BAKI, 19 sentyabr. TELEQRAF
“Cənubi Qafqaz Azərbaycan və Ermənistan arasında avqustun 8-də Vaşinqtonda imzalanan sazişlə yeni dövrə qədəm qoyub”.
Teleqraf xəbər verir ki, bunu “The Jewish News Syndicate”də dərc olunan məqaləsində İsrailin keçmiş rabitə naziri Ayoob Kara yazıb.
Təhlildə diqqətçəkən məqamlar:
- Ötən ay Ağ Evdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistan Baş naziri Nikol Paşinyan ABŞ Prezidenti Donald Trampın vasitəçiliyi ilə onilliklərlə davam edən münaqişəyə rəsmən son qoyan sülh sazişi üzrə mühüm sənəd imzalayıb. 8 avqust müqaviləsi Cənubi Qafqaz üçün dönüş nöqtəsidir və ABŞ-nin regional geosiyasətdəki rolunu dəyişdirmək potensialı daşıyır.
- Müqavilə dolayısı ilə İsrailə də sərf edir. Azərbaycan İsrailin əsas neft tədarükçüsüdür və sazişə daxil edilmiş planlaşdırılan tranzit dəhlizi – “Beynəlxalq Sülh və Rifah naminə Tramp Marşrutu” (TRIPP) bu təchizat xəttini gücləndirəcək. Bundan əlavə, İranın Ermənistan vasitəsilə manevrlərinin azaldılması İsrailin strateji məqsədlərinə uyğundur. ABŞ və Azərbaycan arasında münasibətlər dərinləşdikcə, İsrail-Azərbaycan müdafiə əlaqələri də güclənəcək. Qonşuları ilə sülh şəraitində olan Azərbaycan bu strateji tərəfdaşlıqdan bəhrələnir.
- Vaşinqton razılaşmasından bir qədər əvvəl Çin, Hindistan və Rusiya Moskvada Avrasiyada kommunikasiyalara dair danışıqlar aparıblar. Onlar alternativ dəhlizləri təşviq etməklə ABŞ-nin təsirinə qarşı durmağa çalışırlar. Məqsəd “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsünü qorumaqdır, çünki bu ölkələr TRIPP-ə rəqib kimi baxırlar. Hindistan Çinlə rəqabət aparır, həmçinin Vaşinqtonun Avrasiya ticarət yollarında üstün olmasını istəmir. Bu cəhdlərə baxmayaraq, TRIPP hüquqi cəhətdən qüvvədə qalır.
- Soyuq müharibənin böyük bir hissəsində Cənubi Qafqaz ABŞ-nin çox az iştirak etdiyi bölgə kimi Moskvanın orbitində möhkəm idi. 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması yeni rəqabətlər üçün yer açdı. Ermənistan Rusiya və müəyyən qədər İranla sıx birləşdi, Azərbaycan isə Türkiyə və Qərbə meyl etdi.
- Sülh müqaviləsi bölgədə dinamikanı əsaslı şəkildə yenidən formalaşdırır. Onun təməl daşı Zəngəzur dəhlizinin yaradılmasıdır, bu, Azərbaycanı Ermənistanın cənubundan keçməklə Naxçıvan anklavı ilə birləşdirən tranzit marşrutdur. Müqaviləni qeyri-adi edən dəhlizin ABŞ-yə 99 il müddətinə icarəyə verilməsidir.
TRIPP dəhlizi logistik keçiddən daha çox şey deməkdir. Bu, enerji və ticarət axınlarını Rusiya və İran kanallarından uzaqlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuş geostrateji dəyişikliyi təmsil edir.
- Vaşinqton özünü baş vasitəçi kimi göstərməklə Moskvanı uzun müddətdir mövcud olan rolundan kənarlaşdırır. Ukraynadakı müharibə və qlobal təcrid nəticəsində onsuz da gərgin olan Rusiyanın Qafqazda təsir imkanları azalıb. ATƏT-in Minsk qrupunun buraxılması da bundan xəbər verir.
- İran üçün də durum eynidir. Ermənistan sanksiyalardan yan keçmək üçün Tehranın mühüm şimal tərəfdaşı kimi çıxış edirdi. ABŞ-nin nəzarətində olan TRIPP dəhlizi bu marşrutu sarsıdacaq, İranın coğrafiyadan strateji təsir rıçaqları üçün istifadə etmək qabiliyyətini zəiflədəcək.
- Avropa İttifaqı ənənəvi olaraq ehtiyatlı yanaşmanın tərəfdarıdır.
- Sülh sazişinin uğuru təkcə böyük güclərin manevrindən deyil, həm də daxili siyasətdən asılıdır. Ermənistan lideri Paşinyan Qarabağla bağlı Azərbaycana qarşı ərazi iddialarına istinad edən konstitusiya müddəalarına düzəlişlər etmək kimi çətin vəzifə qarşısındadır. 2026-cı ildə Ermənistanda seçkilərin yaxınlaşması ilə millətçi qrupların müqaviməti onun hökumətində sabitliyi poza bilər.
- TRIPP dəhlizi Xəzər dənizini Avropaya birləşdirən ticarət arteriyası kimi nəzərdə tutulur. Vaşinqton üçün bu, ticarəti təşviq etməklə yanaşı, eyni zamanda uzunmüddətli strateji izi özündə cəmləşdirən ikili istifadə alətidir.
Bununla belə, onun davamlılığı aşağıdakılardan asılıdır:
- Ermənistanın konstitusiya islahatları və daxili konsensusun saxlanılması;
- İrəvanla Bakı arasında davamlı etimad;
- Logistik rolları kritik olacaq Türkiyə və Gürcüstandan regional iştirak.
Əgər bu şərtlər zəifləsə, TRIPP rifah körpüsünə deyil, yeni geosiyasi münaqişə ocağına çevrilə bilər.
- Soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra ABŞ ilk dəfə olaraq Cənubi Qafqazın strateji mənzərəsini qətiyyətlə yenidən formalaşdırdı. 2025-ci il Əliyev-Paşinyan-Tramp razılaşması Rusiyanın üstünlük təşkil etdiyi vasitəçilikdən ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi sülh və ticarət arxitekturasına keçidi göstərir.
- Cənubi Qafqaz yeni dövrə qədəm qoyub, Amerika gücünün oyun qaydalarını müəyyən etdiyi dövr.
