Tarixi ziddiyyətlər və son illərin müharibə təcrübəsi həm Azərbaycan, həm də Ermənistan cəmiyyətlərində dərin izlər qoyub. Lakin uzunmüddətli sülh və regionun inkişafı üçün əhali vətəndaşlarının sərbəst hərəkəti, etnik qrupların təhlükəsiz və ləyaqətli şəkildə geri qayıtması vacibdir. Bu məqalədə iddia edilir ki, Azərbaycanlıların Ermənistan ərazisinə qayıdışı Ermənistan xalqını və dövlətini qorxutmamalıdır — əksinə, bu proses yaxşı idarə olunarsa qarşılıqlı etimad yarada və hər iki tərəfə fayda gətirə bilər.
XX əsrin müxtəlif mərhələlərində Ermənistan ərazisində yaşayan azərbaycanlıların sayı kəskin şəkildə azalmışdır; 1926–1979 illərdə müxtəlif dövrlərdə əhəmiyyətli azərbaycanlı icmaları olmuş, lakin 1988–1991-ci illərdə və sonrakı mərhələlərdə çoxu qovulub və ya köçüb. Bu, həm tarixi, həm də demoqrafik reallığı formalaşdırır.
2023–2024-cü illərdə bölgədə baş verən hərbi-siyasi dəyişikliklər (o cümlədən Dağlıq Qarabağ hadisələri və sərhəd razılaşmaları) regionda demoqrafik və təhlükəsizlik reallıqlarını yenidən müəyyənləşdirdi; 2024-cü ildə bəzi sərhəd kəndlərinin geri qaytarılması və normallaşma danışıqları diqqət mərkəzində idi.
Bütün bunlar göstərir ki, hərəkət planı tarixən həssas və siyasi olaraq mürəkkəbdir — buna görə də geri qayıtmalar çox yaxşı qurulmuş hüquqi, siyasi və insani mexanizmlər tələb edir.
Ölkələr beynəlxalq hüquq, ikitərəfli razılaşmalar və qarantçı mexanizmlər vasitəsilə vətəndaşların təhlükəsizliyini və azadlıqlarını qorumaq üçün konkret addımlar ata bilərlər. Məsələn, sülh müqaviləsi və hilqətsiz monitorinq mexanizmləri insan hüquqlarının pozulmasının qarşısını almağa kömək edə bilər. (Konseptual əsaslandırma; tarixi nümunələrdən dərs alınmalıdır.)
Geri dönənlər kənd təsərrüfatı, ticarət və xidmət sahələrinə töhfə verə, iş yerləri yarada və regionun iqtisadi şaxələnməsinə kömək edə bilərlər. Bərpa və infrastruktur layihələri daşıyıcı məsuliyyəti bölüşdürərək yerli sakinlər üçün də fayda gətirər.
Ədalətli və şəffaf şəkildə həyata keçirilən qayıdış proqramları insan hüquqlarının bərpasına xidmət edir — itirilmiş mülkiyyət məsələrinə həll, kompensasiyalar və hüquqi sənədləşmə kimi mexanizmlərlə. Bu, həm də uzunmüddətli etimad quruculuğunun əsasını təşkil edir.
Multikultural mühitin bərpası — məktəblərdə, mədrəslərdə, şəhər həyatında qarşılıqlı anlaşmanı gücləndirə bilər. Tarixi birgəyaşayış nümunələri ilə əlaqə qurmaq, ortaq mədəniyyət irsini qorumaq faydalıdır.

Elnur Qəhrəmanov,
YAP Gədəbəy rayon təşkilatının əməkdaşı.

• Ermənistan
• Dövlət
• Azərbaycanlılar
• Xalq
• Qorxu
• Qayıtma