Bakı. Trend:
1994-cü ilin 20 sentyabrında Bakıda baş verən hadisə təkcəAzərbaycanın inkişaf trayektoriyasını deyil, bütövlükdə Avrasiyanınenerji xəritəsini dəyişdi. Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR) ilə 11beynəlxalq neft şirkətindən ibarət konsorsium arasında imzalanan“Əsrin müqaviləsi” ölkənin yeni tarixinin başlanğıcı oldu. Hələmüstəqilliyin bərpasından cəmi üç il sonra Azərbaycan enerjisektoru vasitəsilə dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya yolunu seçdi.Bu seçim gələcək inkişaf üçün davamlı maliyyə və geosiyasi əsasyaratdı.
Üstündən 31 il keçdikdən sonra nəticələr son dərəcə inandırıcıgörünür. Azərbaycan bölgənin tanınmış enerji mərkəzinə çevrilərəkon milyardlarla dollar investisiya cəlb edib, yeni ixracmarşrutları yaradıb, aparıcı dövlətlərlə əlaqələri möhkəmləndiribvə iqtisadiyyatını şaxələndirib. Üstəlik, 2017-ci ildə“Azəri-Çıraq-Günəşli” (AÇG) blokuna dair yenilənmiş sazişəməkdaşlığı 2050-ci ilə qədər uzatdı. 2025-ci ilin avqustundaVaşinqtonda ExxonMobil ilə əldə olunan yeni razılaşmalar isə hələHeydər Əliyevin başlatdığı strateji kursun bu gün də aktuallığınıtəsdiqlədi.
Yalnız 2000-2020-ci illərdə ölkənin enerji sektoruna 110 milyarddollara yaxın xarici sərmayə yatırılıb. 2025-ci ilin əvvəlinə qədərAÇG blokuna yönəldilən ümumi investisiya 45 milyard dolları keçib.Yataqlar istismara verildiyi vaxtdan bu günə qədər 4,481 milyardbareldən artıq neft hasil olunub. 2006-cı ilin iyununda istifadəyəverilmiş Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) kəməri ilə 2025-ci ilin birincirübünədək 4,5 milyard barel neft ixrac edilib.
BTC ilə ixrac olunan neftin üçdə ikisindən çoxu məhz AÇGyataqlarının payına düşür ki, bu da “Əsrin müqaviləsi”nin mərkəziəhəmiyyətini göstərir. 1997-ci ilin payızından 2024-cü ilinavqustunadək AÇG-dən 221 milyard kubmetrdən artıq müşayiətçi qazçıxarılıb. Onun böyük hissəsi ölkədaxili tələbat üçün ödənişsiztəqdim olunub ki, bu da iqtisadiyyat və energetika sahəsindəxərclərin azalmasına ciddi təsir göstərib.
Burada çoxaldıcı effekt xüsusi qeyd olunmalıdır: neft-qazgəlirləri infrastrukturun müasirləşdirilməsinə, yolların,limanların, terminalların tikintisinə və Dövlət Neft Fondu (SOFAZ)vasitəsilə milli kapitalın formalaşmasına şərait yaradıb. 2025-ciilin əvvəlinə SOFAZ-ın aktivləri 55 milyard dollardan artıqidi.
Enerji strategiyası Azərbaycana təsirli sosial-iqtisadinəticələr qazandırdı. 1995-ci ildə yoxsulluq səviyyəsi 60 faizdənyüksək idi, 2025-ci ildə isə bu göstərici 5 faizə qədər endi.Xarici borc ÜDM-in 7 faizindən çox deyil, qızıl-valyuta ehtiyatlarıisə xarici borcu 14 dəfə üstələyir. Belə makroiqtisadi sabitlikyalnız neft-qaz ixracı hesabına deyil, həm də SOFAZ vasitəsiləmilli iqtisadiyyata yönəldilən gəlirlərin şaxələndirilməsinəticəsində mümkün oldu.
Bu vəsait hesabına təhsil və səhiyyə sistemində modernləşməproqramları həyata keçirildi, sosial obyektlər tikildi, köçkünlərdəstəkləndi, infrastruktur layihələrinə geniş sərmayələr yatırıldı.Beləliklə, “Əsrin müqaviləsi” təkcə neft sazişi deyil, həm də millisərvətin ədalətli bölgüsünü təmin edən sosial müqavilə rolunuoynadı.
“Əsrin müqaviləsi”nin icrası Azərbaycanı dünya enerji arenasındastrateji oyunçuya çevirdi. Bunun əsas səbəbi yeni ixracmarşrutlarının yaradılması idi:
Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri (1768 km uzunluq, illik 50milyon tonadək ötürücülük gücü).
Cənubi Qafqaz qaz kəməri (Bakı, Tbilisi və Ərzurumu birləşdirərəkŞahdəniz qazını ixrac edir).
Cənub Qaz Dəhlizi sistemi (TANAP və TAP kəmərlərini əhatəedir).
Bu layihələr təkcə ixracı şaxələndirmədi, eyni zamanda Avropanınenerji təhlükəsizliyini təmin etdi, Azərbaycanın Avropa İttifaqıüçün etibarlı tərəfdaş kimi mövqeyini gücləndirdi və ABŞ, Türkiyə,eləcə də digər mühüm ölkələrlə münasibətləri möhkəmləndirdi.
“Əsrin müqaviləsi”nin tarixində ABŞ neft-qaz korporasiyalarınıniştirakı xüsusi yer tutur. 1990-cı illərdə məhz Amerika şirkətləriXəzərin şelfində layihələrin işə salınmasına həlledici töhfə verdi.Onların sırasında Amoco, Exxon, Pennzoil və sonradan Chevron-untərkibinə daxil olan Unocal Corporation vardı. Həmin dövrdəAzərbaycanda neft hasilatına qoyulan bütün xarici sərmayələrintəxminən 47 faizi məhz ABŞ şirkətlərinin payına düşürdü.
Podrat işlərində isə mühüm rolu ABŞ-nin McDermott mühəndislikkorporasiyası oynayırdı. Şirkət dəniz platformalarının tikintisinivə texnoloji dəstəyi təmin edirdi. Bu təcrübə Azərbaycan üçün mühümməktəb oldu: amerikalılarla əməkdaşlıq çərçivəsində ölkə ilk dəfəmüasir dəniz hasilatı texnologiyalarına, layihələrin idarəetməsistemlərinə, ekoloji standartlara və kadr hazırlığı metodikalarınaçıxış qazandı.
2000-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan artıq dünya səviyyəlidəniz platformalarının istehsalını müstəqil təşkil edə bildi vəbununla da xarici podratçılardan asılılıq kəskin şəkildə azaldı. Bufakt “Əsrin müqaviləsi”nin texnoloji və kadr inkişafı üçün necəmühüm mənbəyə çevrildiyinin bariz nümunəsidir.
2017-ci il 14 sentyabrda AÇG üzrə saziş 2050-ci ilə qədəruzadıldı. Yenilənmiş kontrakt çərçivəsində SOCAR-ın konsorsiumdakıpayı 11,65 faizdən 25 faizə qədər artırıldı. Bu, milli potensialıngüclənməsinin və tərəfdaşların Azərbaycana artan etimadınıngöstəricisi idi.
“İkinci Əsrin müqaviləsi”nin əsas layihələrindən biri“Mərkəzi-Şərqi Azəri” (ACE) seqmentinin işlənməsi oldu. Layihəyə2019-cu ildə start verildi. Onun dəyəri 6 milyard dollarqiymətləndirilir, istismar müddətində 300 milyon bareldən artıqneft hasilatı gözlənilir. İlk neftin yaxın illərdə əldə ediləcəyiproqnozlaşdırılır ki, bu da hasilatın 2030-cu illərə qədər sabitsaxlanmasına imkan verəcək.
2025-ci ilin avqustunda Azərbaycan Prezidenti İlham ƏliyevinVaşinqtona səfəri Azərbaycan-ABŞ tərəfdaşlığında yeni səhifə açdı.Səfərin əsas sənədlərindən biri SOCAR və ExxonMobil arasındaəməkdaşlıq haqqında imzalanmış memorandum oldu.
Sazişin mahiyyəti yeni yataqların kəşfiyyatı və işlənməsisahəsində əməkdaşlığın genişləndirilməsindən ibarətdir. BurayaXəzər dənizinin dərin sularda yerləşən sahələri də daxildir. İlkinqiymətləndirmələrə görə, böyük yeni bir neft yatağının açılmasıehtimalı var və bu yataq Azərbaycanın enerji sektorunda növbəti“lokomotiv”ə çevrilə bilər.
Memorandum həmçinin dekarbonizasiya və aşağıkarbontexnologiyalarının inkişafı istiqamətində birgə işi nəzərdə tutur.ExxonMobil karbon qazının tutulması və saxlanması (CCS), eləcə dəhidrogen istehsalı kimi sahələri fəal şəkildə inkişaf etdirir.Azərbaycan isə Xəzər bölgəsini “yaşıl enerji” mərkəzinə çevirməyivə bərpa olunan mənbələri ənənəvi ixrac marşrutlarına inteqrasiyaetməyi hədəfləyir.
Beləliklə, SOCAR ilə ExxonMobil-in əməkdaşlığı klassik nefthasilatını aşaraq yeni enerji gündəliyinin bir hissəsinə çevrilirvə dünya trendlərinə cavab verir.
Törəmə sahələrə təsir “Əsrin müqaviləsi”nin həyatakeçirilməsinin əsas nəticələrindən biri oldu. Azərbaycan ilk gündənyalnız xammal ixracı ilə kifayətlənməyərək milli servis və emalbazasının qurulmasına çalışırdı. Beynəlxalq aparıcıkorporasiyalarla əməkdaşlıq nəticəsində ölkədə neft-kimya sənayesiinkişaf etdi, metanol və polimer zavodları, həmçinin karbamidistehsalı kompleksi inşa olundu. Neft emalı sahəsində Heydər Əliyevadına Bakı Neft Emalı Zavodu modernləşdirilərək gücü illik 7,5milyon tona çatdırıldı. Maşınqayırmada dəniz platformaları və borukəməri avadanlıqlarının istehsalı təşkil edildi. Tikinti və servisşirkətləri sahəsində isə yüzlərlə yerli firma beynəlxalq enerjilayihələrinin tamhüquqlu iştirakçısına çevrildi. Bu prosesiqtisadiyyatın şaxələndirilməsini təmin etdi: əgər 2000-ci illərinəvvəlində neft-qaz sektorunun ÜDM-də payı 60 faiz idisə, 2025-ciilə bu göstərici 35 faizə enib. Son on ildə isə qeyri-xammal ixracıtəxminən dörd dəfə artıb.
Enerji diplomatiyası da “Əsrin müqaviləsi”nin stratejiölçülərindən birinə çevrildi. Azərbaycan Türkiyə ilə əlaqələrinimöhkəmləndirdi, BTC və TANAP layihələrində bu ölkə əsas tərəfdaşoldu. ABŞ-la əməkdaşlıq çərçivəsində Amerika korporasiyaları enerjilayihələrində fəal iştirak etdi və siyasi dəstək göstərdi. Avropaİttifaqı üçün Cənub Qaz Dəhlizi təchizatın diversifikasiyasıbaxımından həyati əhəmiyyətli marşruta çevrildi. Böyük Britaniyadaisə BP AÇG və “Şahdəniz”in baş operatoru qismində strateji roloynadı. Bu layihələr Azərbaycanın beynəlxalq siyasətdə obyekt yox,subyektə çevrilməsinə, Şərq və Qərb arasında balansı qoruyan oyunçukimi çıxış etməsinə və Avropanın enerji təhlükəsizliyində etibarlıtərəfdaş statusu qazanmasına imkan yaratdı.
1999-cu ildə yaradılan Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu(SOFAZ) neft strategiyasının mühüm institusional nəticəsi oldu.Fondun əsas vəzifəsi neft və qaz ixracından gələn gəlirlərintoplanması və səmərəli istifadəsinin təmin edilməsidir. 2025-ciilin əvvəlinə fondun aktivləri 55 milyard dolları keçib. Buvəsaitlər bir neçə istiqamət üzrə bölüşdürülür: sosial vəinfrastruktur proqramlarının maliyyələşdirilməsi üçün dövlətbüdcəsinə transferlər, beynəlxalq maliyyə alətlərinə yatırımlar vəölkə daxilində və xaricdə strateji layihələrin maliyyələşdirilməsi.SOFAZ sayəsində Azərbaycan 2000-ci illərdə neft gəlirlərininsürətli artımı fonunda “holland xəstəliyi”ndən və inflyasiyarisklərindən yayınmağı bacardı. Fondun hesabına Bakı-Tbilisi-Ceyhankəmərinin inşası, nəqliyyat sisteminin modernləşdirilməsi, dəmiryollarının inkişafı və məcburi köçkünlər üçün sosial layihələrmaliyyələşdirildi.
Sosial nailiyyətlər neft siyasətinin effektivliyinin ən barizgöstəricisi oldu. “Əsrin müqaviləsi”ndən əldə olunan gəlirlərhesabına genişmiqyaslı proqramlar həyata keçirildi: 1990-cı illərinortalarında 60 faizdən çox olan yoxsulluq 2025-ci ilə cəmi 5 faizəenib; orta ömür uzunluğu 67 ildən 74 ilə qalxıb; minlərlə məktəb,xəstəxana və idman obyektləri tikilib; yüz minlərlə məcburi köçkünüçün mənzil və sosial dəstək layihələri maliyyələşdirilib.Beləliklə, neft gəlirləri milli sərvətin ədalətli bölgüsünəəsaslanan sosial dövlət modelinin qurulmasına zəmin yaratdı.
Neft resursları həmçinin infrastruktur sıçrayışının mənbəyinəçevrildi. Ən iri layihələr sırasında Xəzərdə 2018-ci ildəistifadəyə verilmiş müasir beynəlxalq dəniz ticarət limanı Ələt,Azərbaycanı Türkiyə və Avropa ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qarsdəmir yolu, 2020-ci ildən sonra Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda inşaedilən strateji avtomobil yolları və körpülər, eləcə də Gəncə,Lənkəran, Zəngilan, Füzuli və digər bölgələrdə tikilmiş beynəlxalqhava limanları var. Bu layihələr neft-qaz gəlirlərinin səmərəliistifadəsi və beynəlxalq tərəfdaşlıqlar nəticəsində mümkün oldu vəAzərbaycanın uzunmüddətli inkişafı üçün möhkəm bünövrə yaratdı.
İqtisadi şaxələndirmə dövlət strategiyasının əsasistiqamətlərindən birinə çevrilib. Neft-qaz sektoru hələ də ixracgəlirlərinin əsas hissəsini təmin etsə də, qeyri-xammal ixracınınpayı ardıcıl artır. Son on ildə kənd təsərrüfatı məhsullarının,alüminiumun, kimya sənayesi məhsullarının və tekstilin ixrac həcmitəxminən dörd dəfə böyüyüb. Xüsusi diqqət rəqəmsal iqtisadiyyat vəlogistikanın inkişafına yönəldilib. 2022-ci ildə “SOCAR-ın RəqəmsalTransformasiyası” proqramı işə düşdü və bu çərçivədə böyük məlumat(big data), süni intellekt və avtomatlaşdırılmış idarəetməsistemləri tətbiq olunmağa başladı. Bu addım Azərbaycanınbeynəlxalq aparıcı şirkətlərlə əməkdaşlıqdan qazandığı təcrübəninməntiqi nəticəsi idi.
Ölkənin yeni strategiyası həm də “yaşıl enerji” üzərindəqurulur. 2021-2025-ci illər ərzində Azərbaycana bərpa olunan enerjisahəsində iri xarici sərmayədarlar gəldi. BƏƏ-nin Masdar şirkətiQaradağda gücü 230 MVt olan günəş elektrik stansiyasını inşa etdivə 2023-cü ildə istismara verdi. Səudiyyə Ərəbistanının ACWA Powerşirkəti Xəzərdə 240 MVt-luq külək parkı inşa edir. Avropaşirkətləri ilə isə 2030-cu ilədək ümumi gücü 7 QVt-a çatan dənizkülək parklarının yaradılması barədə danışıqlar aparılır.Azərbaycanın hədəfi yalnız karbohidrogen ixracatçısı statusunuqorumaq deyil, həm də qlobal “yaşıl enerji” bazarında öz yerinitutmaqdır. 2022-ci ilin dekabrında Buxarestdə Azərbaycan,Gürcüstan, Rumıniya və Macarıstan arasında Qara dənizin altı iləAvropaya “yaşıl enerji” ixracını təmin edəcək elektrik kabelininçəkilişi barədə memorandum imzalandı.
Bu gün Azərbaycan sabit siyasi sistemi, xarici borcasılılığından azadlığı və geniş ixrac marşrutları şəbəkəsi ilədünyada nadir enerji təchizatçılarından biridir. Bu amillərinvəhdəti ölkəni enerji böhranlarının dərinləşdiyi bir dövrdə Avropavə ABŞ üçün etibarlı tərəfdaşa çevirir.
Orta əsrlərə qədər proqnozlar “Əsrin müqaviləsi”nin stratejiəhəmiyyətini bir daha təsdiqləyir. Azərbaycan EnergetikaNazirliyinin və beynəlxalq konsaltinq şirkətlərinin hesablamalarınagörə, “Azəri-Çıraq-Günəşli” blokunun işlənməsi ən azı 2050-ci iləqədər davam edəcək. Blokda hasil edilə bilən ən azı 500 milyon tonneft ehtiyatı qalır. 2019-cu ildə dəyəri 6 milyard dollar olan“Central East Azeri” (ACE) layihəsinə start verildi və bu layihəümumi hasilata təxminən 300 milyon barel əlavə etməlidir. Buresurslar Azərbaycanın qarşıdakı onilliklər ərzində Xəzərregionunun aparıcı neft mərkəzlərindən biri statusunu qorumasınıtəmin edəcək. Paralel olaraq qaz sektoru da inkişaf edir:“Şahdəniz”in ikinci mərhələsi çərçivəsində Cənub Qaz Dəhlizi artıqAvropaya ildə 12 milyard kubmetrdən çox qaz ixrac edir və 2030-cuilədək bu göstəricinin 20 milyarda çatacağı proqnozlaşdırılır.
ABŞ amili ayrıca vurğulanmalıdır. Avqust ayında SOCAR vəExxonMobil Vaşinqtonda memorandum imzaladılar. Bu sənəd BakınınABŞ-la əməkdaşlığı yalnız ənənəvi neft-qaz sahəsində deyil, yenienerji istiqamətlərində də genişləndirmək niyyətinin göstəricisioldu. Bu, ExxonMobil-in aşağıkarbon energetikası, CO₂-nin tutulmasıvə saxlanması layihələri, həmçinin ABŞ bazarlarına çıxış kimiimkanlara yol açır. ABŞ hələ 1990-cı illərdə Bakı-Tbilisi-Ceyhankəmərinin inşasını dəstəkləməklə həlledici rol oynamışdı, indi isəbir daha Azərbaycanı Xəzərdə strateji müttəfiq kimi qəbul etməyəhazır olduğunu nümayiş etdirir.
Bununla belə, ölkənin enerji strategiyası qarşısında ciddiçağırışlar da mövcuddur. Əsas problemlər sırasında dünyabazarlarında qiymətlərin dəyişkənliyi, qlobal “yaşıl enerji”yəkeçid səbəbindən karbohidrogenlərə tələbatın azalması, geosiyasirisklər və rəqabət təzyiqləri, habelə emal güclərinin və kimyasənayesinin modernləşdirilməsi ehtiyacı yer alır. Amma mövcudehtiyatlar, SOFAZ aktivləri, geniş ixrac marşrutları və ABŞ, Aİ,Türkiyə ilə strateji tərəfdaşlıqlar Azərbaycanın bu çətinliklərəinamla sinə gərməsinə imkan verir.
“Əsrin müqaviləsi”nin milli iqtisadiyyat üçün əhəmiyyəti enerjisektorunun hüdudlarını çoxdan aşır. Neft gəlirləri hesabına ölkəordusunu modernləşdirib ərazi bütövlüyünü bərpa etdi, təhsil və elmsistemini inkişaf etdirdi, minlərlə tələbə üçün beynəlxalq təqaüdproqramları həyata keçirdi və rəqəmsal transformasiyanın təməliniqoydu. Bütün bunlar Azərbaycanın neftdən asılılığını tədricənazaldır və neft strategiyasını dövlətin institusional inkişafınınəsasına çevirir.
“Əsrin müqaviləsi”nin imzalanmasından 31 il ötüb. Bu müddətərzində Azərbaycan dağıdılmış iqtisadiyyata və yüksək yoxsulluqsəviyyəsinə malik ölkədən sabit makroiqtisadiyyatı, inkişaf edənsosial sahəsi və beynəlxalq arenada strateji nüfuzu olan dövlətəçevrildi.
1994-cü ildən bəri neft-qaz sektoruna cəlb olunan ümumiinvestisiyaların həcmi 150 milyard dolları ötüb. Minlərlə kilometrboru kəmərləri çəkilib, təxminən 4,5 milyard barel neft hasiledilib, 200 milyard kubmetrdən artıq qaz ixrac olunub. Yoxsulluqsəviyyəsi 12 dəfə azalıb, xarici borc dünyanın ən aşağıgöstəricilərindən biri olaraq qalır, on milyardlarla dollarlıqehtiyatlar isə ölkənin maliyyə müstəqilliyini təmin edir.
Bu gün SOCAR və ExxonMobil-in həyata keçirdiyi layihələrgöstərir ki, Heydər Əliyevin əsası qoyduğu neft strategiyası özaktuallığını qoruyur və yeni dünya tendensiyalarına uyğun şəkildətransformasiya olunur. Azərbaycan gələcəyə həm ənənəvi resursları,həm də “yaşıl enerjini” birləşdirən ölkə kimi daxil olur və qlobalenerji sistemində mövqelərini gücləndirir.
... “Əsrin müqaviləsi” Azərbaycan üçün təkcə iqtisadi sazişdeyil, müasir dövlətin təməli oldu. Onun əhəmiyyəti ondadır ki,ölkəni investisiya, texnologiya və geosiyasi diqqətin davamlımərkəzinə çevirdi. 31 ildən sonra Azərbaycan inamla gələcəyə baxır,karbohidrogenlərin zəngin mirasını bərpa olunan enerji, rəqəmsaliqtisadiyyat və qlobal inteqrasiya sahəsində iddialı planlarlabirləşdirir.
