Boşanma, yalnız iki insanın həyat yollarının ayrılması deyil, həm də bütün bir cəmiyyətin bu hadisəyə verdiyi reaksiyanın göstəricisidir. Xüsusilə qadınlar üçün boşanma, hüquqi bir prosesdən çox, sosial damğalanma, psixoloji gərginlik və iqtisadi məsuliyyətin artması ilə müşayiət olunur. Əksər hallarda qadın, boşanmanın əsas qınaq obyektinə çevrilir. Onun şəxsi həyatı, ailə münasibətləri və hətta gələcək planları belə, cəmiyyətin mühakimə obyekti olur. Məsələ təkcə şəxsi münasibətin bitməsi deyil, həm də patriarxal dəyərlərin qadın üzərində yaratdığı yükdür. “Boşanmış qadın” etiketi çox zaman “uğursuz qadın” anlayışı ilə eyniləşdirilir. Halbuki, boşanma bəzən qadının zorakılıqdan, təzyiqdən və ya psixoloji yükdən qurtulmaq üçün atdığı cəsarətli bir addımdır. Amma buna baxmayaraq, cəmiyyətin bir çox seqmentində bu addım qadının “zəifliyi” və ya “səhvi” kimi yozulur.
Məsələn, son illərdə sosial şəbəkələrdə tez-tez boşanmış qadınların paylaşdığı təcrübələr görürük. Onların bir çoxu bildirir ki, boşandıqdan sonra “öz həyatını seçmək azadlığı” qazanıb, amma eyni zamanda “qonşuların baxışları”, “qohumların sualları” və “iş yerində qeyri-rəsmi münasibətlər” ilə üzləşiblər. ABŞ psixoloqu Judith Wallerstein də bu barədə yazırdı: “Boşanma yalnız şəxsi həyatın sonu deyil, həm də ictimai münasibətlərdə yeni bir başlanğıcdır. Bu başlanğıc çox zaman qadın üçün daha çətin olur”. Azərbaycan reallığında da vəziyyət oxşardır. Qadın boşandığı andan etibarən onun geyimindən danışıq tərzinə, uşaqlarına yanaşmasından iş həyatına qədər hər addımı müşahidə və qiymətləndirmə obyektinə çevrilir. Bu baxımdan boşanma yalnız ailədaxili bir məsələ deyil, eyni zamanda sosial psixologiyanın cəmiyyətə təsirini açıq göstərən hadisədir.
Boşanma və sosial damğalanma
Boşanma hadisəsinin ən ağır nəticələrindən biri qadının sosial damğalanmaya məruz qalmasıdır. Cəmiyyətin böyük bir qismi üçün boşanma, yalnız iki fərdin münasibətinin bitməsi deyil, həm də “ailənin dağılması” kimi qəbul olunur. Burada “ailəni qorumaq” məsuliyyəti isə əksər hallarda yalnız qadının üzərinə yüklənir. Qadının boşanma qərarı verməsi, onun “səbir göstərə bilməməsi” və ya “fədakarlıqdan imtina etməsi” kimi yozulur. Bu damğalanmanın kökləri patriarxal düşüncə sistemində yatır. Ənənəvi təsəvvürlərdə qadın ailənin dayağı, evin qoruyucusu kimi dəyərləndirilir. Bu səbəbdən, ailə dağıldıqda ilk mühakimə olunan tərəf kişi deyil, qadın olur. Halbuki, münasibətlərin pozulması səbəbləri (zorakılıq, xəyanət, psixoloji uyğunsuzluq, iqtisadi problemlər) hər iki tərəflə bağlı ola bilər. Amma sosial şüurda qadının adı avtomatik “məsuliyyətli tərəf” kimi çəkilir.
Günümüzdə də bu damğalanma dəyişməyib, sadəcə forması modernləşib. Əvvəllər qohum-əqrəba içində pıçıldanan sözlər indi sosial şəbəkələrdə açıq müzakirəyə çevrilib. Məsələn, boşanmış bir qadının yeni iş qurması, sosial mediada aktiv olması və ya ikinci dəfə ailə həyatı qurması çox zaman “tənqid” və “şübhə” ilə qarşılanır. İctimai qınaq mexanizmi, həm real həyatda, həm də virtual məkanda qadını izləməkdədir. Sosioloq Erving Goffman “damğa” (stigma) anlayışında qeyd edirdi ki, fərd cəmiyyətin gözündə müəyyən bir “iz” daşımağa başlayanda onun sosial kimliyi dəyişir. Boşanmış qadın da məhz bu damğa ilə üz-üzə qalır: o, artıq “qadın” yox, “boşanmış qadın” kimi tanınır. Bu kimlik fərqi onun həyatının bütün sferalarında hiss olunur.
Məsələn, Azərbaycanda tez-tez eşidilən bir fikir var: “Boşanmış qadın uşağını necə böyüdəcək?” Bu cümlə əslində qadına qarşı şübhəni, onun sosial bacarığını inkarı ifadə edir. Halbuki, dünyada yüzlərlə nümunə göstərir ki, boşanmış qadınlar həm uğurlu karyera, həm də sağlam ailə mühitini qura bilirlər. Türkiyədə aparılan bir sorğuya görə, boşanmış qadınların 63%-i boşandıqdan sonra özünü daha azad və güclü hiss etdiyini bildirib. Bu isə göstərir ki, damğalanma ilə real təcrübə arasında böyük ziddiyyət mövcuddur. Beləliklə, boşanma qadının şəxsi həyatından çıxıb, ictimai münasibətlər səhnəsinə daşınır. Qadın artıq yalnız bir fərd deyil, “mübahisə mövzusu”na çevrilir. Onun həyat hekayəsi, seçimləri və qərarları kollektiv şüurun mühakiməsinə təqdim olunur.
Psixoloji təsirlər
Boşanma qadınların psixoloji həyatında ən çox sarsıntı yaradan hadisələrdən biridir. Bu sarsıntı təkcə şəxsi münasibətin bitməsindən qaynaqlanmır, həm də onun ardınca gələn sosial damğalanma, ailə və qohum təzyiqi, həmçinin iqtisadi narahatlıqlarla birləşərək çoxqatlı bir gərginlik yaradır. Qadın boşandıqda çox vaxt özünü “uğursuz” kimi hiss etdirən bir mühitin içində qalır. “Ailəni saxlaya bilmədi”, “ərini əlində tuta bilmədi” kimi ifadələr onun psixikasında dərindən iz buraxır. Bu vəziyyət qadının özünə inamını zəiflədərək, uzun müddət davam edən depressiv əhval-ruhiyyə yarada bilər.
Məsələn, psixoloq Brené Brown yazır ki: “Cəmiyyətin yaratdığı utanc hissi qadının özünü daha çox günahkar görməsinə səbəb olur. Halbuki, günah çox vaxt fərdin deyil, quruluşun və münasibətlərin üzərindədir.”
Boşanma qadının içində “günahkarlıq kompleksi” yaradır. Bu, xüsusilə analıq rolu olan qadınlarda daha da ağır olur. Qadın çox zaman uşaqlarına qarşı məsuliyyət daşıdığı üçün “onların ailəsini dağıtdım” düşüncəsinə qapılır. Halbuki, aparılan araşdırmalar göstərir ki, uşaqların psixoloji rifahını pozan faktor boşanmanın özü deyil, davamlı konflikt və zorakılıq mühitində yaşamaqdır. Bu, qadının günahkarlıq hissinin çox vaxt əsassız olduğunu ortaya qoyur.
Azərbaycan və digər ənənəvi cəmiyyətlərdə boşanmış qadın həm də “tək ana” kimliyi ilə damğalanır. Ondan həm maddi, həm də mənəvi baxımdan daha çox güc gözlənilir. “Atasız böyüyən uşaq necə olacaq?” sualı isə qadının üzərinə əlavə yük qoyur. Bu, qadında həm özünə inamsızlıq, həm də davamlı narahatlıq yaradır.
Günümüzdən bir misal: sosial şəbəkələrdə tez-tez boşanmış qadınların “ikili rol”dan danışdıqlarını görürük. Onlar bir tərəfdən çörək qazanmaq üçün işləyir, digər tərəfdən isə uşaqlarını təkbaşına böyütməyə çalışırlar. Bu, çox vaxt tükənmişlik sindromuna gətirib çıxarır.
Qadın boşandıqdan sonra sosial münasibətlərində də dəyişikliklər yaşayır. Əksər hallarda qohum çevrəsi ilə münasibətlər soyuyur, dost çevrəsində isə “maraq obyekti”nə çevrilir. Goffmanın “damğa” anlayışı burada yenidən üzə çıxır: qadın artıq adi fərd deyil, “boşanmış qadın” kimliyi ilə tanınır. Bu isə sosial təcrid və tənha qalma qorxusu yaradır.
Türkiyədə aparılan bir sorğuya görə, boşanmış qadınların 58%-i “çox yaxın dost çevrəsinin belə onlara münasibətinin dəyişdiyini” bildirib. Azərbaycan reallığında isə sosial mediada tez-tez “boşanmış qadınların” seçdiyi geyim, həyat tərzi və davranışları müzakirə olunur. Bu isə qadının psixoloji olaraq daim müşahidə altında qalması hissini gücləndirir. Qərb ölkələrində isə boşanma daha çox şəxsi seçim kimi qəbul olunsa da, orada da qadınların emosional yükünün kişilərdən qat-qat ağır olduğu araşdırmalarla sübut edilib. Beləliklə, psixoloji təsirlər sadəcə boşanma anında yox, ondan sonrakı illərdə də qadının həyatına sirayət edir. Bu, həm onun özünü dərk etməsinə, həm sosial münasibətlərinə, həm də analıq roluna təsir göstərir.
İqtisadi məsuliyyət və gündəlik həyat
Boşanmanın qadınlar üzərində ən çox hiss olunan nəticələrindən biri iqtisadi məsuliyyətin artmasıdır. Ənənəvi ailə modelində qadın çox vaxt evin iç işləri və uşaqların qayğısı ilə məşğul olur, kişi isə əsas çörək gətirən kimi dəyərləndirilir. Boşanma anında bu balans pozulur və qadın bir anda həm maddi, həm də mənəvi yükü daşımalı olur. Boşanmış qadın çox vaxt həm öz həyatını təmin etmək, həm də uşaqlarının ehtiyaclarını qarşılamaq məcburiyyətində qalır. Azərbaycan reallığında aliment məsələsi çox vaxt ya gecikdirilir, ya da tam şəkildə ödənilmir. Bu isə qadının çiyinlərinə əlavə məsuliyyət qoyur.
Məsələn, 2024-cü ildə Azərbaycanda aparılan bir hüquqi araşdırmada göstərilirdi ki, aliment qərarlarının əhəmiyyətli hissəsi icra olunmur və qadınlar məhkəmə proseslərində dəfələrlə süründürməçiliklə üzləşirlər.
Qadınlar çox vaxt iş həyatında ikiqat sınaq keçir. Bir tərəfdən iş mühitində “boşanmış qadın” damğası ilə üzləşirlər, onların işə qəbulunda, əməkdaşlarla münasibətlərində stereotiplər özünü göstərir. Digər tərəfdən isə evdə bütün yükü təkbaşına daşımalı olurlar. Bu balanssızlıq qadının tükənmişlik hissini artırır.
Sosioloq Arlie Hochschild bunu “ikinci növbə” termini ilə ifadə etmişdi: qadınlar işdən evə qayıtdıqdan sonra ikinci dəfə iş yükü (ev işləri və uşaqların qayğısı) ilə qarşılaşır. Boşanmış qadın üçün bu “ikinci növbə” daha da ağırlaşır, çünki paylaşacaq tərəf yoxdur.
Çox ölkələrdə boşanmış qadınlara dövlət dəstəyi proqramları mövcuddur (uşaq baxımı yardımı, sosial müavinətlər, hüquqi xidmətlər). Azərbaycanda isə bu sahədə sistem hələ zəifdir. Çox qadın məcburən qeyri-rəsmi işlərdə çalışır və bu da onların sosial təminatsız qalmasına gətirib çıxarır. Məsələn, şəhər yerlərində qadınlar ofis və xidmət sektorunda iş tapa bilsələr də, kənd yerlərində boşanmış qadınların əksəriyyəti ya valideyn evinə dönür, ya da ucuz iş gücü kimi istismar olunur.
Buna misal kimi Azərbaycandakı mediaların tez-tez işıqlandırdığı hallardan biri, qadının uşaqları ilə birlikdə evsiz qalması və sosial müdafiə sistemindən kömək ala bilməməsini göstərə bilərik. Eyni ilə ABŞ-da aparılan bir araşdırmada göstərilib ki, boşanmış qadınların gəlirləri orta hesabla 27% azalır, kişilərdə isə boşanmadan sonrakı gəlir itkisi cəmi 10%-dir. Bu fərq cinsiyyət əsaslı iqtisadi yükün necə qeyri-bərabər paylandığını göstərir. Nəticə etibarilə, boşanmış qadınların həyatında iqtisadi məsuliyyət sadəcə maddi məsələ deyil, onların sosial mövqeyini, psixoloji vəziyyətini və gələcək imkanlarını formalaşdıran əsas faktorlardan biridir.
Cəmiyyət və qohum çevrəsi ilə münasibətlər
Bu vəziyyət qadının yalnız ailədaxili münasibətlərini deyil, həm də bütün sosial çevrəsini dəyişir. Ənənəvi dəyərlərin güclü olduğu cəmiyyətlərdə boşanmış qadın çox vaxt “nəzarət altında olan” və “təhlil edilən” fiqura çevrilir. Onun sosial kimliyi artıq əvvəlki kimi “qadın” deyil, “boşanmış qadın” etiketi ilə müəyyənləşir. Bu etiket isə həm qohum çevrəsinin, həm də geniş ictimaiyyətin ona münasibətində mühüm rol oynayır.
Qadın boşandıqda ilk dəyişiklik qohum çevrəsində özünü göstərir. Əksər hallarda qadının ailəsi boşanmanı “ayıb” kimi qəbul edir və onu ya gizlətməyə, ya da “tez bir çıxış yolu” tapmağa çalışır. Qardaşlar, xalalar, dayılar çox vaxt qadına “barış”, “uşaqlar üçün döz” məsləhətləri verir. Bu, qadının seçim haqqını daha da sıxışdırır.
Digər tərəfdən, bəzi hallarda qadın boşandıqdan sonra valideyn evinə dönmək məcburiyyətində qalır. Bu isə onun həm maddi müstəqilliyini, həm də şəxsi sərhədlərini məhdudlaşdırır. Belə hallarda qadın yalnız boşanmanın yox, həm də qohum nəzarətinin psixoloji yükünü daşıyır.
Qonşuların və tanışların münasibəti isə çox vaxt qadının gündəlik həyatına birbaşa təsir edir. “Boşanmış qadın” imici çox vaxt şübhə, qınaq və hətta təhlükə ilə müşayiət olunur. Bəzi kişilər bu etiketi qadının “qorumasız” olması kimi dəyərləndirərək sui-istifadəyə meyil göstərə bilirlər. Bu səbəbdən bir çox qadın öz hərəkətlərini, geyimini və davranışlarını daim “göz altında” hiss edir.
Məsələn, Azərbaycanda sosial mediada tez-tez rast gəlinən bir hal var: qadın boşandıqdan sonra sosial şəbəkədə aktiv olduqda dərhal “diqqət çəkmək istəyir” və ya “yenidən evlənmək üçün çalışır” kimi şərhlərə məruz qalır. Halbuki, bu, qadının sadəcə özünüifadə formasıdır.
Boşanmış qadınların üzləşdiyi sosial təzyiqlərdən biri də ikinci evlilik mövzusudur. Qohum çevrəsi çox vaxt qadının “tək qalmaması üçün” yeni ailə qurmasını istəyir. Digər tərəfdən isə cəmiyyət boşanmış qadının ikinci dəfə evlənməsini çox zaman mənfi rəy ilə qarşılayır. Bu paradoks qadını çıxılmaz vəziyyətə salır: həm “evlənməlisən” deyilir, həm də “evlənsən belə, artıq əvvəlki kimi hörmətin olmayacaq” mesajı verilir.
Müasir dövrdə sosial mühitin bir qismi virtual məkana köçüb. Sosial şəbəkələr qadınların həm özünüifadə yeri, həm də damğalanma məkanıdır. Qadın boşandıqdan sonra sosial mediada paylaşım edəndə, geyimində dəyişiklik etdikdə və ya sadəcə xoşbəxt göründükdə belə, “tez unudub”, “uşaqlarını düşünmür” kimi ittihamlarla qarşılaşır.
Sosioloq Deborah Tannen bu barədə qeyd edir ki: “Qadınların davranışları həmişə ikili standartla qiymətləndirilir. Onların azadlığı çox vaxt ictimai qınağın yeni formalarını doğurur.” Beləliklə, qadının boşanma sonrası sosial mühiti sadəcə fərdi münasibətlərdən ibarət olmur. O, həm qohum çevrəsi, həm qonşular, həm də geniş ictimaiyyət tərəfindən təhlil olunan, nəzarətdə saxlanılan və tez-tez qınanan bir şəxsə çevrilir. Bu isə boşanmanın qadın üçün sadəcə şəxsi yox, həm də ictimai sınaq olduğunu göstərir.
Müqavimət və güclənmə strategiyaları
Boşanmanın qadın üzərində yaratdığı sosial, psixoloji və iqtisadi təzyiqlər ağır olsa da, bir çox qadın bu prosesdən “zəifləmiş” yox, əksinə “güclənmiş” şəkildə çıxa bilir. Müqavimət strategiyaları qadınların həm şəxsi həyatlarını, həm də ictimai mövqelərini yenidən qurmaq üçün mühüm rol oynayır. Bu hal, çox qadın üçün “son” yox, “başlanğıc” olur. Əvvəllər ailədaxili rollarla məhdudlaşan qadınlar boşandıqdan sonra təhsilini davam etdirmək, yeni işə başlamaq, hətta öz biznesini qurmaq imkanlarını daha çox dəyərləndirirlər.
Məsələn, Azərbaycanda bir çox qadın boşandıqdan sonra əl işlərini və ya kiçik sahibkarlıq fəaliyyətlərini sosial şəbəkələrdə satışa çıxararaq həm maddi müstəqillik, həm də mənəvi güc qazanır. Bu təcrübələr göstərir ki, boşanma qadının həyatını tamamilə dayandırmır, əksinə, bəzən ona yeni yollar açır.
Qadınların bu prosesdə ən çox ehtiyacı olduğu məsələ dəstəkdir. Bu dəstək həm yaxın dostlardan, həm də müstəqil qadın təşkilatlarından gələ bilər. Qadınlar bir-biri ilə təcrübə paylaşdıqca həm damğanın təsiri azalır, həm də psixoloji güclənmə baş verir.
Məsələn, “Azərbaycan Qadın Hüquqları Mərkəzi” kimi təşkilatlar boşanmış qadınlara hüquqi və psixoloji dəstək göstərir. Sosial mediada yaradılan qadın qrupları isə həmrəyliyin yeni formasıdır. Orada qadınlar həm hüquqi məsləhətlər alır, həm də bir-birinə mənəvi dayaq olurlar.
Boşanmış qadınların bəziləri öz həyat hekayələrini açıq şəkildə paylaşaraq ictimaiyyətin stereotiplərinə qarşı çıxırlar. Bu, damğanın gücünü azaltmaq üçün mühüm strategiyadır. Məsələn, məşhur azərbaycanlı jurnalistlərdən biri boşandıqdan sonra müsahibəsində demişdi: “Boşanmaq mənim uğursuzluğum deyil, seçimimdir. Mən bu seçimlə özümü tapdım.” Bu cür çıxışlar ictimai şüurda qadının yalnız “qurban” deyil, həm də “subyekt” olduğunu göstərir.
Qadınların güclənmə prosesində psixoloji dəstək mühüm yer tutur. Psixoloqlara müraciət edən, terapiya və ya dəstək qruplarında iştirak edən qadınlar boşanmanın yaratdığı utanc, günahkarlıq və tənhalıq hisslərini daha asan dəf edə bilirlər. ABŞ-da aparılan bir araşdırmaya görə, boşanma sonrası psixoloji dəstək alan qadınların 70%-i iki il ərzində həyat keyfiyyətlərini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırıb.
Məşhur qadınların boşanma sonrası həyat təcrübələri də çox qadına ilham verir. Beynəlxalq miqyasda Oprah Winfrey və ya Adele kimi qadınlar şəxsi hekayələrini paylaşaraq göstəriblər ki, boşanma qadının dəyərini azaltmır, əksinə, ona özünü daha yaxşı tanımaq fürsəti verir. Azərbaycan reallığında da ictimaiyyətdə tanınmış bəzi qadınların boşanma sonrası daha uğurlu və sərbəst həyat yaşamaları “boşanma damğası”na alternativ bir model yaradır.
Beləliklə, boşanma qadını qınaq obyektinə çevirməklə yanaşı, onu həm də güclü müqavimət strategiyaları qurmağa məcbur edir. Bu strategiyalar sayəsində qadın yalnız həyatda qalmaqla kifayətlənmir, həm də özünü yenidən kəşf edir. Boşanma bir ailənin sonu kimi görünə bilər, amma o, həm də yeni bir başlanğıcın qapısıdır. Qadınların üzərinə yönələn qınaq, ittiham və sosial təzyiq yalnız onların şəxsi həyatını deyil, bütövlükdə cəmiyyətin inkişafını da ləngidir. Çünki güclü qadın yalnız özünü deyil, uşaqlarını, ailəsini və ətrafını da gücləndirir.
Əgər biz boşanmanı yalnız “qadının günahı” kimi görməyə davam etsək, həm ədaləti itirəcəyik, həm də gələcək nəsillərə eyni ədalətsizliyi miras qoyacağıq. Halbuki, anlayışlı olmaq, insanın seçimlərinə hörmətlə yanaşmaq və boşanmış qadını cəmiyyətin tam hüquqlu üzvü kimi qəbul etmək hər birimizin borcudur. Unutmayaq ki, boşanma bir məğlubiyyət deyil, bəzən həyatın davamı üçün ən cəsarətli addımdır. Hər kəsin öz xoşbəxtliyini qurmaq haqqı var və bu yolda qadınlara dəstək olmaq cəmiyyətin sağlam gələcəyi üçün vacibdir. Qadınları qınaq obyektinə çevirmək əvəzinə, onlara həmrəy olmaq, anlayış göstərmək və güvən vermək ən böyük sosial dəstək ola bilər.
Unutmayın ki, ətrafınızdakı qadınların seçimlərinə hörmət etməlisiniz. Qınaqla yox, anlayışla yanaşın. Çünki anlayışlı cəmiyyət güclü cəmiyyət deməkdir.
Nigar Şahverdiyeva
