Azərbaycan qazının Türkiyə bazarındakı payının azalması strateji seçimdən çox, bazar reallıqlarının nəticəsidir
Türkiyə hidroenerji potensialının azalması fonunda təbii qaz idxalını artırıb. Bu, Rusiyanın “Qazprom” şirkətinə nəinki tədarükləri genişləndirməyə, həm də Azərbaycandan olan rəqiblərini Türkiyə bazarında sıxışdırmağa imkan verib. Bu barədə Türkiyənin Enerji Bazarını Tənzimləmə Qurumunun (EPDK) məlumatlarına istinadən EADaily xəbər yayıb.
2025-ci ilin yanvar-iyul aylarında Türkiyə ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 21% çox, yəni 33,53 milyard kubmetr təbii qaz idxal edib. İstehlakın artması hidroelektrik enerjisi istehsalının azalması nəticəsində yaranan enerji çatışmazlığını kompensasiya etmək zərurəti ilə əlaqələndirilir.
Bu dövrdə Rusiya qazının Türkiyəyə tədarükü 12,74 milyard kubmetr təşkil edib ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 25% çoxdur və 2022-ci ildən bəri ən yüksək göstəricidir. Nəticədə “Qazprom”un Türkiyənin qaz idxalındakı payı 37%-dən 38%-ə yüksəlib.
Azərbaycan öz tədarükünü müəyyən qədər artırsa da, məhdud hasilat gücü səbəbindən bazar payını itirib — onun payı 24%-dən 22%-ə enib. Yanvar-iyul ayları ərzində Türkiyə Azərbaycandan 6,79 milyard kubmetr qaz alıb.
EADaily qeyd edir ki, Türkiyəyə qaz ixracının artımı “Qazprom”a Avropaya tədarükün sanksiyalar səbəbindən azalmasından doğan itkiləri qismən kompensasiya etməyə imkan verib. 2025-ci ilin ilk yeddi ayında əlavə ixrac həcmi 2,5 milyard kubmetri keçib ki, bu da 2024-cü ilin eyni dövründə Ukrayna üzərindən həyata keçirilən Rusiya qaz tranzitinin təxminən 29%-nə bərabərdir.
Rusiya qazının Türkiyəyə idxalının çoxalması artan enerji tələbatı ilə izah olunur. Bəs Azərbaycan qazının Türkiyə bazarındakı payının azalmasının səbəbi nədir?
Baki-xeber.com nəşrinə görə, bunun başlıca səbəbləri arasında hasilatın məhdudluğu, Cənubi Qafqaz boru kəmərinin ötürmə gücü limitləri və Türkiyənin qaz idxalında mənbələri şaxələndirmə siyasəti dayanır.
Azərbaycanın Türkiyə qaz bazarındakı payının azalması sadəcə hasilat və infrastruktur məhdudiyyətləri ilə deyil, həm də bazarın struktur dəyişiklikləri və Ankaranın yeni enerji strategiyası ilə bağlıdır.
Son illərdə Türkiyə enerji bazarını daha rəqabətli və liberallaşdırılmış hala gətirmək üçün addımlar atır. Yeni qanunvericilik “BOTAŞ”ın inhisarını zəiflədir, özəl idxalçılara və LNG (sıxılmış qaz) operatorlarına geniş imkan yaradır. Nəticədə, Ankara daha çox təchizatçını eyni anda bazara buraxaraq qiymətləri aşağı salmağa çalışır. Bu modeldə sabit, müqavilə əsaslı təchizatçılar, yəni Azərbaycan kimi tərəflər daha az elastik olur və bazar payını dinamik təklifçilərə uduzur.
Türkiyə 2024-2025-ci illərdə həm Qətərdən, həm də ABŞ-dan mayeləşdirilmiş qaz (LNG) idxalını rekord səviyyəyə qaldırıb. Qazın bu növü həm logistik baxımdan daha çevikdir, həm də qlobal qiymət dalğalanmalarından tez təsirlənir. Belə vəziyyətdə Azərbaycanın boru qazı çeviklik və qiymət baxımından LNG ilə rəqabətdə geridə qalır.
Rusiya Türkiyəni yalnız enerji alıcısı kimi deyil, həm də tranzit və “qaz mərkəzi” kimi görür. Moskva “Türk Axını” xəttinin gələcəyi və Qara dəniz üzərindən qaz anbarları layihələri ilə bağlı Ankaraya ciddi güzəştlər təqdim edir. Bu diplomatik əməkdaşlıq nəticəsində “Qazprom” qısa müddətli tədarükü artırmaq üçün siyasi üstünlük qazanıb, Azərbaycan isə daha texniki və kommersiya əsaslı şərtlərlə çıxış edir.
Əvvəllər Türkiyə üçün əsas məqsəd tədarük təhlükəsizliyi idisə, indi qiymət sabitliyi və sosial-iqtisadi təsir ön plana çıxıb. Hökumət daxili enerji xərclərini azaltmaq üçün ən ucuz və stabil təchizat mənbələrinə yönəlir. Rusiya bu kontekstdə həm qiymət, həm də logistik baxımdan daha çevikdir. Azərbaycan qazı isə neft indeksinə bağlı olduğundan qiymətlərdə gecikmiş tənzimləmə effekti yaradır.
Azərbaycan son illərdə Avropa İttifaqı ilə enerji əməkdaşlığını strateji səviyyəyə qaldırıb. “Şahdəniz” və “Abşeron” layihələri üzrə hasil olunan qazın böyük hissəsi İtaliya və Cənub-Şərqi Avropaya yönəldilir. Bakı üçün Avropa bazarı daha uzunmüddətli gəlir və siyasi etibarlılıq baxımından üstün hesab olunur. Bu, Türkiyə istiqamətində azad həcmlərin azalmasına gətirib çıxarır.
2025-ci ildə su ehtiyatlarının azalması hidroenerji istehsalını aşağı saldı və Türkiyə birdən-birə təbii qazdan elektrik istehsalını artırmalı oldu. Rusiya isə bu tələbat artımına dərhal cavab verə bildi, çünki onun tədarük sistemləri yüksək ötürmə gücünə malikdir. Azərbaycan tərəfi isə struktur baxımından daha planlı və mərhələli ixrac həyata keçirir.
Yəni Azərbaycan qazının Türkiyə bazarındakı payının azalması strateji seçimdən çox, bazar reallıqlarının nəticəsidir. Azərbaycan hasilatı artırmağa davam etsə də, ölkənin uzunmüddətli prioriteti Avropaya çıxış və enerji brendinin qlobal möhkəmləndirilməsidir. Türkiyə isə getdikcə daha çox şaxələnmiş, dinamik və qiymət əsaslı enerji modeli formalaşdırır.
Bu iki tendensiya — Azərbaycanın sabit ixrac strategiyası və Türkiyənin dəyişkən bazar davranışıbirləşərək hazırkı pay fərqini izah edir.
Son onillikdə Türkiyə və Azərbaycanın enerji münasibətləri Cənubi Qafqazda iqtisadi və geosiyasi sabitliyin əsas sütunlarından birinə çevrilib. TANAP, TAP və “Şahdəniz” kimi layihələr təkcə iki ölkəni deyil, həm də Avropa İttifaqını birləşdirən enerji körpüsü formalaşdırdı.
Lakin 2025-ci ildən etibarən bu münasibətlərdə yeni mərhələ başlayır — bazar reallıqları və rəqabət şərtləri əməkdaşlıqdan daha çox iqtisadi çevikliyin ön plana çıxmasına səbəb olur.
Türkiyə artıq təkcə Azərbaycan qazına deyil, müxtəlif mənbələrə – Rusiya, İran, Qətər, ABŞ və Norveçdən LNG idxalına əsaslanır. Bu, ölkəyə qiymət sabitliyini qorumağa, həm də tədarük risqlərini azaltmağa imkan verir.
Azərbaycan isə enerji ixracında hələ də boru kəmərlərinə bağlı sistem üzərində fəaliyyət göstərir. Bu, sabitlik təmin etsə də, çeviklik və sürətli reaksiya imkanlarını məhdudlaşdırır. Nəticədə, Türkiyənin açıq bazar modelinə keçidi Azərbaycan üçün həm çağırış, həm də imkan yaradır.
TANAP (Trans-Anadolu Qaz Boru Kəməri) 2018-ci ildə istismara verildikdən sonra Türkiyənin illik qaz tələbatının təxminən 15%-ni qarşılayıb. Lakin hazırda kəmərin ötürmə gücü maksimuma yaxındır — ildə 16 milyard kubmetr.
Gələcək əməkdaşlığın davamlı olması üçün Azərbaycan və Türkiyə bu kəmərin gücləndirilməsi və modernləşdirilməsi barədə danışıqlara başlamalıdır. 2030-cu illərə qədər ötürmə gücünün 24 milyard kubmetrə qaldırılması planı yalnız yeni sərmayələr hesabına mümkündür.
Azərbaycan üçün Avropa bazarı hələ də əsas strateji istiqamətdir. Avropa İttifaqı ilə 2022-ci ildə imzalanmış memorandumda 2027-ci ilə qədər qaz ixracının 20 milyard kubmetrə çatdırılması nəzərdə tutulur. Bu məqsədin reallaşması üçün Azərbaycan qazının bir hissəsinin Türkiyə bazarından kənara yönəldilməsi qaçılmazdır. Yəni Bakı üçün Ankara artıq son istehlakçıdan çox, tranzit tərəfdaş rolunu oynayır.
Türkiyə öz enerji siyasətini “regional qaz mərkəzi” konsepsiyası üzərində qurur. Bu modeldə ölkə həm qaz alıcısı, həm də təkrar ixracatçı kimi çıxış edir. Rusiya, Azərbaycan, İran və LNG təchizatçıları üçün Türkiyə yenidənpaylama bazarı rolunu oynayır.
Belə şəraitdə Ankara tədarükçülərlə daha sərt kommersiya danışıqları aparır. Azərbaycan üçün bu, daha çevik müqavilə mexanizmlərinə keçidin zəruriliyini göstərir, xüsusilə qısamüddətli və indeksləşdirilmiş qiymət formulları baxımından.
Azərbaycan və Türkiyə arasında enerji əməkdaşlığı rəqabət və tərəfdaşlıq balansı üzərində inkişaf edəcək. Aşağıdakı istiqamətlər gələcək üçün həlledici olacaq:
- İnfrastrukturun modernləşməsi: TANAP və CQBK-nın genişləndirilməsi.
- Yeni hasilat mərhələləri: “Abşeron” və “Ümid-Babək” yataqlarının istismarı.
- Yaşıl enerji inteqrasiyası: Xəzər dənizində külək layihələrinin Türkiyə üzərindən Avropaya çıxışı.
- Enerji ticarəti platformaları: Türkiyənin qaz birjasında (EPİAŞ) Azərbaycanın iştirakının artırılması.
Bu sahələrdə addımlar atılarsa, iki ölkə arasında qaz bazarındakı müvəqqəti pay fərqləri strateji əlaqələrə ciddi təsir göstərməyəcək. Əksinə, rəqabət əməkdaşlığın keyfiyyətini artıran təzyiq amilinə çevrilə bilər.
Yəni Türkiyə-Azərbaycan enerji münasibətləri artıq sadəcə “qardaşlıq” ritorikası ilə deyil, iqtisadi rasionalizm və bazar mexanizmləri ilə formalaşır.
Azərbaycan üçün prioritet — hasilatı və infrastruktur gücünü artırmaq, Türkiyə üçün isə enerji təhlükəsizliyini çoxmənbəli şəkildə təmin etməkdir.
Bu iki strategiya bir-birini tamamladığı halda, Türkiyə regionun enerji qovşağına, Azərbaycan isə Cənubi Qafqazın əsas ixrac gücünə çevrilmək imkanını qoruyacaq.
Akif NƏSİRLİ
