmək unudulmaz bir duyğudur. Siz də bu məsələyə realist yanaşaraq qeyd etdiniz ki, hər sənətkarın maddi gəlir əldə etmək məqsədi var. Lakin sənətin əsl dəyəri, maddi qazancdan daha böyükdür. İfa zamanı beyninizdə yaradıcılıq və improvizasiya edərkən alqışlar haqqında düşünmürsünüz. O an yalnız ifanızın mükəmməlliyinə, musiqinin dərinliyinə və dinləyicilərlə qurduğunuz mənəvi bağa fokuslanırsınız.
Məhz bu an ifaçı ilə dinləyici arasında bir enerji mübadiləsi yaranır. Tamaşaçıların diqqətli baxışları, ifanın hər notuna diqqətlə qulaq asması sənətkar üçün ən böyük mükafatdır. Bu alqışlar yalnız bir alqış deyil, həm də sənətkarın zəhmətinə, istedadına və ruhuna verilən qiymətdir. Xalqın sevgisini hiss etmək, sənətkarın öz yolunun doğru olduğuna inanmasına səbəb olur. Bu, sənətkarı daha da böyük nailiyyətlərə ruhlandırır və ona gələcəkdə daha yaxşı ifalar yaratmaq üçün motivasiya verir. Səhnə enerjisi, alqışların səsi, tamaşaçıların heyranlığı sənətkarın ruhunu qidalandıran və onu daha da gücləndirən bir vasitədir. Bu o andır ki, sənətkar öz fəaliyyətinin əsl mənasını dərk edir və sənətin yalnız bir peşə deyil, həm də bir həyat tərzi olduğunu bir daha anlayır.
Sevda Dəniz
