Tarixdə elə günlər olur ki, sanki tale özü xalqlar üçün seçimedir, onları ya yüksəldəcək, ya da sındıracaq sınaq qarşısındaqoyur. Azərbaycan üçün həmin gün 2020-ci il sentyabrın 27-si oldu.Vətən müharibəsinin ilk atəşləri ilə birlikdə Prezident İlhamƏliyev xalqa təkcə dövlət başçısı kimi deyil, həm də qətiyyətin vəson Qələbəyə inamın rəmzi kimi müraciət etdi. Həmin gün azadlığa,həqiqətin və ədalətin Azərbaycan torpaqlarına qayıdışına aparangerisayımın başlanğıcı oldu.
Cəmi 44 gün ərzində, oğul və qızlarımızın qanı və igidliyibahasına otuzillik işğal sındırıldı. 2020-ci il noyabrın 8-də AliBaş Komandan Qarabağın ürəyi - Şuşanın yenidən Azərbaycanın bayrağıaltında olduğunu elan etdi. Bu ad - şərəf və ləyaqət simvolu -Ermənistanı kapitulyasiya aktını imzalamağa məcbur edən dönüşnöqtəsinə çevrildi. Artıq noyabrın 10-da hərbi fazaya son qoyanüçtərəfli bəyanat imzalandı. Onillərlə yad işğalı altındasaxlanılan, müdafiə xətləri ilə möhkəmləndirilən torpaqlarAzərbaycan Ordusunun sürətli hücumu ilə azad edildi.
44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsi xalqın yaddaşında əbədiyyətəçevrildi. 2020-ci il dekabrın 10-da Bakıda keçirilən Zəfərparadında Şəhidlər xiyabanı boyunca Qələbə kolonnaları addımladı,düşməndən alınan hərbi texnika qənimət kimi nümayiş etdirildi.2021-ci ilin aprelində açılan Hərbi Qənimətlər Parkı təkcətəcavüzkarın məğlubiyyətinin deyil, həm də azərbaycanlıların sınmaziradəsinin abidəsinə çevrildi. Son beş ildə dövlət suverenliyi vəkonstitusiya quruluşu ölkənin bütün ərazisində bərpa edildi. Bu günazad olunmuş şəhər və kəndlərdə həyatın səsi eşidilir: yollarsalınır, evlər bərpa olunur, insanlar doğma yurdlarına qayıdır.
Lakin 27 sentyabr yalnız Qələbənin başlanğıcı deyil. Bu,Prezident İlham Əliyevin fərmanı ilə təsis olunmuş Anım Günüdür -Azərbaycanın şəhidlərinin əziz xatirəsi qarşısında baş əydiyi gün.Onlar bu təqvimdə əbədiyaşar oldular - qanları və qurbanlarıazadlıq və ləyaqət simvoluna çevrildi. Məscidlərdə, kilsələrdə vəsinaqoqlarda ruhlarına dualar oxunur, böyük şəhərlərdən ən ucqarkəndlərədək bütün ölkə minnətdarlıqda birdir.
Beş il sonra biz yalnız müharibənin faciəsini deyil, həm dəmüharibədən sonrakı dövrün böyüklüyünü xatırlayırıq. Azərbaycanınbaşladığı sülh təşəbbüsləri artıq bəhrə verdi: 2025-ci il avqustun8-də Vaşinqton sammiti və Ermənistanla sülh müqaviləsinin mətnininparaflanması münaqişənin qəti bağlanmasına aparan tarixi addımoldu. ATƏT-in Minsk Qrupunun, keçmişin reliktinin, aradanqaldırılması və dayanıqlı sülhün yeni gündəliyinin irəli çəkilməsiAzərbaycanın təcavüz dövrünə birdəfəlik son qoymaq və qonşularınərazi iddialarını əbədi kəsmək qətiyyətini simvolizə edir.
Bu gün sülhə heç vaxt olmadığı qədər yaxın olduğumuz anda VətənMüharibəsi qəhrəmanlarının xatirəsi bizə bir həqiqəti xatırladır:onların qurbanı bizdən yalnız bir şey tələb edir - keçmişintəkrarına imkan verməmək. Hər bərpa olunan şəhər, hər salınan yol,hər qayıdan ailə - onların vəsiyyətinin yerinə yetirilməsidir. AnımGünü yalnız kədər deyil, həm də əhd günüdür. Əhd - onlarınqəhrəmanlığı hədər olmasın deyə, bu torpaqda həmişə ləyaqət, sülhvə azadlıq hökm sürsün deyə.
… 2020-ci il sentyabrın 27-də Kiçik Qafqazın dağlarında sübhərəfəsi hökm sürən sükut dinc deyildi, tarı qırılacaq gərginlikkimi incə idi. O, otuzillik həsrətin acısı, torpaqlarından didərgindüşmüş milyonların ağrısı və dalana dirənmiş diplomatik rəqsinsusqun nifrəti ilə dolu idi. Bu sükut aldadıcı idi. O, təkcəregionun xəritəsini dəyişməyəcək, həm də müasir bir dövlətin siyasiiradə, hərbi-texniki üstünlük və qüsursuz strategiyanıbirləşdirərək tarixi ədaləti necə bərpa etdiyinin dərsliyəçevriləcək nümunəsinin xəbərçisi idi.
Bu müharibə sentyabrda başlamadı. Onun toxumları 1980-ci illərinsonunda səpildi, Birinci Qarabağ müharibəsinin qanı və odunda boyatdı, nəticədə Azərbaycanın suveren ərazisinin 20 faizlik işğalıkimi acı məhsul verdi. Bir milyondan çox azərbaycanlı qaçqın vəməcburi köçkünə çevrildi, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874və 884 saylı qətnamələri - erməni silahlı qüvvələrinin dərhal vəqeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb edən sənədlər - otuz il ərzindəhəyasızcasına sayılmadı. ATƏT-in Minsk Qrupu çərçivəsindəki sülhprosesi ideoloji və prosedur dalana dirəndi. Ermənistanın işğalolunmuş əraziləri öz “nailiyyəti” kimi saydığı, danışıqları isə buvəziyyəti dondurmaq vasitəsinə çevirdiyi status-kvo Azərbaycan üçünqəbuledilməz oldu. Səbr tükəndi. Uzun müddət çətinliklə saxlanılantarazlıq çarxı artıq tərpənməli idi - və o, sarsıdıcı güclətərpəndi.
Əgər Birinci Qarabağ Müharibəsi hər qarış torpaq uğrunda onlarlahəyat bahasına başa gələn mövqelər savaş idisə, 2020-ci ilinmüharibəsi tamam başqa yanaşmanın nümayişi oldu. Ali Baş Komandanİlham Əliyevin rəhbərliyi ilə dərin modernizasiya keçmiş AzərbaycanOrdusu döyüşə ənənəvi hərbi maşın kimi yox, yüksək texnoloji birorqanizm kimi daxil oldu.
Kampaniyanın gedişini müəyyən edən əsas amil pilotsuz uçuşaparatlarının (PUA) misilsiz və sistemli tətbiqi idi. Türkiyəninzərbə PUA-ları Bayraktar TB2 və İsrailin kamikadze dronları IAIHarop döyüş meydanını yüksək texnologiyalı atıcılıq poliqonunaçevirdi. Onlar düşmənin çoxqatlı müdafiəsini bir-bir sökən “açar”rolunu oynadı. Müharibənin ilk günlərində onlarla zirehli texnika,artilleriya qurğusu, HHM sistemi və Ermənistanın canlı qüvvətoplanışı məhv edildi. Bu, təsadüfi uğur deyildi - bu, sistem idi.Dronlar real vaxtda kəşfiyyat aparır, artilleriya və yüksəkdəqiqlikli yaylım atəşi sistemlərinin atəşini dəqiqləşdirir,zərbələrin nəticəsini qeydə alırdı.
Effekt yalnız taktiki deyildi, həm də dərin psixoloji idi.“Keçilməz” sayılan yüksəkliklərdəki möhkəmləndirilmiş bölgələrdəgizlənmiş erməni əsgərləri özlərini müdafiəçi deyil, hədəf kimihiss edir, ölümün haradan gəldiyini görə və anlaya bilmirdilər.Otuz ildə qurulan əfsanəvi müdafiə xətti - dotlar, mina sahələri vəsəngərlər - havadan gələn hücum qarşısında yararsız oldu. Döyüşmeydanı Azərbaycan komandanlığı üçün “şəffaf”, düşmən üçün isə“kor” hala gəldi.
“Dron inqilabı” ilə paralel olaraq Azərbaycan müxtəlif qoşunnövlərinin mükəmməl sintezini nümayiş etdirdi. Müdafiə Nazirliyininvə Dövlət Sərhəd Xidmətinin xüsusi təyinatlıları avanqard kimidüşmənin dərin arxasına sızır, mühüm yüksəklikləri ələ keçirir,müdafiəni pozurdu. Artilleriya və aviasiyanın dəqiq zərbələri ilədəstəklənən müntəzəm hissələr isə azad edilən əraziləri ardıcıltəmizləyirdi. Bu taktika “çəkic və dəmirci” adını aldı: düşməngüclü zərbələrlə (“çəkic”) yerə sıxılır, sonra manevr qruplarıtərəfindən (“dəmirci”) məhv edilirdi. Bu, avtomatizmə qədərişlənmiş mükəmməl sistem idi.
Meydanlarda sarsıdıcı məğlubiyyətə uğradığını anlayanErmənistanın siyasi və hərbi rəhbərliyi bağışlanmaz bir cinayətə əlatdı - o, müharibəni məqsədli şəkildə Azərbaycanın dinc şəhər vərayonlarına daşıdı. Bu, atəşin səhvi deyil, dövlət terrorizminintaktikasından başqa bir şey deyildi. Məqsəd panika yaratmaq,Azərbaycanın rəhbərliyinə təzyiq göstərmək və bəlkə də onu ölçüsüzaddımlara təhrik etmək idi.
Müharibənin ilk günündən Tərtər, Beyləqan, Gəncə, Mingəçevir,Xızı, Abşeron rayonu və digər yaşayış məntəqələri raket vəartilleriya atəşinə tutuldu. Ən dəhşətli zərbələr isə Azərbaycanınikinci böyük şəhəri - cəbhədən onlarla kilometr aralıda yerləşənGəncəyə endirildi.
4 oktyabr: Gəncənin yaşayış massivinə raket zərbəsi. 10 mülkişəxs həlak oldu, 40-dan çox insan yaralandı.
11 oktyabr: Gəncəyə növbəti zərbə. 10 nəfər, o cümlədən uşaqlaröldü, 40 nəfər yaralandı.
17 oktyabr: Ən dəhşətli hücum - Gəncənin mərkəzində çoxmərtəbəlibinalar raketlə vuruldu. 15 nəfər həlak oldu, 55-dən çox insanyaralandı.
28 oktyabr: Front xəttindən uzaqda yerləşən Bərdəyə rakethücumu. 21 dinc sakin öldü, 70-dən çox insan yaralandı. Bu hücumzamanı mülki əhaliyə qarşı kaset bombalarının tətbiqi beynəlxalqmüşahidəçilər, o cümlədən Human Rights Watch tərəfindənxüsusi olaraq qeydə alındı.
Bu hücumların heç bir hərbi məntiqi yox idi. Onların yeganəməqsədi mülki insanları qətlə yetirmək idi. AzərbaycanRespublikasının Baş Prokurorluğunun məlumatına görə, 44 gün ərzindəErmənistanın atəşləri nəticəsində 100 dinc sakin həlak olub, 416nəfər yaralanıb. 12 mindən çox bina tam və ya qismən dağıdılıb -yüzlərlə yaşayış evi, xəstəxana, məktəb və kritik infrastrukturobyektləri yer üzündən silinib. Lakin hər belə zərbə Azərbaycanxalqının və Ordusunun sona qədər getmək iradəsini möhkəmləndirir,dünyaya müharibəni uduzan rejimin əsl sifətini göstərirdi.
Dünya tarixində çox az nümunə var ki, bir ölkə onilliklərdənsonra hərbi yolla işğal altındakı torpaqlarını azad etsin - özü dəqısa müddətdə və qarşıya qoyulan məqsədin miqyasına görə minimumitkilərlə. Ən çox müqayisə edilən analoji əməliyyat 1991-ci ildəKüveyti azad edən “Səhrada tufan” idi. Amma əsas fərq ondadır ki, oəməliyyatı BMT mandatı altında beynəlxalq koalisiya həyatakeçirmişdi. Azərbaycan isə əslində BMT Təhlükəsizlik Şurasının 30il ərzində icra edə bilmədiyi qətnamələrin yerinə yetirilməsinitəkbaşına həyata keçirdi.
Azərbaycan öz beynəlxalq hüquqla tanınmış ərazilərində hərəkətedirdi. Bu səbəbdən “Dəmir Yumruq” əməliyyatı müasir tarixdə unikalpresedent oldu: bu, aqressoru sülhə məcbur etmə və ərazibütövlüyünü bərpa etmə məqsədilə aparılan, tam legitim və birdövlətin öz gücü ilə - döyüş meydanında heç bir xarici hərbi dəstəkolmadan həyata keçirdiyi əməliyyat idi.
Vətən müharibəsində Qələbə təkcə hərbi zəfər yox, həm də yenidövrün başlanğıcı oldu. Son beş ildə Azərbaycan öz suverenliyini vəkonstitusiya quruluşunu bütün ölkə ərazisində bərpa etdi. İşğaldanxaraba qalmış Qarabağ bu gün dirçəliş məkanına çevrilir.
Bu gün azad olunmuş şəhər və kəndlərdə həyat səsi eşidilir.Füzuli və Zəngilanda beynəlxalq hava limanları açılıb, Ağdam,Cəbrayıl, Kəlbəcər və Laçında yollar, magistrallar çəkilir, dəmiryolu xətləri salınır. Dövlət proqramları Qarabağa və ŞərqiZəngəzura ilk ailələrin qayıdışını təmin edir. Hər bərpa olunanməktəb, hər tikilən xəstəxana, hər qayıdan ailə - şəhidlərinvəsiyyətinin yerinə yetirilməsidir.
27 sentyabr Anım Günü kimi qeyd olunur. Bu, hüzn və minnətdarlıqtarixidir. Ölkənin məscidlərində, kilsələrində, sinaqoqlarındaşəhidlərin ruhuna dualar oxunur, bütün millət birgə matəm içindəbaş əyir. Amma bu gün yalnız xatirə deyil. Bu, həm də əhd günüdür:elə yaşamaq ki, onların qurbanı heç vaxt hədər olmasın.
2020-ci ilin Vətən müharibəsi bu gün dünyanın aparıcı hərbiakademiyalarında öyrənilir. Vest-Poynt, NATO akademiyaları, Rusiyavə Türkiyə qərargahları Azərbaycan təcrübəsini təhlil edir.“Qarabağ sindromu” hərb elminin dərsliklərinə düşüb. Bu müharibəsübut etdi ki, kütləvi ordular və sonsuz səngərlər dövrü geridəqalır. Onun yerini intellektual texnologiyalar, dronlar, xüsusitəyinatlılar və vahid informasiya məkanı dövrü tutur.
2020-ci il müharibəsi bir sərhəd xəttinə çevrildi - o göstərdiki, möhkəmləndirilmiş istehkam xətlərinə hücum edən kütləvi ordulardövrü artıq birmənalı şəkildə keçmişdə qaldı. Onun yerini hibridmünaqişələr dövrü tutdu: burada havada üstünlüyü qırıcılar deyil,intellektual PUA sürüləri təmin edir; qələbəni isə əsgərlərin sayçoxluğu yox, texnoloji təminatın səviyyəsi, xüsusi təyinatlılarınhazırlıq keyfiyyəti və qoşunların vahid informasiya mühitindəsəmərəli idarə olunması müəyyənləşdirir.
Qarabağ müharibəsi ənənəvi hava hücumundan müdafiə sistemlərininucuz və effektiv dronların kütləvi tətbiqi qarşısında nə qədərhəssas olduğunu açıq şəkildə göstərdi. O, həm də sübut etdi ki,əsgər qarşı zərbəyə cavab vermək imkanından məhrum olduğunu dərkedəndə, qoşunun mənəvi ruhu müdafiə sədlərindən daha tez dağılır.Bu təcrübə birbaşa olaraq Ukraynadakı müharibənin taktikalarınatəsir etdi, orada da PUA-lar münaqişənin əsas alətlərindən birinəçevrildi.
Azərbaycanın 44 günlük Vətən müharibəsi 2020-ci il noyabrın10-da imzalanmış üçtərəfli Bəyanatla başa çatdı. Bu sənəd faktikiolaraq Ermənistanın kapitulyasiya aktı idi. Azərbaycan təkcəQarabağın işğal altındakı böyük bir hissəsini azad etmədi, həm dəətraf rayonların öz nəzarətinə qaytarılmasına dair təminat aldı vəbu, sonrakı aylarda reallığa çevrildi.
Bu Qələbə təsadüfi deyildi. O, dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi,iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, müasir və döyüş qabiliyyətliordunun yaradılması, çoxşaxəli diplomatiyanın qurulması kimi uzunillərin ardıcıl fəaliyyətinin nəticəsi idi. Azərbaycan bununlabeynəlxalq arenada geniş dəstək, ən azı isə əsas oyunçularınneytral mövqeyini təmin etdi. Bu, təkcə silah gücünün deyil, həm dəruh gücünün, strateji düşüncənin və bir xalqın öz torpağındayaşamaq haqqına sarsılmaz inamının təntənəsi idi.
30 illik işğaldan sonra xarabalığa çevrilmiş Qarabağ bu güninanılmaz sürətlə dirçəlir. Şəhərlər, yollar, hava limanları inşaolunur. İnsanlar geri qayıdır. Müharibə bitdi. Amma onun dərslərihələ uzun illər öyrəniləcək. Ən əsas dərs isə budur: XXI əsrdə haqq- texnologiya, iradə və düzgün strategiya ilə birləşəndə - labüdşəkildə köhnəlmiş imperiya təkəbbürünü və işğal siyasətini məğlubedir. Azərbaycan bunu praktik olaraq sübut etdi - öz qələbəsiniyalnız xəritədə deyil, hərb elminin yaddaş daşlarında da yazdı.
