Tarixdə elə günlər olur ki, sanki tale özü xalqlar üçün seçim edir, onları ya yüksəldəcək, ya da sındıracaq sınaq qarşısında qoyur. Azərbaycan üçün həmin gün 2020-ci il sentyabrın 27-si oldu. Vətən müharibəsinin ilk atəşləri ilə birlikdə Prezident İlham Əliyev xalqa təkcə dövlət başçısı kimi deyil, həm də qətiyyətin və son Qələbəyə inamın rəmzi kimi müraciət etdi. Həmin gün azadlığa, həqiqətin və ədalətin Azərbaycan torpaqlarına qayıdışına aparan gerisayımın başlanğıcı oldu.
Cəmi 44 gün ərzində, oğul və qızlarımızın qanı və igidliyi bahasına otuzillik işğal sındırıldı. 2020-ci il noyabrın 8-də Ali Baş Komandan Qarabağın ürəyi - Şuşanın yenidən Azərbaycanın bayrağı altında olduğunu elan etdi. Bu ad - şərəf və ləyaqət simvolu - Ermənistanı kapitulyasiya aktını imzalamağa məcbur edən dönüş nöqtəsinə çevrildi. Artıq noyabrın 10-da hərbi fazaya son qoyan üçtərəfli bəyanat imzalandı. Onillərlə yad işğalı altında saxlanılan, müdafiə xətləri ilə möhkəmləndirilən torpaqlar Azərbaycan Ordusunun sürətli hücumu ilə azad edildi.
44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsi xalqın yaddaşında əbədiyyətə çevrildi. 2020-ci il dekabrın 10-da Bakıda keçirilən Zəfər paradında Şəhidlər xiyabanı boyunca Qələbə kolonnaları addımladı, düşməndən alınan hərbi texnika qənimət kimi nümayiş etdirildi. 2021-ci ilin aprelində açılan Hərbi Qənimətlər Parkı təkcə təcavüzkarın məğlubiyyətinin deyil, həm də azərbaycanlıların sınmaz iradəsinin abidəsinə çevrildi. Son beş ildə dövlət suverenliyi və konstitusiya quruluşu ölkənin bütün ərazisində bərpa edildi. Bu gün azad olunmuş şəhər və kəndlərdə həyatın səsi eşidilir: yollar salınır, evlər bərpa olunur, insanlar doğma yurdlarına qayıdır.
Lakin 27 sentyabr yalnız Qələbənin başlanğıcı deyil. Bu, Prezident İlham Əliyevin fərmanı ilə təsis olunmuş Anım Günüdür - Azərbaycanın şəhidlərinin əziz xatirəsi qarşısında baş əydiyi gün. Onlar bu təqvimdə əbədiyaşar oldular - qanları və qurbanları azadlıq və ləyaqət simvoluna çevrildi. Məscidlərdə, kilsələrdə və sinaqoqlarda ruhlarına dualar oxunur, böyük şəhərlərdən ən ucqar kəndlərədək bütün ölkə minnətdarlıqda birdir.
Beş il sonra biz yalnız müharibənin faciəsini deyil, həm də müharibədən sonrakı dövrün böyüklüyünü xatırlayırıq. Azərbaycanın başladığı sülh təşəbbüsləri artıq bəhrə verdi: 2025-ci il avqustun 8-də Vaşinqton sammiti və Ermənistanla sülh müqaviləsinin mətninin paraflanması münaqişənin qəti bağlanmasına aparan tarixi addım oldu. ATƏT-in Minsk Qrupunun, keçmişin reliktinin, aradan qaldırılması və dayanıqlı sülhün yeni gündəliyinin irəli çəkilməsi Azərbaycanın təcavüz dövrünə birdəfəlik son qoymaq və qonşuların ərazi iddialarını əbədi kəsmək qətiyyətini simvolizə edir.
Bu gün sülhə heç vaxt olmadığı qədər yaxın olduğumuz anda Vətən Müharibəsi qəhrəmanlarının xatirəsi bizə bir həqiqəti xatırladır: onların qurbanı bizdən yalnız bir şey tələb edir - keçmişin təkrarına imkan verməmək. Hər bərpa olunan şəhər, hər salınan yol, hər qayıdan ailə - onların vəsiyyətinin yerinə yetirilməsidir. Anım Günü yalnız kədər deyil, həm də əhd günüdür. Əhd - onların qəhrəmanlığı hədər olmasın deyə, bu torpaqda həmişə ləyaqət, sülh və azadlıq hökm sürsün deyə.
... 2020-ci il sentyabrın 27-də Kiçik Qafqazın dağlarında sübh ərəfəsi hökm sürən sükut dinc deyildi, tarı qırılacaq gərginlik kimi incə idi. O, otuzillik həsrətin acısı, torpaqlarından didərgin düşmüş milyonların ağrısı və dalana dirənmiş diplomatik rəqsin susqun nifrəti ilə dolu idi. Bu sükut aldadıcı idi. O, təkcə regionun xəritəsini dəyişməyəcək, həm də müasir bir dövlətin siyasi iradə, hərbi-texniki üstünlük və qüsursuz strategiyanı birləşdirərək tarixi ədaləti necə bərpa etdiyinin dərsliyə çevriləcək nümunəsinin xəbərçisi idi.
Bu müharibə sentyabrda başlamadı. Onun toxumları 1980-ci illərin sonunda səpildi, Birinci Qarabağ müharibəsinin qanı və odunda boy atdı, nəticədə Azərbaycanın suveren ərazisinin 20 faizlik işğalı kimi acı məhsul verdi. Bir milyondan çox azərbaycanlı qaçqın və məcburi köçkünə çevrildi, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələri - erməni silahlı qüvvələrinin dərhal və qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb edən sənədlər - otuz il ərzində həyasızcasına sayılmadı. ATƏT-in Minsk Qrupu çərçivəsindəki sülh prosesi ideoloji və prosedur dalana dirəndi. Ermənistanın işğal olunmuş əraziləri öz "nailiyyəti" kimi saydığı, danışıqları isə bu vəziyyəti dondurmaq vasitəsinə çevirdiyi status-kvo Azərbaycan üçün qəbuledilməz oldu. Səbr tükəndi. Uzun müddət çətinliklə saxlanılan tarazlıq çarxı artıq tərpənməli idi - və o, sarsıdıcı güclə tərpəndi.
Əgər Birinci Qarabağ Müharibəsi hər qarış torpaq uğrunda onlarla həyat bahasına başa gələn mövqelər savaş idisə, 2020-ci ilin müharibəsi tamam başqa yanaşmanın nümayişi oldu. Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə dərin modernizasiya keçmiş Azərbaycan Ordusu döyüşə ənənəvi hərbi maşın kimi yox, yüksək texnoloji bir orqanizm kimi daxil oldu.
Kampaniyanın gedişini müəyyən edən əsas amil pilotsuz uçuş aparatlarının (PUA) misilsiz və sistemli tətbiqi idi. Türkiyənin zərbə PUA-ları Bayraktar TB2 və İsrailin kamikadze dronları IAI Harop döyüş meydanını yüksək texnologiyalı atıcılıq poliqonuna çevirdi. Onlar düşmənin çoxqatlı müdafiəsini bir-bir sökən "açar" rolunu oynadı. Müharibənin ilk günlərində onlarla zirehli texnika, artilleriya qurğusu, HHM sistemi və Ermənistanın canlı qüvvə toplanışı məhv edildi. Bu, təsadüfi uğur deyildi - bu, sistem idi. Dronlar real vaxtda kəşfiyyat aparır, artilleriya və yüksək dəqiqlikli yaylım atəşi sistemlərinin atəşini dəqiqləşdirir, zərbələrin nəticəsini qeydə alırdı.
Effekt yalnız taktiki deyildi, həm də dərin psixoloji idi. "Keçilməz" sayılan yüksəkliklərdəki möhkəmləndirilmiş bölgələrdə gizlənmiş erməni əsgərləri özlərini müdafiəçi deyil, hədəf kimi hiss edir, ölümün haradan gəldiyini görə və anlaya bilmirdilər. Otuz ildə qurulan əfsanəvi müdafiə xətti - dotlar, mina sahələri və səngərlər - havadan gələn hücum qarşısında yararsız oldu. Döyüş meydanı Azərbaycan komandanlığı üçün "şəffaf", düşmən üçün isə "kor" hala gəldi.
"Dron inqilabı" ilə paralel olaraq Azərbaycan müxtəlif qoşun növlərinin mükəmməl sintezini nümayiş etdirdi. Müdafiə Nazirliyinin və Dövlət Sərhəd Xidmətinin xüsusi təyinatlıları avanqard kimi düşmənin dərin arxasına sızır, mühüm yüksəklikləri ələ keçirir, müdafiəni pozurdu. Artilleriya və aviasiyanın dəqiq zərbələri ilə dəstəklənən müntəzəm hissələr isə azad edilən əraziləri ardıcıl təmizləyirdi. Bu taktika "çəkic və dəmirci" adını aldı: düşmən güclü zərbələrlə ("çəkic") yerə sıxılır, sonra manevr qrupları tərəfindən ("dəmirci") məhv edilirdi. Bu, avtomatizmə qədər işlənmiş mükəmməl sistem idi.
Meydanlarda sarsıdıcı məğlubiyyətə uğradığını anlayan Ermənistanın siyasi və hərbi rəhbərliyi bağışlanmaz bir cinayətə əl atdı - o, müharibəni məqsədli şəkildə Azərbaycanın dinc şəhər və rayonlarına daşıdı. Bu, atəşin səhvi deyil, dövlət terrorizminin taktikasından başqa bir şey deyildi. Məqsəd panika yaratmaq, Azərbaycanın rəhbərliyinə təzyiq göstərmək və bəlkə də onu ölçüsüz addımlara təhrik etmək idi.
Müharibənin ilk günündən Tərtər, Beyləqan, Gəncə, Mingəçevir, Xızı, Abşeron rayonu və digər yaşayış məntəqələri raket və artilleriya atəşinə tutuldu. Ən dəhşətli zərbələr isə Azərbaycanın ikinci böyük şəhəri - cəbhədən onlarla kilometr aralıda yerləşən Gəncəyə endirildi.
4 oktyabr: Gəncənin yaşayış massivinə raket zərbəsi. 10 mülki şəxs həlak oldu, 40-dan çox insan yaralandı.
11 oktyabr: Gəncəyə növbəti zərbə. 10 nəfər, o cümlədən uşaqlar öldü, 40 nəfər yaralandı.
17 oktyabr: Ən dəhşətli hücum - Gəncənin mərkəzində çoxmərtəbəli binalar raketlə vuruldu. 15 nəfər həlak oldu, 55-dən çox insan yaralandı.
28 oktyabr: Front xəttindən uzaqda yerləşən Bərdəyə raket hücumu. 21 dinc sakin öldü, 70-dən çox insan yaralandı. Bu hücum zamanı mülki əhaliyə qarşı kaset bombalarının tətbiqi beynəlxalq müşahidəçilər, o cümlədən Human Rights Watch tərəfindən xüsusi olaraq qeydə alındı.
Bu hücumların heç bir hərbi məntiqi yox idi. Onların yeganə məqsədi mülki insanları qətlə yetirmək idi. Azərbaycan Respublikasının Baş Prokurorluğunun məlumatına görə, 44 gün ərzində Ermənistanın atəşləri nəticəsində 100 dinc sakin həlak olub, 416 nəfər yaralanıb. 12 mindən çox bina tam və ya qismən dağıdılıb - yüzlərlə yaşayış evi, xəstəxana, məktəb və kritik infrastruktur obyektləri yer üzündən silinib. Lakin hər belə zərbə Azərbaycan xalqının və Ordusunun sona qədər getmək iradəsini möhkəmləndirir, dünyaya müharibəni uduzan rejimin əsl sifətini göstərirdi.
Dünya tarixində çox az nümunə var ki, bir ölkə onilliklərdən sonra hərbi yolla işğal altındakı torpaqlarını azad etsin - özü də qısa müddətdə və qarşıya qoyulan məqsədin miqyasına görə minimum itkilərlə. Ən çox müqayisə edilən analoji əməliyyat 1991-ci ildə Küveyti azad edən "Səhrada tufan" idi. Amma əsas fərq ondadır ki, o əməliyyatı BMT mandatı altında beynəlxalq koalisiya həyata keçirmişdi. Azərbaycan isə əslində BMT Təhlükəsizlik Şurasının 30 il ərzində icra edə bilmədiyi qətnamələrin yerinə yetirilməsini təkbaşına həyata keçirdi.
Azərbaycan öz beynəlxalq hüquqla tanınmış ərazilərində hərəkət edirdi. Bu səbəbdən "Dəmir Yumruq" əməliyyatı müasir tarixdə unikal presedent oldu: bu, aqressoru sülhə məcbur etmə və ərazi bütövlüyünü bərpa etmə məqsədilə aparılan, tam legitim və bir dövlətin öz gücü ilə - döyüş meydanında heç bir xarici hərbi dəstək olmadan həyata keçirdiyi əməliyyat idi.
Vətən müharibəsində Qələbə təkcə hərbi zəfər yox, həm də yeni dövrün başlanğıcı oldu. Son beş ildə Azərbaycan öz suverenliyini və konstitusiya quruluşunu bütün ölkə ərazisində bərpa etdi. İşğaldan xaraba qalmış Qarabağ bu gün dirçəliş məkanına çevrilir.
Bu gün azad olunmuş şəhər və kəndlərdə həyat səsi eşidilir. Füzuli və Zəngilanda beynəlxalq hava limanları açılıb, Ağdam, Cəbrayıl, Kəlbəcər və Laçında yollar, magistrallar çəkilir, dəmir yolu xətləri salınır. Dövlət proqramları Qarabağa və Şərqi Zəngəzura ilk ailələrin qayıdışını təmin edir. Hər bərpa olunan məktəb, hər tikilən xəstəxana, hər qayıdan ailə - şəhidlərin vəsiyyətinin yerinə yetirilməsidir.
27 sentyabr Anım Günü kimi qeyd olunur. Bu, hüzn və minnətdarlıq tarixidir. Ölkənin məscidlərində, kilsələrində, sinaqoqlarında şəhidlərin ruhuna dualar oxunur, bütün millət birgə matəm içində baş əyir. Amma bu gün yalnız xatirə deyil. Bu, həm də əhd günüdür: elə yaşamaq ki, onların qurbanı heç vaxt hədər olmasın.
2020-ci ilin Vətən müharibəsi bu gün dünyanın aparıcı hərbi akademiyalarında öyrənilir. Vest-Poynt, NATO akademiyaları, Rusiya və Türkiyə qərargahları Azərbaycan təcrübəsini təhlil edir. "Qarabağ sindromu" hərb elminin dərsliklərinə düşüb. Bu müharibə sübut etdi ki, kütləvi ordular və sonsuz səngərlər dövrü geridə qalır. Onun yerini intellektual texnologiyalar, dronlar, xüsusi təyinatlılar və vahid informasiya məkanı dövrü tutur.
2020-ci il müharibəsi bir sərhəd xəttinə çevrildi - o göstərdi ki, möhkəmləndirilmiş istehkam xətlərinə hücum edən kütləvi ordular dövrü artıq birmənalı şəkildə keçmişdə qaldı. Onun yerini hibrid münaqişələr dövrü tutdu: burada havada üstünlüyü qırıcılar deyil, intellektual PUA sürüləri təmin edir; qələbəni isə əsgərlərin say çoxluğu yox, texnoloji təminatın səviyyəsi, xüsusi təyinatlıların hazırlıq keyfiyyəti və qoşunların vahid informasiya mühitində səmərəli idarə olunması müəyyənləşdirir.
Qarabağ müharibəsi ənənəvi hava hücumundan müdafiə sistemlərinin ucuz və effektiv dronların kütləvi tətbiqi qarşısında nə qədər həssas olduğunu açıq şəkildə göstərdi. O, həm də sübut etdi ki, əsgər qarşı zərbəyə cavab vermək imkanından məhrum olduğunu dərk edəndə, qoşunun mənəvi ruhu müdafiə sədlərindən daha tez dağılır. Bu təcrübə birbaşa olaraq Ukraynadakı müharibənin taktikalarına təsir etdi, orada da PUA-lar münaqişənin əsas alətlərindən birinə çevrildi.
Azərbaycanın 44 günlük Vətən müharibəsi 2020-ci il noyabrın 10-da imzalanmış üçtərəfli Bəyanatla başa çatdı. Bu sənəd faktiki olaraq Ermənistanın kapitulyasiya aktı idi. Azərbaycan təkcə Qarabağın işğal altındakı böyük bir hissəsini azad etmədi, həm də ətraf rayonların öz nəzarətinə qaytarılmasına dair təminat aldı və bu, sonrakı aylarda reallığa çevrildi.
Bu Qələbə təsadüfi deyildi. O, dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, müasir və döyüş qabiliyyətli ordunun yaradılması, çoxşaxəli diplomatiyanın qurulması kimi uzun illərin ardıcıl fəaliyyətinin nəticəsi idi. Azərbaycan bununla beynəlxalq arenada geniş dəstək, ən azı isə əsas oyunçuların neytral mövqeyini təmin etdi. Bu, təkcə silah gücünün deyil, həm də ruh gücünün, strateji düşüncənin və bir xalqın öz torpağında yaşamaq haqqına sarsılmaz inamının təntənəsi idi.
30 illik işğaldan sonra xarabalığa çevrilmiş Qarabağ bu gün inanılmaz sürətlə dirçəlir. Şəhərlər, yollar, hava limanları inşa olunur. İnsanlar geri qayıdır. Müharibə bitdi. Amma onun dərsləri hələ uzun illər öyrəniləcək. Ən əsas dərs isə budur: XXI əsrdə haqq - texnologiya, iradə və düzgün strategiya ilə birləşəndə - labüd şəkildə köhnəlmiş imperiya təkəbbürünü və işğal siyasətini məğlub edir. Azərbaycan bunu praktik olaraq sübut etdi - öz qələbəsini yalnız xəritədə deyil, hərb elminin yaddaş daşlarında da yazdı.
Elçin Alıoğlu
Trend
