London rəsmi şəkildətəsdiqlədi: Böyük Britaniya ilə Azərbaycanınmünasibətləri strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə qaldırıldı. Bu qərarAvropa məsələləri üzrə nazir Stiven Dautinin Bakıya səfərinin, alisəviyyədə keçirilmiş bir sıra görüşlərin və 25 avqustda baş tutmuşaltıncı Strateji Dialoq raundunun nəticəsi oldu. Müzakirələrinmərkəzində Azərbaycan ilə Ermənistan arasında sülh prosesi,regional təhlükəsizlik məsələləri, həmçinin artım, təhsil və iqlimgündəliyinə dair ortaq prioritetlər dayanırdı. Beləliklə, tərəflərsiyasi bəyanatların real layihələrə və maliyyə alətlərinəçevrildiyi formulu rəsmiləşdirdilər.
Hadisələrin gedişini izah edən bir neçə amil var. Cənubi Qafqaz,Bakının əsas Qərb paytaxtları ilə intensivləşən təmasları vəAvropadakı enerji böhranı fonunda, geosiyasət ilə iqtisadiyyatınvahid bir konturda birləşdiyi məkan oldu. London üçün statusunyüksəldilməsi həm Bakı ilə İrəvan arasındakı danışıqlar prosesinidəstəkləmək, həm regional təhlükəsizliyin dayanıqlığınıgücləndirmək, həm də Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsininyaratdığı dalğalanmaları minimuma endirmək üsuludur. Əsasamillərdən biri isə Avropanın enerji təhlükəsizliyi olaraq qalır:2022-ci ildə qəbul edilmiş çərçivə sənədinə görə, AzərbaycanınAvropa İttifaqına qaz ixracının 2027-ci ilə qədər illik 20 milyardkubmetrə çatdırılması nəzərdə tutulub. Məhz bu hədəf Avropapaytaxtlarını Azərbaycanla əlaqələri möhkəmləndirməyə sövq edir.Britaniya üçün bu yanaşma həm qitədəki müttəfiqləri dəstəkləmək,həm də qlobal enerji arxitekturasında öz mövqelərini gücləndirməkdeməkdir.
Burada söhbət yalnız şüarlardan yox, konkret mexanizmlərdəngedir. Ən başlıca alət Böyük Britaniyanın ixrac kredit agentliyi"UK Export Finance"dir (UKEF). 2025-ciildə onun həcmi 80 milyard funt-sterlinqə çatdırılıb. Bu isəbəyanatları real layihələrə çevirməyə imkan verir: UKEF ixracəməliyyatlarını sığortalayır və kreditləşdirir, kapitalın dəyəriniazaldır, maliyyələşmə müddətlərini uzadır. Azərbaycan üçün bu,Britaniya texnologiyaları və standartlarından istifadə etməkləinfrastruktur, logistika və sənaye layihələrini genişləndirməkimkanı deməkdir. Artıq ilk nümunə reallaşıb - Milli AviasiyaAkademiyası və "Silk Way West" üçün pilothazırlığında istifadə olunacaq aviasiya trenajorumaliyyələşdirilib. Vacib məqam odur ki, bu layihə qeyri-xammalsektoruna aiddir, diversifikasiyanın və yüksək texnologiyalısahələrə çıxışın simvoludur. Bakı üçün isə bu, uzunmüddətli və ucuzmaliyyə resurslarına çıxış, risklərin sığortalanması və Britaniyakeyfiyyət və təhlükəsizlik standartlarına inteqrasiya deməkdir.
Enerji bloku tərəfdaşlığın əsasını təşkil edir. London-Bakıəməkdaşlığı 1990-cı illərdə bp ilə formalaşan baza üzərindədayanır. AÇG-də yeni dəniz platforması - "Azeri Central East" layihəsinin işəsalınması neft profilini sabitləşdirir, təxminən 2,9 milyarddollarlıq "Şahdəniz" kompressiya layihəsinin təsdiqlənməsiisə aşağı təzyiqli qaz ehtiyatlarının çıxarılmasına və ixracpotensialının qorunmasına yönəlib. Paralel olaraq yeni quyularınqazılması planlaşdırılır. Bu o deməkdir ki, Avropa və Britaniyaqarşıdakı illərdə təkcə tarixi “Əsrin müqaviləsi” çərçivəsindədeyil, həm də yeni mühəndislik sərmayələrinin hesabına qazalacaqlar. Başqa sözlə, strateji tərəfdaşlıq yalnız şüarlara deyil,real molekullara və dəqiq tərtib olunmuş təchizat qrafikinəsöykənir.
Ayrı bir istiqamət isə nəqliyyat və logistika sahəsidir. BöyükBritaniya Orta Dəhlizə Avropa ilə Asiya arasında alternativ marşrutkimi diqqətlə baxır. Azərbaycan üçün bu, dəmir yolu və limaninfrastrukturunun modernləşdirilməsi, eləcə də “yumşaqinfrastrukturun” inkişafı - rəqəmsal logistika, gömrük uyğunluğu,sığorta və bank məhsulları üçün tələbin artması deməkdir. London budəhlizi davamlı və proqnozlaşdırıla bilən etmək niyyətindədir.Praktiki baxımdan söhbət əsas qovşaqların yenilənməsindən, rəqəmsalstandartların tətbiqindən və Xəzər dənizində gəmiçiliyin dəmir yolumarşrutları ilə sinxronizasiyasından gedir. Britaniya şirkətləriüçün isə bu, qlobal logistikanın bir hissəsinə çevrilən layihədəmöhkəmlənmək imkanıdır.
Nəhayət, humanitar və təhsil ölçüsü. "Chevening" proqramları, bərpaolunan enerji üzrə birgə magistr proqramları, mühəndislik kurslarıvə təcrübə mübadilələri ölkələr arasında insan körpüsü yaradır.Məhz bu layihələr vasitəsilə təhlükəsizlik, keyfiyyət və risklərinidarə olunması standartları ən sürətli şəkildə yayılır. London üçünbu, Azərbaycanın britaniya institut mühitinə uzunmüddətlibağlanmasının vasitəsidir. Bakı üçün isə bu, qlobal istehsal vətexnoloji zəncirlərə təbii şəkildə inteqrasiya olunacaq kadrlarınhazırlanması imkanıdır.
Britaniya ilə Azərbaycanın strateji tərəfdaşlığı sadəcəbəyanat deyil, maliyyə, energetika, logistika və təhsilibirləşdirən praktik konstruksiyadır. Onun mahiyyətiondadır ki, hər bir tərəf konkret fayda qazanır: Bakı - resurslaravə texnologiyalara çıxış əldə edir, London isə dayanıqlı enerjitəchizatı kanalı və Cənubi Qafqazın yeni konfiqurasiyasındamöhkəmlənmək imkanı qazanır. Əsas nəticə budur ki, tərəfdaşlıqkağız üzərində deyil, uzunmüddətli gündəliyi müəyyənləşdirən reallayihələrdə işləyir.
İqtisadi tərəfdaşlıq bloku təkcə bəyanatları deyil, konkretrəqəmləri də nümayiş etdirir. 2025-ci ilin ilk rübünün sonuna olandörd rüblük göstəricilərə görə, Böyük Britaniya ilə Azərbaycanınümumi ticarət dövriyyəsi təxminən 888 milyon funt təşkil edib.Bunun 723 milyonu Britaniya ixracının, 165 milyonu isə Azərbaycanınixracının payına düşüb. Saldo London üçün müsbət olub - 558 milyonfunt. Ticarət strukturunda xidmətlərin - mühəndislik, təhsil,peşəkar servislər, eləcə də mürəkkəb avadanlıq tədarükünün xüsusiçəkisi böyükdür. Strateji səviyyəyə keçidlə birlikdə üç istiqamətdəartım gözlənilir:
1. Enerji mühəndisliyi və servis xidmətləri - dənizobyektlərinin istismarı və modernləşdirilməsi, qaz kompressiyası,yataqların rəqəmsal əkizləri və səmərəlilik nəzarəti;
2. Nəqliyyat və rəqəmsal logistika - Orta Dəhlizin qovşaqlarınınlayihələndirilməsi, “ağıllı” anbarlar, sığorta, logistikasistemlərinin kiberdayanıqlığı və komplayens;
3. Təhsil və kadr hazırlığı - aviasiya sahəsindən mühəndislikmagistr proqramlarına, birgə laboratoriyalara və elmi mərkəzlərəqədər, habelə ixtisasartırma proqramlarınınstandartlaşdırılması.
Ayrı bir istiqamət isə britaniya şirkətlərinin Şuşa vəNaxçıvandakı memarlıq-şəhərsalma layihələridir. Bu, həm britaniyaekspertizasına etimadın simvolu, həm də UKEF-in yüklənməsi üçünkanal olmaqla yanaşı, turizm, kreativ sənayelər və xidmətsahələrinin qovuşduğu yeni şəhər mühitinin nümunəvi standartlarınınyaradılması addımıdır.
İqtisadi artımın karkası təhlükəsizlikdir. Stiven DautininBakıda Prezident İlham Əliyev, Prezidentin köməkçisi Hikmət Hacıyevvə xarici işlər naziri Ceyhun Bayramovla görüşləri müdafiə,kiberdayanıqlıq, narkotiklərə qarşı fəaliyyət və konsulluq dəstəyisahələrində əməkdaşlıq üçün yeni çərçivələri təsdiqlədi. Bakı iləİrəvan arasında sülh prosesinə dəstəyin isə bilavasitə praktikiəhəmiyyəti var: təhlükəsizliyin proqnozlaşdırıla bilməsi logistikavə tikinti müddətlərindən tutmuş, sığorta haqlarına, kapitalındəyərinə və bütövlükdə uzunmüddətli infrastruktur layihələrininreallaşma imkanlarına qədər hər şeyə təsir edir. Biznes üçün bu,kontraktların icrasının proqnozlaşdırıla bilməsi, siyasi risklərüzrə sığorta tariflərinin azalması, bank sindikatlarında dahaelastik şərtlər və tədarük-sənaye razılaşmalarında planlaşdırmaüfüqlərinin genişlənməsi deməkdir.
Aradakı əsas fərq institusionallaşmadadır. Məhz bu, siyasiiradəni vəzifələri, müddətləri, göstəriciləri və maliyyələşməsiolan idarəolunan sistemə çevirir.
Birincisi, strateji status formal mexanizmlərləmöhkəmlənir - Strateji Dialoqun müntəzəm raundları, qarışıqkomissiyalar və sahəvi işçi qruplar qərar protokolları ilə. BöyükBritaniya artıq belə formatlardan Yaxın Şərq tərəfdaşları iləistifadə edir: hər il keçirilən Qatar-UK Strategic Dialogue səkkizişçi istiqaməti üzrə aparılır və “vəzifələrin qoyulması və icrasınanəzarət” platforması kimi çıxış edir. Bu təcrübə birbaşaBritaniya-Azərbaycan gündəliyinə də köçürülüb: 2025-ci ilin yazındaLondonda keçirilən İqtisadi Əməkdaşlıq üzrə HökumətlərarasıKomissiyanın 7-ci iclasında “münasibətlərin Strateji tərəfdaşlıqsəviyyəsinə qaldırılması” razılaşdırılıb. Müqayisə edin: “sadəcəyaxşı münasibətlərdə” bu görüşlər epizodik xarakter daşıyır vənazirliklər üçün məcburi “yol xəritəsi” yaratmır.
İkincisi, strateji dialoq beynəlxalq hüququn hüquqibazasına söykənir. Anlaşma memorandumları (MoU) tövsiyə xarakteridaşıdığı halda, müqavilələr və hökumətlərarası sazişlər VyanaKonvensiyasına tabedir: «müqavilələr vicdanla icra olunmalıdır»(pacta sunt servanda). Bu, abstrakt tezis deyil, praktik filtrləişləyən mexanizmdir: protokollara və sazişlərə daxil edilənöhdəliklər hüquqi cəhətdən fəaliyyət planlarına və monitorinqə“tikilir”. Azərbaycan üçün bu xüsusilə vacibdir: ölkə EnergetikaXartiyası Müqaviləsinin iştirakçısıdır (1994-cü ildə imzalanıb,1998-ci ildə qüvvəyə minib), yəni investisiya və tranzitlərinqorunmasının tanınmış rejimlərindən istifadə edir; eyni zamandabütün tərəflər Avropa İttifaqının EÇM-dən çıxmasını nəzərə alır ki,bu da layihə risklərinin və sığorta alətlərinin adaptasiyasınıtələb edir.
Xəzərdəki presedentlər göstərir ki, institusionallaşma ağırinfrastruktur layihələrində necə işləyir. Bakı-Tbilisi-Ceyhankəməri üzrə hökumətlərarası və “host government” sazişləriinvestorlar üçün onilliklərə hesablanmış “vahid” hüquqi rejim vəproqnozlaşdırıla bilən mühit yaratmışdı - bunlar olmadan nətikinti, nə də maliyyələşmə mümkün olardı. Məhz stabilizasiyamüddəalarından tutmuş ICSID arbitraj şərtlərinə qədər bu alətlərsistemli tərəfdaşlığı “isti” siyasi bəyanatlardan fərqləndirir.Azərbaycan 1992-ci ildə ICSID Konvensiyasına qoşulub və bu, böyükenerji sazişlərində müstəqil mübahisə həlli mexanizminin əsasınıqoyub.
Energetika blokunda “dəmir karkas” stratejitərəfdaşlığın əsasıdır – burada söhbət şüarlardan deyil,mühəndislikdən və kapital qoyuluşlarından gedir. 2024-cüilin aprelində BP "Azeri Central East" (ACE)platformasında hasilata başladı - gündəlik 100 min barelə qədərgücə malik olan bu layihə AÇG blokunun resurs bazasını uzadır vəixrac səbətini sabitləşdirir. 2025-ci ilin iyununda isəŞahdəniz konsorsiumu təxminən 2,9 milyard dollarlıq(üçüncü faza) kompressiya layihəsini təsdiqlədi. Layihə aşağıtəzyiqli qazın hasilata cəlbini, çıxarıla bilən ehtiyatlarınartırılmasını və yatağın ömrünün uzadılmasını nəzərdə tutur;paralel olaraq Səngəçal terminalının elektrikləşdirilməsiplanlaşdırılır. Bu, elə texniki qərarlardır ki, siyasirazılaşmaları zəmanətli hasilat və ixraca çevirir.
Enerji sektoru Avropanın ümumi təhlükəsizliyi ilə birləşdirilib.2022-ci ildə imzalanmış Avropa İttifaqı–AzərbaycanMemorandumu Cənub Qaz Dəhlizinin 2027-ci ilə qədərikiqat artırılaraq ildə ən azı 20 milyard kubmetrə çatdırılmasıhədəfini təsbit edib. Bununla yanaşı, metan üzrə ekoloji öhdəliklərdə müəyyənləşdirilib ki, məhz bu standartların üzərindəinvestisiyalar və texnologiyalar formalaşır. Bu, siyasi “stratejitərəfdaşlığın” nazirliklər və şirkətlər üçün konkret texnikitapşırıqlara necə çevrildiyinin nümunəsidir.
Strateji səviyyənin maliyyə ölçüsü uzunmüddətli və ucuzresurslara çıxışdır, özü də ixrac kredit agentliklərinin sığorta“çətiri” altında. 2025-ci ilin iyununda Böyük Britaniya hökuməti"UK Export Finance"ın (UKEF) tutumunu əlavə 20 milyard artıraraqümumi limiti 80 milyard funtadək yüksəltdi və prioritetixidmətlərə, aşağıkarbon layihələrinə verdi. Həmin dövrdə UKEF vəAZPROMO arasında əməkdaşlıqmemorandumu imzalandı - bu addım britaniya-azərbaycan memorandumurejimini real maliyyə alətlərinə çevirir: zəmanətlər, kreditlərinsığortalanması, Siti banklarının iştirakı. Yəni “niyyətlər” konkretlayihə limitlərinə və bağlanan müqavilələrə transformasiyaolunur.
Strateji səviyyənin digər meyarı isə logistika blokudur. OrtaDəhliz artıq “kağız üzərində alternativ” deyil: 2024-cü ildə onunüzərindən təqribən 4,8 milyon ton yük daşınıb (+63% illik),Bakı–Tbilisi–Qars xəttinin modernləşdirilməsi isə illik buraxılışgücünü 5 milyon tona çatdırıb. Britaniya ekspert və siyasidairələri dəhlizi artıq təchizat zəncirlərinin dayanıqlığı vəŞimal-Süveyş risklərindən diversifikasiya üçün strateji hesabedirlər. Bu isə britaniya mühəndisliyi, rəqəmsal logistika, Lloyd’ssığortası, hüquqi və bank dəstəyi xidmətlərinə tələbin artmasıdeməkdir. Strateji format çərçivəsində tarif, liman və feedersiyasətinin vahid “marşrut planı”na sinxronlaşdırılması, nəqliyyatvə maliyyə logistikası üzrə işçi qruplar vasitəsilə həyatakeçirilir.
Dördüncü sütun insan kapitalıdır. "BHOS–Heriot-Watt" ikilidiplomları, sahəvi magistr proqramları və korporativ layihələr (ocümlədən Azərbaycanda yeni “yaşıl” magistr proqramının Britaniyauniversiteti ilə birgə işə salınması) standartlarınuyğunlaşdırılması üçün infrastruktur yaradır - mühəndislikdənHSE-yə və layihə idarəçiliyinə qədər. Buna "Chevening"milli təqaüdləri də əlavə olunur, hansı ki, kritik sahələrdə sabitkadr axını təmin edir. Belə proqramlar “yumşaq standartlaşdırma”rolunu oynayır: məzunlar prosedurlar və təcrübələr gətirir, bununəsasında tənzimləyiciləri və sığorta mexanizmlərini uyğunlaşdırmaqasanlaşır.
Müqayisə göstərir ki, institusionallaşma əsas nəticə meyarıdır.Dialoq nadir səfərlər və press-relizlərlə məhdudlaşanda irəliləyişsituativ olur, “siyasi havadan” asılı qalır. Strateji formatda isəsessiya təqvimi, işçi qrupların siyahısı, KPI və eskalasiyamexanizmi olduqda, investisiya qərarları və infrastrukturqovşaqları daha sürətlə reallaşır. Britaniya regionda məhz buyanaşmanı nümayiş etdirir - Qətərlə dialoqlardan tutmuş UKEF-inxidmətlərə və infrastruktura yönləndirilməsinə qədər. Azərbaycanüçün bu, energetika, nəqliyyat və rəqəmsallaşma üzrə qərarlarınsürətləndirilməsi, həm də Siti ekosisteminə çıxış deməkdir.
Nəhayət, beynəlxalq hüquq təminatları proqnozlaşdırılmanıgücləndirir. Vyana Konvensiyası təkcə öhdəliklərin icrasını (maddə26) deyil, həm də şərhin qaydalarını (maddə 31) təsbit edir.Energetika Xartiyası Müqaviləsində və ICSID sistemində iştirak isəinvestor üçün aydın prosedurlar və yurisdiksiya təmin edir.Üstəlik, saziş və protokolların qeydiyyatı praktikasını əlavəetdikdə, siyasi razılaşmanı hesabatlı “iş planına” çevirən məhzhəmin “əks əlaqə” mexanizmini əldə edirsiniz.
Beləliklə, “strateji status” ritorika deyil, siyasət,iqtisadiyyat, təhlükəsizlik və humanitar sahəni vahid idarə olunankontura birləşdirən konstruksiyadır.
Strateji tərəfdaşlıq – hüquqi və maliyyə “şpanqoutları” iləqurulmuş institusional sistemdir: müntəzəm Strateji Dialoq və işçiqrupları (vəzifələrin qoyulması və icrasına nəzarət), UKEFresurslarına və Siti ekosisteminə çıxış (memorandumlarınmonetizasiyası), şelf və qaz layihələri (ACE, Shah Denizkompressiyası), Orta Dəhlizin logistik sinxronizasiyası (yüklərinartımı və buraxılış qabiliyyəti), təhsil körpüləri və ikilidiplomlar (standartların tirajlanması). Bu elementlərin cəmistrateji tərəfdaşlığı “yaxşı münasibətlərdən” fərqləndirir:birincisi hüquqi məcburiyyət, maliyyə tutumu və operatividarəolunma gətirir, ikincisi isə yalnız siyasi xoşməramlılıqtəqdim edir, nəticəyə zəmanət vermir.
Uğurun indikatorları (12–24 ay üfüqündə) dördəsas istiqamət üzrə ölçülə bilər:
1. UKEF çərçivəsində layihələr – aviasiyatrenajorundan kənara çıxaraq nəqliyyat, logistika qovşaqları,sənaye parkları, enerji servisləri və “yaşıl” generasiyalayihələrini əhatə edən portfelin formalaşması.
2. "Şahdəniz" və AÇG dinamikası – kompressiyalayihəsinin aktiv icra mərhələsinə keçməsi, yeni quyularınqazılması və hasilatın sabitləşməsi; Avropaya faktiki qaz ixracının2027-ci il hədəflərinə yaxınlaşması.
3. Orta Dəhliz layihələrinin irəliləyişi –dəmir yolu və liman seqmentlərinin maliyyələşdirilməsi, vahidelektron qaimə, izləmə sistemləri, sığorta və məlumat mübadiləsimodullarının işə düşməsi.
4. Təhsil və kadr hazırlığı – yeni birgəproqramların açılması, britaniya kvalifikasiyaları əldə edən tələbəvə mütəxəssislərin sayının artması, onların energetika və logistikasektorlarında tələbat görməsi.
Yaxın bir il üçün praktik xəritə belə görünür:Bakı logistika, aviasiya, sənaye zonaları və İKT sahələrində UKEFtələblərinə uyğun layihə portfeli formalaşdırır, ESG-profil vəkomplayensi gücləndirir. Eyni vaxtda Orta Dəhlizin “yumşaq”komponentləri sürətlənir: sənəd dövriyyəsinin rəqəmsallaşdırılması,vahid məlumat mübadiləsi protokolları, gömrük və fitokontrolprosedurlarının unifikasiyası. London isə artırılmış UKEF limitinibazara çıxarır, Azərbaycanda və regionda əməliyyatları hədəfləyir,iri layihələr üçün sığorta və bank sindikatları formalaşdırır, sülhprosesi və təhlükəsizlik üzrə siyasi dəstəyi davam etdirir(konsulluq, kibertəhlükəsizlik, narkotiklərə qarşı fəaliyyət).Biznes – ilk növbədə bp və tərəfdaşlar – "Şahdəniz"dəqazma proqramını və kompressiya layihəsini icra edir, qrafikiAvropa tələbi və Cənub Qaz Dəhlizinin imkanları iləsinxronlaşdırır. Layihəçilər və mühəndis büroları britaniyastandartlarını Şuşa, Naxçıvan və digər şəhərlərdə şəhərsalma vəinfrastruktur layihələrinə daşıyır, reputasiya kapitalınıgücləndirir və kompetensiya vitrinini yaradır.
Son nəticə aydındır: Böyük Britaniya iləAzərbaycan arasında strateji tərəfdaşlıq statusu diplomatikformalizm deyil, dörd daşıyıcı sütuna söykənən möhkəmkonstruksiyadır. Birinci sütun – UKEF və uzunmüddətlimaliyyələşmənin təqdim etdiyi pul və zəmanətlərdir. İkincisi – realmolekullar və barellər: "Azeri Central East", "Şahdəniz"kompressiyası, yeni qazma proqramları. Üçüncüsü – Orta Dəhliz vəonun qovşaqları – dayanıqlı təchizat skeletidir. Dördüncüsü – insankapitalı və təhsil körpüləri.
Belə arxitekturada Bakı kapitala, texnologiyalara və bazarlaraproqnozlaşdırıla bilən çıxış əldə edir; London Avrasiyanın stratejivacib kəsiyində etibarlı tərəfdaşını möhkəmləndirir; Avropa isə qazvə tranzit üzrə əlavə “sığorta” qazanır. Növbəti məntiqli addım –UKEF layihə portfelinin böyüməsi və qaz sərmayələrinin qrafik üzrəirəliləməsidir. O halda “strateji” termini tərəfdaşlığın adındaməhz öz mənasını daşıyacaq: uzunmüddətli, qarşılıqlı faydalı vəidarə olunan maraqların uzlaşması.
