“Leyli və Məcnun” Şərq musiqisində böyük bir mədəni sıçrayış idi”
Teleqraf-ın müsahibi bəstəkar, Əməkdar incəsənət xadimi, professor Aydın Əzimdir.
Publika.az onunla müsahibəni təqdim edir:
- Bu il Üzeyir Hacıbəylinin 140 illiyidir. Doğum gününə az qalıb. Giriş üçün elə buradan başlayaq. Bildiyiniz kimi, Əlisa Nicatın Üzeyir Hacıbəyli haqqında bir povesti, çoxlu yazıları var. O, yazılarından birində belə bir ifadə işlətmişdi ki, “Üzeyir bəy, sən niyə Avropada doğulmadın? Orada doğulsaydın, dünya səviyyəli bəstəkar olardın”. Siz necə düşünürsünüz, Üzeyir bəy Avropada doğulsaydı, həmin istedadla başqa bir bəstəkar olacaqdı?
- Mən bu fikirlə razı deyiləm. O dövrdə Azərbaycan musiqi sahəsində böyük nailiyyətlər əldə edib. İkincisi, mən düşünürəm ki, Üzeyir bəy yaradan tərəfindən bizə göndərilmiş böyük bir hədiyyədir. O dövrdə onu qoruyub-saxlaya bilmək də böyük iş idi. O dövrdə bizim böyük yazarlara, filosoflara, şəxsiyyətlərə, ziyalılara qarşı ağır repressiyalar olmuşdu. Həmin dəhşətli dövrdə Üzeyir bəyi Allah qoruyub saxlayıb.
Biz Üzeyir bəyi dünyada lazımınca təbliğ edə bilməmişik
Ümumiyyətlə, mənim dünyada musiqi sənətinə ayrıca bir baxışım var. Çoxları mənim bu düşüncələrimə tərəddüdlə yanaşır. Amma mən tərəddüdsüz deyə bilərəm ki, Avropa sadəcə gözəl musiqi sənəti vüsət almış bir yerdir. Bu qədər yəni. Çünki Yer üzündə müxtəlif musiqi mədəniyyətləri var. Biz sanki özümüzə qiymət vermirik. Bizim ən böyük səhvimiz odur ki, xalqın bu boyda musiqi sistemi yaratmasını qiymətləndirmirik. Rəhmətlik Niyazinin sözüylə desək, musiqi sisteminin yaradıcısı elə bizik. Musiqi sistemini Avropa bizdən götürüb. Niyazi belə düşünürdü. Bu baxımdan sizin sualınıza belə cavab verim ki, Əlisa Nicatın həmin fikriylə razılaşmıram, doğru hesab etmirəm. Üzeyir bəy sadəcə türk musiqisi üçün yox, həm də türk mədəniyyəti üçün böyük bir şəxsiyyətdir. Müsahibələrimin birində demişəm ki, Üzeyir bəy sadəcə bəstəkar deyil. Bu fikri eşidəndə hamı təəccüblənir: “Necə yəni?”. Üzeyir bəy sadəcə bəstəkar deyil, o, bizim Cümhuriyyətin yaradıcılarından biridir. Cümhuriyyətin mədəni binasını quran böyük bənnadır. Musiqili teatrımızı yaradan, daha doğrusu, musiqili teatra yeni nəfəs verən şəxsdir. Bu baxımdan, Üzeyir bəy dünyəvi bəstəkardır. Biz azərbaycanlılar, biz türklər Üzeyir bəyi dünyaya təqdim edə bilməmişik. Hətta onun bir çox işlərini davam etdirə bilməmişik. Çünki işğal altında olmuşuq.
Üzeyir bəy professional Azərbaycan musiqisinin banisi deyil
- Aydın bəy, hansı işlərini davam etdirə bilməmişik? Bu fikri bir az açıqlaya bilərsiniz?
- Belə deyim, bütün məxəzlərdə belə deyilir və təkrarlanır: Üzeyir Hacıbəyli professional Azərbaycan musiqisinin banisidir. Siz də belə düşünürsünüz, düzdür? Amma elə deyil. Bu fikir həm Azərbaycan xalqına, həm də Üzeyir bəyə qarşı yanlış fikirdir. Bu fikri bilərəkdən beynimizə yeridiblər ki, bizi kökümüzdən ayırsınlar. Bizim çox böyük və qədim musiqi sistemimiz var. Üzeyir bəy milli musiqimizdə yeni üfüqlər açmış bir dahidir. Əgər Qlinka rus simfonik musiqisinin banisidir deyiriksə, bu, doğru ifadədir. Amma Üzeyir bəydən qabaq da bizdə professional musiqi sistemi vardı. Məgər Üzeyir bəydən əvvəl bizim bəstəkarlarımız yox idi?! Onda bəs Əl-Fərabi kimdir? Ürməvi bəstəkar deyildimi? Əbdülqadir Marağayi bəstəkar deyilmi? Sadəcə yazı sistemi yox idi. Avropada isə müəlliflər institutunda yazılı sistem inkişaf etmişdi. Ona görə də, musiqi yazılır, sonra imza qoyulurdu. Məsələn, bu musiqi Motsarta aiddir. Bizdə belə sistem olmayıb. Yazı sisteminin olmamasının səbəbləri də ayrıca tədqiqat mövzusudur. Çünki həm Əl-Fərabi, həm İbn Sina musiqi üçün yazı sistemi yaratmağa çalışıblar. O boyda inteqral sistemini yaradan türk xalqı niyə bu yazı sistemini yarada bilməyib? Bu, bir sirrdir. Bunun səbəbini öyrənmək lazımdır. Mən öz adıma deyirəm ki, bizim musiqi təfəkkürümüz daha gəlişmiş yazı sistemi ilə ifadə olunmalıdır. Bunu işləmək və gəlişdirmək lazımdır.
Füzulini, Nəsimini bağıra-bağıra oxumaq olmaz
- Maraqlıdır, Aydın bəy, niyə?
- Birinci səbəbi odur ki, orada hafizə iştirak edir. Bir də, bizim musiqi prosessual sənətdir. Dondurma sənəti deyil. Məsələn, Avropada yazı sistemi olanda orada vertikal düşüncə inkişaf etmişdi. Əsər yazılıb dondurulub. Avropada yaranan əsərlər donmuş haldadır. Yaranma prosesi olub, amma nəticə dondurulmuşdur. Bizdə elə deyil. Biz yatanda da hafizəmizdə bu proses gedir. Hansısa muğamat dəyişir. Proses dayanmır. Qəfil bir oyanışla o əsərdə yeni bir səhifə açmaq olur. Yəni, əsas prosesdir. Nəticə onsuz da var. Gözəl nəticələr ifa edilir. Amma xanəndə cürbəcür olur. İfaçı xanəndə hafizədə dondurulmuş əsəri yaxşı ifa edir. Amma əsl muğamat dondurulma deyil. Əsl muğamat gərək həmişə çağlasın. Bizim musiqi təfəkkürümüz “sürəc” təfəkkürüdür. Ona görə də, bu təfəkkürə yazı yaramır. Yazı ona görə yaranır ki, model, çərçivə olsun.
Bizim muğamatımız o dövrdə çox aşınmışdı. Məsələn, plakları yazan polyaklar üçün hə, qeyri-adi ola bilərdi. Bizim qışqırığımız da onlar üçün qeyri-adidir. Füzulidir, Nəsimidir – bunları bağıra-bağıra oxumaq olmaz.
Bəhram Mansurovun sözlərini heç vaxt unutmaram. Millət də unutmamalıdır. O deyirdi ki, bütün musiqi alətlərini, xanəndələri yığışdırıb tonqalda yandırsaq belə, bizim bu muğamat çayır kimi yenə haradansa çıxacaq. Üzeyir bəy bu baxımdan aşınmış muğamlar üçün bir sistem yaratdı.
- Sözünüzə qüvvət, İlbər Ortaylının da bir sözü var ki, Osmanlıdakı saray musiqisi də Əbdülqadir Marağayidən təsirlənib gəlib. Haqlısınız, bizdə həmişə elə bil, keçmişi bəyənməmək kimi bir şey var. Bir də məni həmişə bir şey düşündürüb: ilk opera yarananda “Zənbur” jurnalında Üzeyir bəyi aşağılamaq məqsədilə bir karikatura çəkilmişdi. Ayağında çarıq, başında çoban papağı. Sizcə, bu nə ilə bağlı idi? Üzeyir bəyin Şuşadan gəlib Bakıdakı mühitdə yaradıcılıqla məşğul olması ilə? Yəni, o dövrdə də Bakını daha elit, ziyalı mühiti kimi görmək vardımı?
- Üzeyir bəy Şuşada lap körpə vaxtı olub. O hər şeyi Bakıda öyrənib. Məşədi Süleyman haqqında eşitmisiniz? Eldar Mansurovun ulu babasıdır. Onun kimi muğamat bilən vardı? Sonra Əbülfərəc Buzovnalı. Məşədi Süleyman avropalılar kimi geyinir, onlar kimi görünməyə çalışırdı. Amma Üzeyir bəy ona “Leyli və Məcnun”da oynamağı təklif edəndə, o, razılaşmır. Ona görə Qurban Pirimovu gətirir. Məşədi Süleyman deyib ki, “nə?, səhnə?, mən?, heç vaxt!” Yəni, mühafizəkar adam idi. Amma bütün muğamat sistemini əla bilirdi. Üzeyir bəy sistemi onlardan öyrənib. Baxıb görüb ki, xanəndələr muğamat sənətini get-gedə aşındırırlar. Kontrol olmasa, indikilər də muğam sənətini aşındırarlar. Mən bunu deyəndə sözlərimi bəyənmirlər.
Nə isə. Bir hadisə danışım. Söhbət səksəninci illərdən gedir. Mən səs rejissoru işləyirdim. Bəstəkar Adil Bəbirovla birlikdə Hacı Məmmədovun ifasını lentə yazırdıq. Fasilə idi, siqaret çəkməyə çıxmışdıq. Hacı həyəcanlanmışdı, tər basmışdı. Adil dedi ki, yaman tərləmisən, bəlkə içəri girəsən, soyuq olmasın. O da dedi ki, bu tərləmək deyil ki. Bir gün dedilər ki, Üzeyir bəy bütün muğamatçılara qulaq asacaq. Girdim içəri, Üzeyir bəy oturmuşdu. Mənə dedi ki, hə, övladım, nə çalacaqsan?”. Mən də cavab verdim ki, “Mahur-Hindi”. “Buyur” dedi, başladım. Yarım dəqiqə keçmədi, dedi saxla. Dedi ki, “bala, etüd çalma”. Hacı deyir, xəcalətimdən elə bir tər gəldi ki, mənə. Bu, mənə dərs oldu.
Xanəndələr toylarda yetişir
Bu hadisəni indi ona görə danışıram ki, muğamat sənəti sistemli sənətdir, bunu kontrol etməsən aşınar, dağılar. 20-ci yüzilliyin əvvəllərində xanəndələr filarmoniya olmayanda, konsertlər olmayanda toylarda yetişiblər. O illərdə toy – xalq filarmoniyası idi. Xanəndələr toylarda püxtələşirdi. Bakı kəndlərində hələ də elədir. O vaxt muğamat elə aşınmışdı ki, Üzeyir bəy onu toparladı. Üzeyir bəyin ətrafı vardı. Onun ətrafı üçrəngli bayrağın nümayəndələri idi. Mirzə Fətəli Axundovdan başlayan müəyyən bir proqram formalaşmışdı. Böyük bir gündəm yaranmışdı: Musiqili teatr yaratmaq. Musiqili teatr məhərrəmlik şəbihləri, halay formatında idi. Sistem şəkildə teatr sənəti yox idi. Bu ideya gündəmə gələndə 22 yaşlı gənc Üzeyir bəy “Leyli və Məcnun”, öz sözüylə desək, “türk operası”nı yaratdı.
- Aydın bəy, musiqili teatr yaratmaq ideyası Üzeyir bəyin şəxsi ideyası olub, yoxsa belə deyək, mühitin?
- Öz ideyası idi. Təbii ki, mühitdə də müəyyən fikirlər vardı.
- Bəs niyə məhz “Leyli və Məcnun”?
- Çünki o mövzu geniş yayılmışdı. Aşıqlar o mövzuda dastan söyləyirdilər. Xalq arasında geniş yayılmış, hamının bildiyi mövzu idi. Digər tərəfdən, Füzuli müəyyən sosial çevrənin, elitanın şairi idi. Həm də “Leyli və Məcnun”da növhələr (red. Növhə - ərəb sözüdür, mənası “kədərli nəğmə”, “ağı” deməkdir), sinəzənlər istifadə edilib axı. Yeri gəlmişkən, Üzeyir bəyi dahi hesab edənlərin çoxu onu həqiqətən anlamayıb. Araşdırdıqca, tədqiq etdikcə onun elə tərəfləri ortaya çıxır ki, mən şəxsən valeh oluram. Mənim Üzeyir bəyə həsr olunmuş iki böyük məqaləm var. Biri “Üzeyir bəyin vəsiyyətləri”, digəri də bu yaxınlarda yazdığım “Koroğlu operasında aşıq səhnələrinin melodik xüsusiyyətləri” adlanan elmi məqalələrdir. Məqalələrimdə də qeyd etmişəm. Orada elə cəhətlər var ki, mən onlara əsaslanaraq öz Fuqa sistemimi (red. Fuqa – bir musiqi mövzusunun ardıcıl səslərlə təkrarından ibarət forması) yaratmışam. Üzeyir bəyə, yəni muğamata əsaslanan sistem yaratmışam və tələbələrimə öyrədirəm.
- Aydın bəy, bayaq qeyd etdiniz ki, Üzeyir bəyin, bilinməyən, görünməyən tərəfləri var. Bu haqda da danışaq, maraqlıdır, onun bilmədiyimiz tərəfləri hansılardır? Üzeyir bəy axı həmişə tədqiq olunub...
- Bilirsiniz, küçədən keçən bir adamdan da Üzeyir bəy kimdir soruşsan “dahidir” deyəcək. Bu sözdən başqa ortada heç nə yoxdur. Məsələn, indiyəcən elə düşünürlər ki, “Leyli və Məcnun” operanın primitiv variantıdır. “Koroğlu” isə Avropa operasına daha yaxın əsərdir. Əslində isə, “Leyli və Məcnun” əsl, milli, mən opera demək istəmirəm, şah əsərimizdir.
