Elm və ali təhsil üzrə ekspert, fəlsəfə elmləri doktoru Rahil Nəcəf vurğulayır ki, “dünyada elmi inkişafı təmin edən əsas amil təkcə bilik istehsalı deyil, həm də bilik dövriyyəsidir”. Onun sözlərinə görə, təəssüf ki, Azərbaycan elmi mühitində bu dövriyyə zəifdir. Alimlər bir-birinin işinə istinad etməmək, həmkarının elmi nəticəsini görməməzlikdən gəlmək və ya bilərəkdən görməmək kimi xoşagəlməz tendensiyalarla çıxış edirlər.
Rahil Nəcəf qeyd edir ki, bu, sadəcə etik məsələ deyil, həm də elmi sistemin struktur problemi halını alıb: “Dünya elmi çoxdan anlayıb ki, istinad etmək – zəiflik yox, gücdür. Elm fərdi düşüncə ilə deyil, kollektiv zəkayla inkişaf edir. Harvard Universitetinin Elmi Əməkdaşlıq Mərkəzinin 2022-ci il hesabatına görə, bir-birinə istinad edən tədqiqatçılar qrupunun elmi məhsuldarlığı 37% daha yüksək olur.”
Rahil Nəcəf bildirir ki, Azərbaycanda isə bu göstərici əksinədir: “Bizdə çox vaxt elmi məqalələrdə daxili istinad sıfıra yaxındır. Halbuki inkişaf etmiş ölkələrdə hər bir məqalədə orta hesabla 25–30 elmi istinad olur, bunların ən azı 40%-i həmin ölkənin öz alimlərinə aiddir.”
Dünyada elmi istinad mədəniyyəti həm elmin keyfiyyət göstəricisi, həm də intellektual etika nümunəsi hesab olunur. Məsələn, Kanadada tədqiqat universitetləri arasında “National Citation Network” sistemi qurulub – hər alim illik hesabatda həm öz, həm də yerli həmkarlarının işlərinə verdiyi istinadların sayını göstərir. Bu göstərici həm elmi reytinqdə, həm də qrant qiymətləndirməsində rol oynayır.
Cənubi Koreyada 2000-ci illərin əvvəllərində alimlər arasında “citations solidarity” adlı təşəbbüs başladıldı. Bu sistem nəticəsində 10 il ərzində yerli elmi jurnalların beynəlxalq indekslərdə təmsil olunma səviyyəsi 5 dəfə artdı. 2010-cu ildə Koreya alimlərinin 24%-i beynəlxalq istinad bazalarında tanınırdısa, 2023-cü ildə bu rəqəm 62%-ə çatdı.
Türkiyə də bu istiqamətdə uğurlu model tətbiq edib. 2018-ci ildə Ali Təhsil Şurası “Yerli istinad indeksi” (TR Dizin) layihəsini aktivləşdirdi. Nəticədə son 5 ildə Türkiyə mənşəli istinadların sayı 46% artdı. Rahil Nəcəf sitat gətirir: “Türkiyə göstərdi ki, elmin inkişafı üçün təkcə beynəlxalq istinad deyil, yerli elmi bazanın gücləndirilməsi də vacibdir.”
Azərbaycanda 2024-cü il üzrə Elm və Təhsil Nazirliyinin məlumatına görə, ölkədə fəaliyyət göstərən 2000-ə yaxın elmi işçinin yalnız 14%-nin məqalələri beynəlxalq istinad bazalarında (Scopus, WoS) görünür. Daha da acınacaqlısı, yerli jurnalların elmi istinad göstəriciləri çox aşağıdır. Ən çox sitat alan yerli jurnalın “impact factor”u 0.15-dən artıq deyil.
Rahil Nəcəf vurğulayır ki, bu göstərici təkcə elmi nəticənin yox, həm də elmi münasibətin zəifliyini göstərir: “Biz bir-birimizin işinə istinad etmirik, çünki bir-birimizi oxumuruq. Oxumuruq, çünki akademik rəqabəti düzgün anlamırıq. Nəticədə həm beynəlxalq nüfuz itir, həm də yerli elmi sistem daxilən özünü tükəndirir.”
Ekspert əlavə edir ki, elm və təhsil haqqında qanunvericilikdə bu məsələ dolayı yolla qeyd olunur. “Azərbaycan Respublikasının Elm haqqında Qanunun 3-cü maddəsində deyilir: ‘Elmi fəaliyyətin əsas prinsiplərindən biri – elmi etika və qarşılıqlı hörmətdir.’ Lakin bu prinsip praktiki mexanizmlərlə təmin edilmir. Məsələn, elmi məqalələrin qiymətləndirilməsində istinad keyfiyyətinə dair konkret meyar yoxdur.”
Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq Şəbəkəsinin (ICRN) 2023-cü il hesabatına əsasən, istinad sıxlığı aşağı olan ölkələrdə elmi yeniliklərin beynəlxalq səviyyəyə çıxma faizi cəmi 8%-dir. Yəni bir ölkədə alimlər bir-birinə istinad etmirsə, o ölkənin elmi ideyaları dünyaya çıxmır.
Rahil Nəcəf bildirir: “Elm – fərdi yaradıcılıq olsa da, sistemli tərəqqi yalnız qarşılıqlı istinad və elmi əməkdaşlıqla mümkündür. Biz hələ də bir-birimizi rəqib kimi görürük, amma inkişaf etmiş ölkələrdə alimlər bir-birinin dayaq nöqtəsidir. Məsələn, Estoniyada bir elmi layihənin qəbul olunması üçün minimum 3 yerli istinad şərti qoyulub. Bu, həm elmi əlaqəni, həm də milli bilik bazasını möhkəmləndirir.”
Ekspert hesab edir ki, vəziyyəti dəyişmək üçün həm sistemli, həm də mədəniyyət səviyyəsində tədbirlər görülməlidir:
Elmi məqalələrin qiymətləndirilməsi meyarlarına “daxili istinad göstəricisi” daxil edilməlidir.Elmi jurnallar üçün minimal istinad tələbləri (məsələn, hər məqalədə ən azı 20% yerli mənbə) müəyyənləşdirilməlidir.Doktorantura proqramlarında “elmi etika və istinad mədəniyyəti” adlı fənn tədris olunmalıdır.Alimlər arasında birgə tədqiqat və müəlliflik təşviq olunmalı, bu fəaliyyətlər üçün qrant mexanizmləri yaradılmalıdır.
Rahil Nəcəf qeyd edir ki, “elmi rəqabət” anlayışı bizdə yanlış şərh olunur: “Əsl rəqabət bir-birini susdurmaq yox, bir-birinin fikrini inkişaf etdirməkdir. İstinad etmək tabeçilik deyil, təşəkkür formasıdır. Kiminsə fikrini qəbul etmək zəiflik yox, elmi cəsarətdir.”
Dünya elmi bu gün süni intellekt, kvant hesablama, genetika və biotexnologiya istiqamətində addımlayır. Azərbaycan isə hələ də elmi eqoların, şəxsi münasibətlərin, istinadsız yazıların burulğanındadır. Halbuki qədim Şərq fəlsəfəsində deyildiyi kimi, “bilik paylaşıldıqca çoxalır”. Əgər biz bu prinsipi elmdə tətbiq etməsək, elmi cəmiyyətimizin gələcəyi məhz istinad etmədiyimiz qədər zəifləyəcək.
Bəhman Hüseynli
