Milli.az saytından əldə olunan məlumata görə, ain.az məlumat yayır.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Geosiyasətin salnamələrində rəqəmlər nadir hallarda poetik gücə malik olur, amma 2025-ci ilin Rusiya qaz ixracına dair göstəriciləri sadəcə statistika deyil - nekroloqdur. "Reuters" agentliyi "Türk axını" marşrutu üzrə hesabatlara istinadən hesablayıb ki, 2025-ci ilin ilk on ayında "Qazprom" Avropaya cəmi 14,7 milyard kubmetr qaz göndərib. Bu, bazarda təkcə antirekord kimi yox, bütöv bir dövrün silinməsi kimi qeydə alınıb. Bu göstərici təkcə ötən ilin səviyyəsindən aşağı deyil, 1975-ci ildə Avropaya çatdırılan 19,3 milyard kubmetrlik həcmin də gerisindədir.
İndiki göstəricilər - Leonid Brejnev dövründən, yəni onun "qaz əvəzində borular" kimi tanınan simvolik sazişindən əvvəlki mərhələyə qayıdışdır. Məhz o razılaşma Moskva ilə Avropa paytaxtları arasında yarım əsrlik enerji qarşılıqlı asılılığının bünövrəsini qoymuşdu. Soyuq müharibənin qızğın çağını, Əfqanıstan müharibəsini, Berlin divarının uçurulmasını və SSRİ-nin dağılmasını arxada qoymuş bu strateji körpü, paradoksal şəkildə, xarici düşmənlər tərəfindən deyil, məhz Moskvanın özü tərəfindən - 2022-ci ildəki taleyüklü strateji səhv nəticəsində dağıdıldı.
Kreml hesab edirdi ki, Avropanın Rusiyadan qaz asılılığı (40 faiz) onun "mütləq silahı"dır və bu, Brüsseli və Berlini Ukraynaya dəstəkdən çəkindirəcək. Amma bu inam puç çıxdı. Avropa siyasətçiləri enerji təchizatının təhlükəsizliyi, ekoloji davamlılıq və əlçatanlıq arasında tarazlığı təmin etməyə çalışan "enerji trilemması" qarşısında durduqda, əlçatanlığı qurban verib (2022-ci ildə qiymətlərin şok artımına razılaşaraq) təhlükəsizliyi mütləq prioritet elan etdilər.
Nəticədə Rusiya könüllü şəkildə öz əsas geosiyasi aktivini - illərlə 200 milyard kubmetrə qədər qaz qəbul edən premium bazarını - sıfırladı.
Lakin "Qazprom"un "milli çempion"dan trilyonlarla zərər gətirən maliyyə qara dəliyinə çevrilməsi - faciənin yalnız ilk, artıq baş vermiş hissəsidir. 2025-ci ildə Rusiya dövlət modelinin özülünü sarsıdan, varoluş xarakterli təhlükə özünü göstərdi. Biz eyni vaxtda ikiqat çökmənin - sinxron kollapsın - şahidiyik.
Qaz sənayesi can çəkişdiyi bir vaxtda, Rusiyanın büdcəsinin əsas dayağı olan neft sektoru - hələ də ixrac gəlirlərinin böyük hissəsini təmin edən sahə - koordinasiyalı ikiqat zərbə altındadır. Birinci zərbə fiziki xarakter daşıyır: 2025-ci ilin yayından etibarən Ukrayna Rusiya neft emalı zavodlarına pilotsuz aparatlarla genişmiqyaslı və texnoloji cəhətdən mürəkkəb hücumlar həyata keçirərək kritik istehsal güclərini sıradan çıxarır. İkinci zərbə maliyyədir: 2025-ci ilin oktyabrında ABŞ və onun müttəfiqləri ilk dəfə olaraq "Rosneft" və "Lukoil" kimi sənayenin dayaqlarına qarşı birbaşa bloklayıcı sanksiyalar tətbiq etdilər.
Bu ikiqat çökmə - qaz sektorundakı özünü məhv etmə və neft sektorundakı koordinasiyalı boğulma - sadəcə sahəvi böhran deyil. Bu, SSRİ-nin son dövrlərindən bəri mövcud olan, gəlir və beynəlxalq təsir aləti kimi karbohidrogen ixracına əsaslanmış bütün Rusiya iqtisadi-siyasi modelinin sistemli şəkildə sökülməsidir.
Bu məqalə həmin ikiqat kollapsın anatomiyasını, Rusiyanın strateji "bucaqdönmələrinin" uğursuzluğunu və qlobal enerji arxitekturasında baş verən tektonik dəyişiklikləri təhlil edir. Moskvanın boşaltdığı yeri isə artıq daha etibarlı oyunçular - ABŞ, Norveç və Azərbaycan kimi tərəfdaşlar - tutur.
Tarixi-siyasi fon: "enerji qarşılıqlı asılılığı" doktrinası və onun süqutu (1973-2025)
2025-ci ilin fəlakətinin miqyasını anlamaq üçün Moskva ilə Avropa arasındakı yarım əsrlik münasibətləri müəyyənləşdirən doktrinanın necə formalaşdığını xatırlamaq lazımdır.
Mənşə (1970-1980-ci illər): iqtisadiyyat Ostpolitik-in əsasında
Rusiya-Avropa enerji ittifaqının təməli 1970-ci illərin əvvəllərində - gərginliyin azalması dövründə - qoyulmuşdu. "Qaz əvəzində borular" adlı sazişlər ideoloji baryerləri aşan qarşılıqlı praqmatizmin məhsulu idi. Planlı iqtisadiyyatı sərt valyutaya möhtac olan SSRİ üçün enerji dünya bazarında rəqabətədavamlı azsaylı mallardan biri idi. Qaz ixracı həm texnologiya, həm ərzaq idxalını maliyyələşdirən sabit "neftdollar" mənbəyinə çevrildi.
Qərbi Avropa, xüsusilə də Almaniya Federativ Respublikası (AFR) üçün isə bu, təkcə ticarət deyildi - kansler Villi Brandtın Ostpolitik xəttinin iqtisadi təcəssümü idi. Qərbi Sibir qaz kəmərləri Soyuq müharibənin gərginliyini iqtisadi qarşılıqlı asılılıqla yumşaldan fiziki "körpülər" sayılırdı. Bu məntiq heyrətamiz dərəcədə davamlı oldu: SSRİ-nin Əfqanıstana müdaxiləsini, Avropada "Pershing" raketlərinin yerləşdirilməsini və Reyqan administrasiyasının sərt tənqidlərini belə adladı. Model işləyirdi: SSRİ valyuta qazanırdı, Avropa isə ucuz və etibarlı qaz əldə edirdi.
Final mərhələ (1 yanvar 2025): bir dövrün sonu
Bu yarıməsrlik tarixdə simvolik dönüş nöqtəsi 2025-ci il yanvarın 1-i oldu. Həmin gün, səhər saat səkkizdə, Rusiya qazının Ukrayna ərazisindən tranziti dayandı. 2019-cu ildə bağlanmış müqavilənin müddəti bitdi və yenilənmədi.
Avropa analitiklərinin onilliklərdir qorxduğu, 2009-cu ildə isə panika doğurmuş hadisə 2025-ci ildə demək olar ki, səssiz keçdi. Qaz təchizatı - illik təxminən 15 milyard kubmetr - dayandırılsa da, Avropa bazarı buna yalnız qısamüddətli və mülayim qiymət artımı ilə reaksiya verdi. 2022-ci ilin şokunu yaşayan Avropa artıq Rusiyasız qaz dövrünə uyğunlaşmışdı. Brejnev dövründə başlanmış tarixi mərhələ təkcə sakit yox, laqeyd şəkildə başa çatdı.
Əsas təhlil: ikiqat kollapsın anatomiyası
2025-ci ildə Rusiya enerji böhranı iki paralel, lakin bir-biri ilə sıx bağlı istiqamətdə inkişaf edir. Birincisi - "Qazprom"un strateji özünü məhv etməsi nəticəsində qaz sektorunun maliyyə iflası. İkincisi - neft sektoruna qarşı həm fiziki, həm də maliyyə hücumlarıdır. Bu sahə indiyə qədər dövlət büdcəsinin "əsas süd inəyi" hesab olunurdu.
Qaz sektoru: maliyyə qara dəliyi və "məhkum edilmiş aktivlər"
"Qazprom"un Avropa bazarını məhv etməsi üç sistemli nəticəyə gətirdi: şirkətin maliyyə qara dəliyinə çevrilməsi, trilyonlarla dollarlıq sərmayələrin dəyərsizləşməsi və neft biznesinin zərərli qaz seqmentini subsidiya etməyə məcbur qalması.
"Qazprom"un deqradasiyası: çempiondan asılıya
"Qazprom" tarixi boyu sadəcə şirkət deyildi - "dövlət içində dövlət" idi: Moskvanın əsas xarici siyasət aləti və ən iri vergiödəyicisi. Qızıl illərində şirkət federal büdcə gəlirlərinin 25 faizini təmin edirdi. Bu "milli çempion" statusu artıq bərpaolunmaz şəkildə itirilib.
Rusiya mühasibat standartlarına (RMS) əsaslanan hesabatlara görə - hansı ki, yalnız qaz fəaliyyətini əhatə edir - "Qazprom"un 2024-cü il üzrə xalis zərəri 1 trilyon 76 milyard rubl təşkil edib. Bu, gündəlik təxminən 2,94 milyard rubl zərər deməkdir. 2023-cü ildəki 629 milyard rublluq itkidən sonra bu göstərici təsdiqlədi ki, 2022-ci ilin çöküşü təsadüfi yox, artıq "yeni norma"dır. Avropa bazarını itirən qaz biznesi struktur olaraq zərərli hala gəlib.
"Yamalın məhkum edilmiş aktivləri"
Maliyyə itkiləri yalnız buzdağının görünən hissəsidir. Əsl problem - aktivlərin dəyərsizləşməsidir. "Qazprom" onilliklər boyu Yamal yarımadasındakı nəhəng yataqların (xüsusilə Bovanenkovo və Xarassavey) işlənməsinə on milyardlarla dollar yatırmışdı. Əbədi donuşluq şəraitində inşa olunan bu mürəkkəb infrastruktur tək bir bazar - Avropa və tək bir marşrut - "Şimal axını" kəmərləri üçün nəzərdə tutulmuşdu.
2022-ci ilin sentyabrında "Şimal axınları"nda baş verən diversiyalar və Avropanın Rusiya qazından imtina qərarı ilə bu trilyonluq sərmayələr "bərkimiş aktivlərə" çevrildi. Neftdən fərqli olaraq, bu qazı tankerlərlə daşımaq mümkün deyil. Şərq istiqamətinə yönəltmək üçün isə lazımi infrastruktur yoxdur. Beləcə, "Qazprom"un nəzəri ixrac potensialı olan illik 500 milyard kubmetr faktiki olaraq bloklanıb. Yamalın qaz ehtiyatları yerin altında "donmuş" vəziyyətdə qalıb - bu, Arktika tarlasına basdırılmış trilyonlarla rubldur.
Struktur inversiya: "Qazprom neft"in öz ana şirkətini yeməsi
"Qazprom"un maliyyə hesabatlarının təhlili gözlənilməz, amma mühüm bir nəticə ortaya qoyur - daxili kannibalizm. RMS üzrə qaz bölməsi uçurumdadır, amma 2024-cü ildə bütün "Qazprom" qrupunun beynəlxalq standartlara (MSFO) əsaslanan konsolidə edilmiş hesabatı 1,2 trilyon rubl (təxminən 15 milyard dollar) xalis mənfəət göstərib.
Bu paradoksun izahı sadədir: qaz sektoru artıq qrupu bəsləmir - qrup qaz sektorunu bəsləyir. Mənfəət qazdan deyil, yan fəaliyyətlərdən yaranıb. Əvvəla, "Saxalin Enerji"nin (keçmiş Shell layihəsi) konsolidasiyası sayəsində "kağız üzərində" gəlir yazılıb. Amma əsas gəlir mənbəyi "Qazprom neft" olub - təkcə 2024-cü ildə 500 milyard rubl mənfəət gətirib.
Bu mənfəət indi zərərli qaz layihələrinin subsidiyalaşdırılmasına yönəlir. Nəticədə neft-qaz nəhəngi tərsinə çevrilib: artıq bu, neft şirkətidir, öz qaz keçmişinin "ölü yükünü" daşıyır. "Qazprom" qaz biznesi kimi faktiki mövcud deyil - o, öz neft bölməsinin hesabına yaşayan asılı struktur kimi qalır.
Uğursuz "strateji dönüşlər": asimmetrik tabeçilik
Qərb bazarını itirdikdən sonra Moskva iki "strateji dönüş" elan etdi: Şərqə ("Sibir Gücü-2" - Çin istiqaməti) və Cənuba ("Türkiyə qaz mərkəzi"). 2025-ci ilin sonuna doğru hər iki istiqamət fiaskoya uğradı və yeni geosiyasi reallığı üzə çıxardı: Rusiyanın "tərəfdaşları" artıq onunla yalnız asılılıq əsasında əməkdaşlığa hazırdırlar.
Çin çıxılmazı: Pekinin qiymət diktəsi
İllik 50 milyard kubmetr gücündə planlaşdırılan "Sibir Gücü-2" kəməri "xilas planı" kimi təqdim edilirdi. Məqsəd - Avropaya yönəldilmiş Yamal qazını Çin bazarına ötürmək idi. Lakin 2025-ci ilin sonuna danışıqlar yalnız dayanmadı, tam çökdü.
Səbəb - Pekinin sərt və güzəştsiz mövqeyi. Çin monopol vəziyyətinin fərqindədir. Rusiyanın Yamalda qalmış "ölü aktivləri" üçün alternativ alıcı yoxdur. Çin isə diversifikasiya olunmuş portfelə malikdir: böyüyən LNG idxalı, Türkmənistandan artan boru qazı axını, daxili hasilat və bərpa olunan enerjinin sürətli inkişafı.
Beləliklə, Pekin tələsmir və şərtləri özü diktə edir. Rusiya İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin məlumatına görə, Çin artıq "Sibir Gücü-1" üzrə qazı digər alıcılardan 37-40 faiz ucuz alır. 2025-ci ildə Çin üçün qiymət min kubmetr üçün 240 dollar, digər ölkələr üçün isə 380 dollardır. Yeni kəmər üzrə Çin qiymətləri daxili, subsidiyalaşdırılmış səviyyəyə endirmək istəyir.
Bu artıq tərəfdaşlıq deyil, asimmetrik asılılıqdır. Belə bir razılaşma imzalansa belə, "Sibir Gücü-2" Avropa bazarının itkisini nə həcm, nə rentabellik baxımından kompensasiya edə biləcək. Rusiya "enerji supergücü" statusundan çıxaraq, Çin üçün əlverişsiz şərtlərlə resurs ixrac edən xammal əlavəsinə çevrilir.
Türkiyə mirağı: "qaz mərkəzi"nin çöküşü
İkinci "dönüş" 2022-ci ilin oktyabrında elan edilən Türkiyə "qaz mərkəzi" layihəsi idi. Məqsəd - Rus qazını Türkiyə üzərindən Avropaya satmaq. Amma layihə əvvəldən real görünmürdü: Avropa İttifaqı birmənalı şəkildə bəyan etmişdi ki, Rusiya qazını, hansı "mərkəzdən" gəlməsindən asılı olmayaraq, qəbul etməyəcək.
2025-ci ilin iyununda "Bloomberg" yazdı ki, "Qazprom" layihəni səssizcə "dondurub" və onun yaşama qabiliyyətini itirildiyini etiraf edib. Rəsmi səbəblər - texniki məhdudiyyətlər (Türkiyədən Aİ-yə qaz ötürmək üçün kifayət qədər infrastrukturun olmaması) və kommersiya marağının yoxluğu.
Amma əsas məsələ nə texniki, nə də kommersiya idi - nəzarət mübarizəsi idi. Ankara yalnız o halda razı idi ki, mərkəz, marketinq və qiymət siyasətinə tam nəzarət özündə qalsın. Bu isə "Qazprom"u sadəcə xammal tədarükçüsünə çevirirdi. Moskva isə hələ də geosiyasi üstünlük illüziyalarına sadiq qaldığı üçün bu reallığı qəbul edə bilmədi.
"Türkiyə qaz mərkəzi"nin fiaskosu bir daha göstərdi ki, Rusiyanın "kiçik tərəfdaşları" artıq onun hegemonluğuna dözmək istəmir və əlaqələri yalnız güc mövqeyindən qururlar.
Neft sektoru: "ikinci cəbhə"nin açılması
Əgər qaz sektoru əsasən Rusiyanın öz səhvləri nəticəsində məhv olubsa, 2025-ci ildə ölkə büdcəsinin dayağı və müharibənin maliyyə mənbəyi olan neft sektoru xaricdən yönəldilmiş, miqyaslı və koordinasiyalı hücumun hədəfinə çevrildi. Bu hücum iki istiqamətdə aparılır: infrastrukturun fiziki məhvi və ixracın maliyyə boğulması.
1. Fiziki hücum: PUA-ların strateji kampaniyası
2025-ci ilin yayından etibarən Ukrayna müharibənin yeni, texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş mərhələsini başlatdı - uzaqmənzilli pilotsuz aparatlarla Rusiya neft emalı zavodlarına (NEZ) sistematik zərbələr. Bu mərhələ 2024-cü ildəki simvolik və daha çox psixoloji xarakterli hücumlardan kəskin fərqlənirdi. Yeni dalğa həm miqyas, həm də hədəf baxımından tam strateji idi: əsas zərbə ilkin neft emalı qurğularına (AVT) - texnoloji zəncirin özəyinə endirildi.
2025-ci ilin avqustunda "Rosneft"in Novokuybişevsk NEZ-i (burada 80 faiz emalı təmin edən qurğu sıradan çıxıb) və Rıazan NEZ-i (iki əsas xətt dayanıb) uğurla vuruldu. Sənaye analitiklərinin qiymətləndirməsinə görə, bu zərbələr nəticəsində Rusiyanın ümumi neft emalı gücünün 17 faizə qədəri sıradan çıxıb. Nəticələr həm xarici, həm də daxili bazar üçün fəlakətli oldu.
Xarici effekt. Rusiya yüksək gəlirli neft məhsulları - dizel, benzin və aviasiya kerosini - ixracını kəskin azaltdı. Bu məhsullar xam neftdən qat-qat çox valyuta gətirirdi. "Kpler"in məlumatına əsasən, 2025-ci ilin sentyabrında dəniz yolu ilə neft məhsulları ixracı pik səviyyədən sutkada 500 min barrel azalıb. Üstəlik, tarixdə ilk dəfə həmin ay benzin ixracı sıfıra düşüb.
Daxili effekt. Hücumlar Rusiyanın özündə yanacaq böhranına səbəb oldu. Benzinin pərakəndə qiymətləri rekord həddə qalxdı, bu isə sosial gərginlik və etiraz dalğası yaratdı. Hökumət vəziyyəti nəzarətdə saxlamaq üçün benzin ixracına tam qadağa qoymağa məcbur oldu - daxili bazarda tənəzzül və ictimai narazılığın partlayışını önləmək üçün.
2. Maliyyə hücumu: sanksiya "kəlbətləri"
PUA hücumları ilə demək olar eyni vaxtda Qərb ikinci cəbhəni - maliyyə blokadasını - açdı. 2025-ci ilin oktyabrında ABŞ və Böyük Britaniya müharibənin əvvəlindən bəri ən sərt addımı ataraq "Rosneft" və "Lukoyl" şirkətlərinə qarşı tam bloklayıcı sanksiyalar (SDN) tətbiq etdilər.
Bu, dönüş nöqtəsi idi. İndiyədək Qərb nəhəng Rusiya neft şirkətlərinə qarşı birbaşa bloklayıcı sanksiyalardan çəkinirdi, çünki bu, qlobal bazarda şok yarada bilərdi. İndi isə bu qərar həmin şirkətlərlə istənilən əməliyyatı hüquqi "minalanmış sahə"yə çevirir. Hindistan, Çin və Türkiyə kimi əsas alıcılar üçün ikincil sanksiya riski kəskin artıb.
Əlavə zərbə isə Avropa İttifaqından gəldi. 2026-cı il yanvarın 21-dən qüvvəyə minəcək mexanizm Rusiya mənşəli xam neftdən istehsal olunmuş neft məhsullarının idxalını qadağan edir - hətta onlar üçüncü ölkələrdə, məsələn, Hindistan və ya Türkiyədə emal olunsa belə. Bu, Rusiyaya embarqonu dolayı yolla keçməyə imkan verən əsas boşluğu bağlayır.
Beləliklə, formalaşır sanki iki tərəfli "enerji kəlbətləri" strategiyası:
- Ukrayna Rusiya NEZ-lərini fiziki məhv etməklə onun yüksək gəlirli neft məhsulları istehsalını sıradan çıxarır;
- Qərb isə hüquqi və maliyyə yolla həm xam neftin ("Rosneft" və "Lukoyl" sanksiyaları vasitəsilə), həm də neft məhsullarının (Aİ-nin 2026-cı il qadağası vasitəsilə) satışını bloklayır.
Əgər qaz sektoru özünü strateji baxımdan "öldürübsə", neft sektoru - büdcənin dayağı və dövlətin yaşamaq üçün son iqtisadi sütunu - 2025-ci ildə sistemli və məqsədyönlü "edam"a məruz qalır.
Qlobal yenidənqurma: enerji təhlükəsizliyinin yeni arxitekturası
Rusiyanın həm könüllü, həm də məcburi şəkildə premium enerji bazarlarından çəkilməsi nəticəsində yaranan geosiyasi vakuum dərhal doldurulmağa başladı. Rusiya energetikasının çöküşü dünya enerji təhlükəsizliyini sarsıtmadı - əksinə, qlobal enerji sistemində struktur dəyişikliklərin katalizatoruna çevrildi, yeni liderlər və benefisiarlar doğurdu.
Qəribədir, amma Rusiya NEZ-lərinə qarşı hücumların əsas qazananları Qərb enerji nəhəngləri oldu. Rusiyanın emal gücünün təxminən 17 faizinin sıradan çıxması dünya bazarında dizel və benzin qıtlığı yaratdı və bu, neft emalı mənfəət marjasını (refining margins) kəskin yüksəltdi.
Nəticədə, Rusiya neft sənayesi rekord zərərlə çabalayarkən, onun Qərb rəqibləri tarixi mənfəətlər əldə etdi. Shell, ExxonMobil, Chevron və TotalEnergies 2025-ci ilin üçüncü rübündə emal mənfəətlərinin bir il əvvəllə müqayisədə 61 faiz artdığını açıqladı. ExxonMobil hesabatında bu artımı "təchizatdakı fasilələrlə" izah etdi - yəni Rusiyaya edilən hücumların nəticələri ilə.
Bundan başqa, bazarlardakı yüksək dalğalanma Shell, BP və TotalEnergies kimi şirkətlərin ticarət bölmələrinə rekord gəlir gətirdi. Beləcə, enerji təlatümü Qərb korporasiyaları üçün yeni maliyyə fürsətinə çevrildi.
Avropaya Yeni Təchizat Triadası
Onilliklər boyu Rusiya qazına söykənən Avropanın enerji təhlükəsizliyi 2025-ci ilə gəlib tamamilə başqa konfiqurasiya qazandı. Yeni model üç dayağa - üç diversifikasiya vektoruna - əsaslanır. Onlar asılılığı dayanıqlığa çevirdilər.
1. Amerika Birləşmiş Ştatları (LNG): enerji təminatçısı və zəmanətçi
ABŞ Avropanın enerji təhlükəsizliyinin əsas sütununa çevrildi. Böhranın yaratdığı fürsətdən maksimum yararlanan amerikalı istehsalçılar sıxılmış təbii qaz (LNG) ixracını kəskin artırdılar və Atlantika hövzəsini strateji enerji arteriyasına çevirdilər.
Artıq 2024-cü ildə ABŞ dünyada LNG ixracının liderinə çevrilmişdi, Avropa isə əsas alıcı oldu: ümumi ixracın 53 faizi (gündəlik təxminən 6,3 milyard kubfut) Avropanın, o cümlədən Türkiyənin payına düşürdü. Məhz bu axın sayəsində qitə 2022-2023-cü illərin kritik enerji qışını kollaps olmadan keçdi.
2. Norveç (boru qazı): şimal sabitlik lövbəri
Norveç Rusiya yerinə Avropanın əsas boru qazı təchizatçısına çevrildi. Oslo nadir strateji çeviklik nümayiş etdirərək hasilatı və ixracı artırdı, faktiki olaraq qitənin "enerji lövbəri" rolunu öz üzərinə götürdü. Artıq Almaniya - hələ bir neçə il əvvəl "Qazprom"dan asılı olan ölkə - idxal etdiyi qazın 60 faizdən çoxunu Norveçdən təmin edir.
3. Qətər (LNG): uzunmüddətli oyunçu
Dünyanın ikinci böyük LNG istehsalçısı olan Qətər 2024-cü ildə istehsal gücünü 2030-cu ilə qədər 142 milyon tona çatdırmaq planını elan etdi. Məqsəd - Rusiyanın çəkilməsi ilə boşalmış bazar payını ələ keçirmək və Avropanın enerji sabitliyində əvəzolunmaz tərəfdaş statusunu möhkəmləndirməkdir.
Azərbaycanın strateji rolu və Cənub Qaz Dəhlizi
Bu fon üzərində Azərbaycanın aparıcı rol oynadığı Cənub Qaz Dəhlizi (CQD) strateji transformasiyadan keçdi. Əvvəllər "alternativ marşrut" kimi baxılan CQD indi Avropanın yeni enerji arxitekturasının həyati vacib elementi hesab olunur.
Brüsseldə bu layihəni artıq açıq şəkildə "geosiyasi təşəbbüs" və Avropanın diversifikasiya strategiyasının "əsas sütunu" adlandırırlar. 2022-ci ilin iyulunda - qaz panikasının ən qızğın vaxtında - Avropa Komissiyasının prezidenti Ursula fon der Lyayen və Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev enerji sahəsində strateji tərəfdaşlığa dair Anlaşma Memorandumu imzaladılar. Sənəd Cənub Qaz Dəhlizinin ötürmə gücünü ikiqat artırmağı və 2027-ci ilə qədər Azərbaycanın Aİ-yə qaz tədarükünü illik 20 milyard kubmetrə çatdırmağı nəzərdə tutur.
Nəticələr artıq göz önündədir: 2024-cü ildə Azərbaycan Avropaya təxminən 13 milyard kubmetr qaz ixrac edib - bu, 2021-ci illə müqayisədə 57 faiz çoxdur. Amma əsas məsələ rəqəmlər deyil. Rusiyanın enerjini siyasi silaha çevirdiyi dünyada Azərbaycan Avropaya ən qiymətli məhsulu təklif edir - proqnozlaşdırıla bilənlik.
Bakı Avropa İttifaqı üçün etibarlılıq, müqavilə intizamı və siyasi şantajdan uzaq enerji tərəfdaşlığının simvoluna çevrilib. CQD artıq sadəcə şərq qolu deyil - o, Avropanın enerji suverenliyinin oxudur; Xəzərlə Adriatik dənizi arasında sabitlik dəhlizidir.
Avropanın enerji balansı: yeni təchizat coğrafiyası (2021-2025)
Cəmi dörd il ərzində Avropanın qaz mənzərəsi tam dəyişdi. 2021-ci ildə Rusiya 155 milyard kubmetr boru qazı ixrac edirdi - bu, Avropa idxalının təxminən 40 faizi idi. 2025-ci ildə bu göstərici 18 milyard kubmetrə enərək bazar payını 5 faizdən aşağı saldı. Hətta Rusiyanın LNG ixracı (təxminən 15 milyard kubmetr) də sanksiya riski altındadır.
Norveç birinci yerə yüksəldi - ixracını 120 milyard kubmetrə çatdıraraq bazarın 35 faizini ələ keçirdi. ABŞ LNG tədarükünü üç dəfə artıraraq 75 milyard kubmetrə (22 faiz pay) çıxardı. Azərbaycan CQD vasitəsilə ixracını 8 milyarddan 13 milyard kubmetrə qaldırdı və yaxın illərdə bu rəqəmi ikiqat artırmağa hazırlaşır. Əlcəzair, Qətər və digər bir sıra ölkələr də ümumilikdə 100 milyard kubmetrdən çox (təxminən 30 faiz) qaz ixrac edərək mühüm rol oynayır.
Avropa İttifaqının ümumi qaz idxalı 395 milyard kubmetrdən 341 milyarda enib. Bu azalma sistemli islahatların nəticəsidir: enerji səmərəliliyi proqramları, bərpa olunan enerji mənbələrinə keçidin sürətlənməsi və sənaye istehlakının azalması.
Beləcə, Avropa təkcə təchizatçılarını dəyişmədi - o, enerji müstəqilliyinin öz arxitekturasını yenidən qurdu.
Siyasi dairələr üçün tövsiyələr
Yeni enerji reallığı bütün əsas oyunçuların strateji yenidən yönlənməsini tələb edir. Məqsəd - Rusiyanın təsirinin məhdudlaşdırılmasında əldə edilmiş uğurları möhkəmləndirmək, Avropanın enerji dayanıqlığını gücləndirmək və yaranmış bazar fürsətlərindən maksimum istifadə etməkdir.
ABŞ və Aİ siyasətçiləri üçün
1. Yeni reallığı qəbul etmək və diqqəti dəyişmək.
Rusiya qazının şantaj potensialı tam iflasa uğrayıb: artıq rus qazı Avropa təhlükəsizliyi üçün sistemli təhdid deyil. İndi Rusiya rejiminin əsas zəif nöqtəsi onun neft sektorudur - yəni maliyyə sabitliyinin və hərbi potensialının mərkəzi. Sanksiya siyasətinin diqqəti dərhal bu seqmentə yönəldilməlidir.
2. "Neft kəlbətlərini" gücləndirmək.
Maliyyə istiqaməti: "Rosneft" və "Lukoyl"a qarşı tətbiq edilən bloklayıcı sanksiyaların sərt icrasını təmin etmək. Bu şirkətlərlə işləməyə davam edən üçüncü ölkə banklarına və maliyyə qurumlarına qarşı ikinci dərəcəli sanksiyalar tətbiq olunmalıdır. Eyni zamanda, "kölgə donanması"nın operatorlarına və embarqonu dolanan sığorta şirkətlərinə nəzarət gücləndirilməlidir.
Tənzimləyici istiqamət: 2026-cı ilin yanvarında qüvvəyə minəcək qadağaları gözləmədən, Rusiya mənşəli neftdən istehsal olunan məhsulların - hətta üçüncü ölkələrdə emal olunsa belə - idxalına məhdudiyyətləri qabaqlayıcı şəkildə tətbiq etmək. Bu addım sanksiya arxitekturasındakı son "boşluğu" bağlayaraq Moskvanın ixrac gəlirlərinə həlledici zərbə vuracaq.
3. Enerji diversifikasiyasını bərkitmək.
Yeni təchizatçıların dəstəklənməsi üçün Avropa İnvestisiya Bankı və Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı vasitəsilə davamlı mexanizmlər yaradılmalıdır. Prioritetlər: Cənub Qaz Dəhlizinin (CQD) genişləndirilməsini sürətləndirmək və Avropada LNG infrastrukturunu inkişaf etdirmək. Məqsəd - yeni enerji xəritəsini geri dönməz etmək və qitəni istənilən növ enerji şantajından qorumaqdır.
Regional oyunçular üçün (o cümlədən Azərbaycan)
1. Strateji "imkan pəncərəsindən" istifadə etmək.
Hazırkı vəziyyət tarixi fürsətdir: qarşıdakı 3-5 il Avropa bazarında uzunmüddətli mövqeləri möhkəmləndirəcək həlledici dövr olacaq. Azərbaycan Bolqarıstan, Rumıniya, Macarıstan və İtaliya kimi əsas alıcılarla uzunmüddətli müqavilələri tez bir zamanda rəsmiləşdirməli, bununla da 2027-ci ilə qədər CQD-nin illik ötürmə gücünü 20 milyard kubmetrə çatdırmaq üçün maliyyə təməlini formalaşdırmalıdır.
2. Etibarlılıq brendini möhkəmləndirmək.
Azərbaycan artıq Brüsseldə "enerji sabitliyi lövbəri" kimi qəbul olunur. Bu imici möhkəmləndirmək üçün müqavilə öhdəliklərinin qüsursuz icrasını, bazardakı dəyişikliklərə operativ reaksiya verməyi və hasilat planları ilə infrastruktur layihələrində tam şəffaflığı təmin etmək lazımdır. 2025-ci ilin enerji bazarında ən qiymətli mal - qaz deyil, proqnozlaşdırıla bilənlikdir.
3. Enerji tərəfdaşlığını şaxələndirmək.
Qaz üzrə uğurlu əməkdaşlıqdan Aİ ilə "yaşıl enerji" sahəsində genişlənən tərəfdaşlıq üçün platforma kimi istifadə edilməlidir. Xüsusi diqqət Qara dənizin dibi ilə "yaşıl" elektrik kabeli layihəsi kimi təşəbbüslərə verilməlidir. Bu tip layihələr Azərbaycanın enerji uğurunu uzunmüddətli strateji aktuallığa çevirəcək - hətta dünya bazarında fosil yanacaqlara tələbat azaldıqdan sonra belə.
Enerjidən sonrakı Rusiya
2025-ci ilə gəldikdə, Rusiyanın iqtisadi və xarici siyasət sisteminin üzərində qurulduğu tarixi dövr başa çatdı. Büdcə gəlirlərinin yarısını təmin edən və qonşular üzərində təsir alətinə çevrilmiş enerji ixracı artıq güc faktoru deyil. Rusiya renta əsaslı modelinin sabitliyini itirib və texnoloji təcrid, gəlirlərin azalması şəraitində struktur islahatlara məcburdur.
Qlobal enerji bazarı Rusiyasız dövrə problemsiz uyğunlaşıb. Avropa təchizatını diversifikasiya edib, ABŞ və Norveç mövqelərini möhkəmləndirib, Azərbaycan isə yeni enerji təhlükəsizliyi arxitekturasının ayrılmaz hissəsinə çevrilib.
Bu keçid strateji reallığı təsdiqləyir: Rusiya artıq qlobal enerji sistemində müəyyənedici oyunçu deyil. Onun rolu qiymət və siyasət formalaşdıran istehsalçıdan asılı təchizatçıya çevrilib. Uzunmüddətli perspektivdə bu, sadəcə iqtisadi durğunluq deyil, ölkənin yarım əsrlik enerji paradiqmasının sonudur.
Milli.Az
Daha ətraflı məlumat və yeniliklər üçün ain.az saytını izləyin.
