Uşaqlıq dövrü insan həyatının ən həssas və formalaşdırıcı mərhələsidir. Bu dövr insan şəxsiyyətinin təməl daşı kimi qiymətləndirilir. Məhz bu mərhələdə uşaqlar gördüklərindən, eşitdiklərindən, yaşadıqları təcrübələrdən və oxuduqları kitablardan böyük təsir alır. Bu baxımdan uşaq ədəbiyyatı uşağın düşüncə və mənəvi dünyasının formalaşmasında əvəzsiz rol oynayır.
Uşaq ədəbiyyatının mənəvi dəyərlərin aşılanmasındakı rolu
Uşaq ədəbiyyatı – nağıllar, şeirlər, hekayələr, povestlər və digərləri uşaqlara ailə, dostluq, dürüstlük, mərhəmət, ədalət kimi mənəvi dəyərləri aşılayan bir vasitədir. Bu ədəbiyyat vasitəsilə uşaq hansı davranışların doğru, hansının isə yanlış olduğunu öyrənir. Ədəbiyyatda təqdim olunan müsbət obrazlar uşağa nümunə olur, mənfi obrazlar isə ondan uzaq durmalı olduğu xarakterləri göstərir.
Tanınmış yazıçı və şair Qəşəm Nəcəfzadə məsələ ilə bağlı Operativ Media-ya verdiyi açıqlamada uşaq ədəbiyyatının təsir gücünün yalnız yazılı mətnlə deyil, bu ədəbiyyata münasibət və valideynlərin yanaşması ilə də əlaqəli olduğunu qeyd edib:
"Uşaq ədəbiyyatı yalnız ona maraq olduqda öz funksiyasını yerinə yetirə bilər. Bu marağın formalaşması isə ilk növbədə valideynlərdən asılıdır. Valideynlər kiçik yaşlı uşaqları üçün kitablar almalıdırlar. Çünki bu yaşda uşaqlar özləri gedib kitab ala bilmirlər. Bu məsələdə əsas məsuliyyət valideynlərin üzərinə düşür.
Uşaq ədəbiyyatının əsas məqsədi uşağın mənəviyyatını və nitq qabiliyyətini formalaşdırmaqdır. Amma bu təsir yalnız o halda mümkündür ki, uşaq onu uşaq kimi qəbul edən bir mühitdə böyüsün. Yəni valideyn uşağa azadlıq verməli, onu olduğu kimi – uşaq olaraq qəbul etməlidir. Əgər valideyn uşağın uşaqlığını əlindən alır, onu böyüklər kimi tərbiyə edirsə – “bura getmə, ora toxunma” kimi qadağalarla onu daim məhdudlaşdırırsa – bu zaman uşaq uşaq ədəbiyyatından da lazımi təsiri ala bilmir.
Sovet dönəmi reallıqları formal olaraq bitsə də, onun didaktik tərbiyə modeli bir çox ailələrdə hələ də davam edir. Bu səbəbdən uşaq uşaqlığını yaşaya bilmir, erkən yaşda “böyüyə çevrilir”. Bu cür böyüyən uşaqlar nə qədər uşaq kitabı oxusalar da, həmin ədəbiyyat onların dünyagörüşünə təsir etmir. Hətta bəzi hallarda uşaq valideynindən qorxduğu üçün özünü gizlədir, tərbiyəli kimi göstərməyə çalışır. Amma uşaqlığını yaşamadığı üçün 30 yaşdan sonra uşaq kimi davranmağa başlayır – sanki gecikmiş bir uşaq dönəmini kompensasiya edir.
Bundan əlavə, uşaq ədəbiyyatında təqdim olunan bəzi personajlar da düşündüyümüz qədər müsbət təsir bağışlamır. Məsələn, “Cırtdan” obrazı illərdir nümunə kimi göstərilir, amma bu obraz əslində uşaqlar üçün ideal deyil. Cırtdan həm zahirən eybəcər təsvir olunur, həm də müəyyən mənada yalançı və rüşvətxor kimi təqdim edilir. Bu xüsusiyyətlər uşaqlara müsbət təsir göstərə bilməz.
Doğrudur, müəyyən dövrlərdə yazılı ədəbiyyat yayılmadığı üçün xalq şifahi rəvayətlər və nağıllarla zaman keçirmişdir. Amma bu rəvayətlərdə hər zaman tərbiyəvi dəyər tapmaq olmur. Bu səbəbdən uşaq ədəbiyyatına yanaşmada diqqətli olmaq, uşağın həm psixoloji, həm mənəvi inkişafını nəzərə almaq lazımdır".
Psixoloji təsir
Uşaq ədəbiyyatının uşaqların psixologiyasına təsiri isə düşündüyümüzdən daha dərin və güclüdür. Psixoloq Fərqanə Mehmanqızı bildirir ki, nağıl və hekayələr uşaqların təhtəlşüuruna təsir edərək onların xarakterinin formalaşmasına, dünyagörüşünün inkişafına səbəb olur:
“Nağıl terapiyası ilə biz formalaşdırmaq istədiyimiz xarakteri obrazların köməyi ilə uşağın təhtəlşüuruna yeridirik. Həyata baxışında, insanlarla davranışında, cəmiyyət və ətraf haqqında anlayışında bu obrazların rolu böyükdür.”
Bu baxımdan psixoloqlar uşaqların inkişafında bədiiliyin gücündən istifadə edir, müəyyən davranış pozuntularının düzəldilməsində, uşağın mənəvi dünyasında tarazlıq yaratmaqda nağıl terapiyasına müraciət edirlər. Bu terapiya metodunda nağıl qəhrəmanları uşağa müxtəlif rollarda təqdim edilir, uşağın özünü müəyyən obrazlarda tanıması və dəyişdirməsi üçün zəmin yaradılır.
Uşaq ədəbiyyatında seçimlərin önəmi
Uşaq ədəbiyyatı təkcə məlumat ötürmür, uşaqla birbaşa psixoloji dialoqa girir. Ona görə də uşağa təqdim edilən ədəbiyyatın keyfiyyəti, dili, mesajları, obrazları çox mühümdür. Burada həm müəllifin məsuliyyəti, həm valideynin seçimi, həm də müəllimlərin yönləndirməsi əsas rol oynayır. Uşağa yalnız "əyləndirici" deyil, həm də "tərbiyəedici" təsirli ədəbiyyat təqdim olunmalıdır.
Uşağa təqdim olunan kitablar onun düşüncə və hiss dünyasını zənginləşdirməli, empatiya qabiliyyətini inkişaf etdirməli, həyatda qarşılaşa biləcəyi situasiyalara dair birgə düşünmək fürsəti verməlidir.
Uşaq ədəbiyyatının uşaqların psixologiyasına təsiri həm nəzəri, həm də praktiki olaraq çox mühüm bir məsələdir. Bu təsir uşağın psixoloji inkişafını, şəxsi keyfiyyətlərini və dünyagörüşünü formalaşdırmaqda əsas rol oynayır. Psixoloq Fərqanə Mehmanqızının qeyd etdiyi kimi, nağılların və hekayələrin uşaqların təhtəlşüuruna təsir edərək onların xarakterini və həyat tərzini formalaşdırmağa kömək etdiyi bir həqiqətdir. Uşaqlar, özlərinə uyğun obrazlar vasitəsilə daxili dünyalarını kəşf edir və həyatın müxtəlif aspektlərini başa düşməyə çalışırlar.
Dilin və mesajların önəmi
Uşaqların inkişafında dilin rolu çox böyükdür. Uşaq ədəbiyyatının dili sadə və anlaşıqlı olmalı, amma eyni zamanda zəngin olmalıdır ki, uşaq yeni sözlər öyrənsin və düşüncə dünyası genişlənə bilsin. Ədəbiyyatın içindəki dilin seçimi, uşaq üçün dərs və mesajların düzgün və aydın şəkildə çatdırılmasını təmin edir. Məsələn, uşağa yaxşılıq və pislik arasındakı fərqi izah edən bir nağıl, həm də uşağın əxlaqi dəyərlərini formalaşdırır.
Uşağa təqdim edilən hekayələr və nağıllar həmçinin bir çox çətin həyat məsələlərinə dair "yumuşaq yanaşmalar" təklif edir. Bu da uşağın hər hansı bir problemi və ya emosional vəziyyəti daha rahat şəkildə başa düşməsinə və onunla necə mübarizə aparmasına kömək edir. Bu cür ədəbiyyat həm də uşağın öz gücünə inanmasına və öz potensialını kəşf etməsinə şərait yaradır.
Tərbiyəvi və təhsil məlumatı
Uşaq ədəbiyyatının yalnız əyləncədən ibarət olmaması vacibdir. O, həm də uşağa həyat haqqında faydalı məlumatlar təqdim etməlidir. Bu müxtəlif mədəniyyətlər, fərqli sosial təbəqələr və həyat tərzləri haqqında məlumatlar ola bilər. Uşaq ədəbiyyatı, cəmiyyətdəki müxtəlif hadisələri, əxlaqi dəyərləri və həyatda qarşıya çıxan problemləri təhlil edərək uşağa bu məsələlərlə necə başa çıxmağı öyrətməlidir.
Beləliklə, uşaq ədəbiyyatı, uşaqların həm əxlaqi, həm də psixoloji inkişafında çox əhəmiyyətli bir rol oynayır. Uşağa təqdim edilən nağıllar və hekayələr onun həyatın müxtəlif aspektlərini öyrənməsinə, daxili dünyasını anlamağa və sosial münasibətlərini inkişaf etdirməyə kömək edir. Bu baxımdan, uşaq ədəbiyyatının tədrisində və seçilməsində diqqət və məsuliyyət vacibdir.
Qeyd: material Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin (MEDİA) maliyyə dəstəyi ilə uşaq və gənclərin fiziki və mənəvi inkişafı istiqaməti üzrə hazırlanıb.
