Vladimir Putin qəfil olaraq Prezident Administrasiyasının xarici ölkələrlə mədəni və regionlararası əlaqələr üzrə idarəsini ləğv etdi. 2005-ci ildən bəri fəaliyyət göstərən bu struktur Moskvanın qonşu dövlətlərdə maraqlarını möhkəmləndirmək üçün yaradılmışdı. Onun əvəzinə yeni bir qurum - Strateji tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq idarəsi təsis olunur. Rəsmi izahda "prezident administrasiyasının işinin optimallaşdırılması" deyilsə də, pərdə arxasında əslində Kremlin "yumşaq güc" siyasətinin iflası etiraf olunur. İki onilliyə yaxın Moskva mədəni layihələr, siyasi havadarların dəstəklənməsi və iri maliyyə paketləri ilə təsirini gücləndirməyə çalışdı, amma nəticə əksinə oldu: təsir azaldı, etimad isə sıfıra enməyə başladı. Sual budur: bu ambisiyalı layihə niyə qalmaqallarla, sızmalarla və saxta aktivlik görüntüsü ilə başa çatdı və "yaxın xaricdə" Rusiyanı bundan sonra nə gözləyir?
"Rəngli inqilab" qorxusundan xüsusi idarəyə
Xüsusi Kremllin orqanının yaradılması ideyası 2000-ci illərin ortasında postsovet məkanında dalğa-dalğa yayılan "rəngli inqilablar"ın doğurduğu panika fonunda ortaya çıxdı. 2003-də Gürcüstanda Qızılgül inqilabı, 2004 sonunda isə Ukraynada Narıncı inqilab Moskva üçün siqnal idi: xalq etirazları nəticəsində Qərbpərəst liderlər hakimiyyətə gəlirdi. Kreml bu tendensiyanı öz sərhədlərinə qədər çata biləcək təhlükə kimi gördü. Putinin göstərişi ilə 2005-ci ilin yazında Prezident Administrasiyasında Xarici ölkələrlə mədəni və regionlararası əlaqələr idarəsi yaradıldı. Səssiz missiya isə aydın idi: yeni "məxməri inqilabların" qarşısını almaq, MDB respublikalarında Moskvaya sədaqətli siyasətçilərin önə çəkilməsini təmin etmək. İdarənin məsuliyyət zonası faktiki olaraq bütün keçmiş SSRİ-ni əhatə edirdi - Ukrayna, Moldova, Gürcüstandan tutmuş Mərkəzi Asiya və Baltik ölkələrinə, həmçinin qismən tanınmış Abxaziya və Cənubi Osetiyaya qədər.
Bu qurum "yumşaq güc" aləti kimi düşünülmüşdü: humanitar layihələr, elita ilə əlaqələr, Rusiyameyilli partiya və təşkilatların dəstəklənməsi. Amma işin başlanğıcından "yumşaq" planlar kobud reallığa toqquşdu. İlk rəhbər postuna təyin olunan Modest Kolerov dövlətçi mövqeyi ilə tanınırdı və postsovet məkanının Moskvanın bayrağı altında inteqrasiyasını açıq şəkildə müdafiə edirdi. Onun kobud üslubu və sərt bəyanatları qonşu paytaxtlarda ciddi qıcıq doğurdu. Cəmi iki ildən sonra, 2007-də Kolerov sakitcə istefaya göndərildi - səbəb kimi "həddindən artıq radikalizm" göstərildi. Kremlin nəticə çıxardığı aydın idi: açıq təzyiq qonşuları itələyir, daha incə, gizli alətlər lazımdır. Beləcə, məsələ peşəkar kəşfiyyatçılara həvalə olundu.
Xüsusi xidmətlər "diplomatiya"nı ələ alır
Kolerovdan sonra idarənin rəhbərliyi ardıcıl olaraq xüsusi xidmət orqanlarından çıxmış adamlara tapşırıldı. 2007-də vəzifəyə Xarici Kəşfiyyat Xidmətinin (XKK) zabiti Nikolay Tsvetkov gətirildi. 1990-cı illərdə "Komsomolskaya pravda"nın Yaponiyadakı müxbiri kimi işləyən Tsvetkov əslində kəşfiyyat missiyalarını icra edirdi. Amma o da çox qalmadı, təxminən iki ildən sonra yerini Sergey Vinokurova verdi. Vinokurov XKK polkovniki idi və "problemli sahələrin" kuratoru kimi tanınırdı - onun öhdəsinə tanınmamış "respublikalar" və Moskvanın açıq təsir zonaları verilmişdi.
Lakin məhz 2011-2012-ci illərdə bu istiqamətlərdə Kreml üçün açıq-aşkar fiaskolar yaşandı. Cənubi Osetiyada prezident seçkilərində Moskvanın dəstəklədiyi namizəd uduzdu, xalq isə gözlənilmədən müxalifətçi Alla Dzioevaya səs verdi. Seçkilərin nəticələri məhkəmə tərəfindən ləğv olundu, küçələrə etirazçılar çıxdı. Eyni vaxtda Dnestryanı bölgədə də Rusiya emissarlarının açıq lobbi etdiyi namizəd məğlub oldu, qalib isə Moskvanın gözləmədiyi Yevgeni Şevçuk idi. Bu iki məğlubiyyət Kreml üçün ciddi imic zərbəsi idi. "Kommersant"ın yazdığına görə, məhz bu səbəbdən Vinokurov təcili şəkildə vəzifədən alındı və XKK-ya geri göndərildi - artıq faktiki "fəxri təqaüd"ə.
2012-ci ildən etibarən kurs daha da sərtləşdi: idarənin başına XKK general-mayoru Vladimir Çernov gətirildi. Onun zəngin casus bioqrafiyası və yüksək dairələrlə əlaqələri vardı. Çernov Sergey İvanovun yaxın dostu idi və sovet dövründən bəri kəşfiyyat dairələrində çalışmışdı. London və Finlandiyada illərlə "örtük altında" fəaliyyət göstərmişdi. Kreml üçün əsl "XKK damı" rolunu oynadı: idarə postsovet məkanında gizli əməliyyatların əlverişli örtüyünə çevrildi. Çernov isə publika qarşısında "Qərb rəngli inqilablar yayır" deyə hayqırır, ABŞ və NATO-nu təhdid kimi göstərirdi. Amma arxa planda Avropanın dəbdəbəli kurortlarında dincəlir, hətta nəvəsini ABŞ-da oxumağa göndərirdi. Onun rəhbərliyi dövründə idarə həm ən aktiv, həm də ən çox qalmaqallı illərini yaşadı - 2021-ə qədər.
Milyonlarla dollar seçkilərə və "balalayka diplomatiyası"
İdarənin əsas missiyalarından biri qonşu ölkələrin daxili siyasətinə strateji təsir göstərmək idi. Bu məqsədlə xüsusi planlaşdırma departamenti fəaliyyət göstərirdi ki, onun başında da keçmiş KQB-FSB əməkdaşı, polkovnik istefada Valeri Maksimov dayanırdı. Maksimov faktiki olaraq Moskvanın yaxın xaricdəki seçkilərə müdaxiləsini koordinasiya edirdi. Onun komandası "doğru" namizədləri və partiyaları seçir, onlar üçün kampaniyalar qurur, resurs və siyasi texnoloqlarla təmin edirdi. Həm də loyallığı ilə seçilən ekspertlər və təbliğatçılar vasitəsilə ictimai rəyin formalaşdırılması da Maksimovun nəzarətində idi.
Bu sistemin diqqət çəkən fiqurlarından biri televiziya aparıcısı və siyasi şərhçi Sergey Mixeev idi. Bu gün o, Vladimir Solovyovun efirlərində sərt prokreml mövqeləri ilə çıxış edir. Amma televiziya məşhurluğundan əvvəl Mixeev Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Baltik ölkələri üzrə analitik arayışlar hazırlayırdı. Sızan sənədlərdən məlum olur ki, o, rəhbərliyə şikayətlənirdi: xidmətlərinə görə pulu köhnə və cırıq dollar əsginazları ilə alır, bunları da valyuta mübadilə məntəqələri qəbul etmirdi. "Cırıq dollar qalmaqalı" böyük büdcələri xərcləyən, amma içində xaos və xəsislik hökm sürən sistemin mahiyyətini aydın göstərirdi.
Mixeev Kremlin göstərişi ilə dəfələrlə seçki dövrlərində postsovet ölkələrinə ezam olunurdu. O, məhz Moskvanın işarə etdiyi namizədlərin seçki qərargahlarını təşkil edir, kampaniyaların strateji məsləhətçilərindən biri kimi çıxış edirdi. Amma çox vaxt bu namizədlərin xalq arasında populyarlığı yox idi. Ən tipik nümunə 2020-ci ildə Gürcüstandakı parlament seçkiləri oldu. General Çernov və polkovnik Maksimov həmin vaxt MDB üzrə kurator Dmitri Kozakı inandırmışdılar ki, "Gürcüstan Vətənpərvərlər Alyansı"na (APG) arxalanmaq lazımdır. Bu kiçik, radikal müxalifət partiyası kəskin Qərb əleyhdarı ritorika ilə çıxış edir, NATO və ABŞ-la əlaqələrin qırılmasını tələb edir, Moskva ilə yaxınlaşmanı müdafiə edirdi. Kreml liderləri İrma Inaşvili və David Tarxan-Mouravini Moskvada səmimi qəbul edir, Dövlət Dumasına dəvət edir, "təsirli siyasi qüvvə" kimi təqdim edirdi. Sonradan üzə çıxdı ki, bu layihəyə bağlı Rusiya fondlarından 10 milyon dollardan çox vəsait ayrılıb. Sergey Mixeev, kölgədə qalaraq, faktiki olaraq kampaniyanı Moskvadan idarə edirdi. Amma gürcü seçiciləri "prorus pafos"u qəbul etmədi: APG cəmi 3 faiz səs topladı və parlamentə keçə bilmədi. Beləcə milyonlar havaya sovruldu - daha doğrusu, kimlərinsə cibində əriyib getdi. Qeyri-rəsmi söhbətlərdə Moskvada çoxları soruşurdu: bu milyonların nə qədərini Maksimov və Mixeev özləri mənimsəyib?
Regionda Kremlin digər gizli layihələri də eyni dərəcədə uğursuz idi. Baltik ölkələrində, məsələn, "müstəqil" jurnalistlər və blogerlər şəbəkəsi yaradaraq prorus narrativləri yaymaq planlaşdırılırdı. Bu istiqamətə polkovnik Yevgeni Umerenkov rəhbərlik edirdi - o da jurnalist örtüyü ilə fəaliyyət göstərən kəşfiyyatçı idi. ABŞ və Meksikada "müxbir" kimi akkreditasiya olunmuş, əslində isə agentura işi ilə məşğul olmuşdu. Daha sonra Baltik regionuna yönəldi və Latviya, Litva, Estoniyada bir sıra rusdilli KİV, bloqçu və ictimai xadimlərlə əlaqələr qurdu. Məqsəd Rusiyanın imicini yaxşılaşdırmaq və rusdilli əhali üzərində təsir yaratmaq idi. Amma nəticə yenə sıfırlandı. Umerenkov bu gün "Komsomolskaya pravda"nın şərhçisi kimi Putinin "müdrik siyasəti"ni tərifləsə də, real təsir əks istiqamətdə getdi: Baltik dövlətləri son illərdə bir neçə "jurnalisti" casusluqda ifşa edib ölkədən qovdu, prorus təşkilatları bağladı, gənclik isə Rusiyameyilli KİV-ə marağını itirdi.
Başqa bir əsas istiqamət isə Moldova idi. Uzun illər Kremlin "yumşaq güc"ünün sınaq meydanı sayılırdı. Burada prorus əhval-ruhiyyə güclü idi, xüsusən rusdillilər və Dnestryanıda. Prezident Administrasiyasının idarəsi faktiki olaraq Moldovanın siyasətini içəridən kurasiya edirdi. "Moldova şöbəsi"nin rəhbəri XKK polkovniki İqor Maslov idi. Balkanlarda kəşfiyyatçı kimi çalışmış Maslov burada siyasətçilərin, təhlükəsizlik rəsmilərinin detallı dosyelərini toplayır, Kremlə təqdim edilən "obyektivkalar" hazırlayırdı. Çernov arxivində - sonradan sızdırılan sənədlərdə - yüzlərlə belə dosye mövcuddur. Analitiklər Kişinyovda kimə güvənmək, kimdən ehtiyatlanmaq lazım olduğunu qeyd edirdi. Hətta Moldovalı siyasətçilərin beynəlxalq tribunadakı çıxışlarının mətni əvvəlcədən Moskvaya göndərilir, Kreml lazım olan düzəlişləri edirdi. RISE Moldova-nın məlumatına görə, Çernov və Maslovun komandası prezident İqor Dodonun çıxış tezislərini birbaşa yazırdı. Kişinyovun mərkəzində gizli ofis fəaliyyət göstərirdi, burada rusiyalı siyasi texnoloqlar Dodonun Sosialistlər Partiyasına kölgədən məsləhətlər verir, seçki kampaniyalarını hazırlayırdılar. Bu "kölgə qərargah"ı Dodonun ətrafı açıqca "Moskva kabineti" adlandırırdı. Rusiyalı məsləhətçilərin varlığı gizlədilir, adları heç vaxt hesabatlara salınmırdı. Amma 2020 seçkilərində Dodonun xidməti BlackBerry telefonu əlinə keçən jurnalistlər ifşaları üzə çıxardı. Telefonun kontaktlarında onlarca yüksək vəzifəli rus məmurunun, oliqarxların, güc strukturlarının nömrələri vardı. Ən çox təkrarlanan zəng isə polkovnik Maslova idi. Deməli, Moldova prezidenti faktiki olaraq rus kəşfiyyatçısı ilə daimi məsləhətləşirdi. Bu ifşalar Dodonun nüfuzuna ağır zərbə vurdu və o, seçkilərdə Qərbpərəst rəqibinə uduzdu. Kremlin əsas dayaqlarından biri beləliklə sıradan çıxdı.
Moskva demək olar ki, hər bir qonşu dövlət üçün xüsusi kurator təyin etmişdi. Məsələn, Azərbaycana hərbi kəşfiyyatın (keçmiş GRU) nümayəndəsi Valeri Çernışov cavabdeh idi. O, Bakıda nüfuzlu şəxslər haqqında "obyektivkalar" alırdı - məmurlar, hərbçilər, ictimai fiqurlar barədə. Görünür, bu məlumatlar gələcəkdə şantaj və ya verbovka üçün nəzərdə tutulmuşdu. Ermənistan isə Dmitri Avanesov adlı başqa bir GRU zabiti tərəfindən kurasiya olunurdu. Sonradan bəlli oldu ki, Avanesovun hətta hökumət daxilində "kərtənkələsi" vardı - mənbə baş nazir Nikol Paşinyanın hərəkətləri və daxili proseslər barədə detallı məlumat ötürürdü. Paşinyan hesabatlarda "Saqqal" kod adı ilə keçirdi. Maraqlısı odur ki, formal olaraq müttəfiq sayılan, KTMT üzvü olan Ermənistanda belə, Kreml açıq dialoq əvəzinə casus üsullarına üstünlük verirdi.
"Yumşaq güc" kağız üzərində və gerçəklikdə
Gizli siyasi təsirdən savayı, ləğv edilən idarənin rəsmi mandatına mədəniyyət, təhsil, gənclərlə iş və QHT layihələri də daxil idi. Yəni Moskvanın imicini müsbət təqdim etmək, çox danışılan "yumşaq güc"ü formalaşdırmaq. Amma praktikada hər şey saxta canfəşanlığa, büdcə talanına və vitrinçiliyə endi. İdarə daxilində mütəmadi olaraq MDB ölkələrindəki vəziyyət barədə analitik arayışlar hazırlanırdı. Belə məxfi sənədlərdən biri - "Azərbaycan şöbəsi"nin Dmitri Kozaka ünvanladığı məruzə - vəziyyəti açıq göstərirdi: Azərbaycanda prorus mövqeləri müdafiə edən ictimai təşkilatlar demək olar ki, yox idi, halbuki Türkiyənin və digər oyunçuların təsiri artmaqda idi. Müəlliflər təcili olaraq Rusiyaya bağlı QHT-lərin sayını artırmağı, mövcudlarını "diriltməyi" və yenilərini yaratmağı tövsiyə edirdilər ki, onlar "Azərbaycan cəmiyyətini içəridən örtsün". Xüsusi diqqətin gənclərə, sərhəd bölgələrinə, rus dili dəstəyinə, mədəni layihələrə və jurnalist forumlarına ayrılması vurğulanırdı. Hesabatda deyilirdi ki, tədbirlər tək-tük konfranslarla məhdudlaşmamalı, informasiya məkanında daimi iştirak təmin olunmalıdır. Hətta qeyd olunurdu: əgər köhnə rəhbərlər effekt vermirsə, Rus icmaları təşkilatlarının başçılarını dəyişib "daha enerjili" adamlarla əvəzləmək lazımdır.
Görünür, bu tövsiyələr Moskva tərəfindən ciddi qəbul edildi: 2019-2021-ci illərdə Bakı səfərləri artdı. Rusiya səfirliyi və "Rossotrudniçestvo"nun strukturları seminarlar, dəyirmi masalar keçirdi, gənclər üçün jurnalistika məktəbləri açıldı. Moskvadan ayrılan pulla Bakıda təmtəraqlı sərgilər, konsertlər təşkil olundu. Amma nəticə sıfır. İdarənin keçmiş əməkdaşlarından biri sonradan mətbuata acı etiraf etdi: "Hesablamalarıma görə, Azərbaycanla dostluğa yüz milyon dollardan artıq pul basıldı, amma hamısı qara dəliyə getdi. Çox şey ancaq formal olaraq edilirdi, balalayka diplomatiyası - təmtəraqlı ziyafətlər, boş söhbətlər. Və daim içirdilər, içirdilər, içirdilər..." Onun sözlərinə görə, əslində pulların böyük qismi təşkilatçıların cibinə gedir, ya da mənasız içki məclislərinə xərclənirdi. Tədbirlərdə isə əsl ictimaiyyət nümayəndələri deyil, rus diplomatlarının qonşuları, tanışları, keçmiş soydaşları iştirak edirdi. Onları "ümumi tarix" və ya rus dili yox, pulsuz furşet maraqlandırırdı.
2022-2023-də, Ukrayna müharibəsi fonunda, Azərbaycan balans siyasəti yürüdürdü - Rusiya ilə Türkiyə arasında tarazlıq qoruyurdu. Amma bir neçə insident son etimadı da dağıtdı. 2024 sonunda Qazaxıstanın Aktau yaxınlığında AZAL-ın Bakı-Qroznı reysi faciə ilə nəticələndi: sərnişin təyyarəsi qəzaya uğradı. Hadisənin səbəbləri müəmmalı qaldı, şayiələr yayıldı ki, təyyarə təsadüfən hərbi təlimlər zamanı vurulub. Rusiya hakimiyyəti isə şəffaf araşdırma əvəzinə susqunluq rejiminə keçdi, versiyalarda dolaşdı. Bu, Bakıda narazılıq doğurdu. 2025 iyununda isə dəhşətli qalmaqal patladı: Yekaterinburqda xüsusi əməliyyat zamanı azərbaycanlı qardaşlar - Ziyəddin və Hüseyn Səfərovlar saxlanıldı, sonra isə ikisi də istintaq təcridxanasında öldü. Rusiya hüquq-mühafizə orqanları həyasızcasına "ani ürək çatışmazlığı" dedi, amma yerli mənbələr onların cəsədlərində işgəncə izlərinin aşkarlandığını bildirdi. Bakı bunu açıq biabırçılıq kimi qəbul etdi və sərt reaksiya göstərdi. 2025 fevralında Azərbaycan tərəfi "Sputnik Azərbaycan" bürosunu bağladı. Kremlin təbliğat ruporu ölkədən qovuldu - lisenziya ləğv edildi, əməkdaşlar çıxarıldı. Rəsmi açıqlamada "fəaliyyətin dayandırılması" bəyan edildi. Paralel olaraq Bakı yüksək səviyyəli əlaqələri minimuma endirdi: ikitərəfli forumlar ləğv olundu, azərbaycanlı nazirlər beynəlxalq tədbirlərdə rus həmkarlarından demonstrativ şəkildə qaçırdılar. 2025-in əvvəlinə Azərbaycan-Rusiya münasibətləri 1990-cı illərdən bəri ən soyuq nöqtəyə gəldi. Moskvanın illərlə milyonlarla xərclədiyi "simpatiya qazanmaq" siyasəti puç oldu.
Eyni siqnallar digər regionlardan da gəlirdi. Kremlə göndərilən məxfi arayışlarda açıq yazılırdı: pul və imtiyaz olmadan heç kim "Rusiya ilə dostluq" istəmir. Məsələn, "erməni şöbəsi" bir məruzədə etiraf edirdi ki, prorus ideyaları əsasən pensiya yaşına çatmış siyasətçilər səsləndirir və bunlar gəncliyə maraqlı deyil. Yeni nəsil təsir liderlərini cəlb etmək üçün maliyyə resursları lazımdır - təkcə ritorika ilə yol almaq mümkün deyil. Orta Asiya üzrə kurator Aleksey Vlasov isə Kişinyova ünvanladığı hesabatda Qırğızıstandakı tədbirlərin mənzərəsini təsvir edirdi: "Çox vaxt bizim seminar və görüşlərdə yalnız Bişkekdəki səfirlik əməkdaşlarının qonşuları, tanışları iştirak edir. Nə onlara, nə də övladlarına Rusiyanın tarixi maraqlıdır - sadəcə pulsuz kofe və qəlyanaltıya görə gəlirlər. Sonra isə Moskvaya guya 'uğurlu seminarlar' barədə saxta foto-hesabatlar göndərilir. Halbuki pullar havaya sovrulur. Enerjili, yaradıcı gəncləri cəlb etmək üçün maddi maraqlandırmaq lazımdır".
Beləcə, təşkilatçılar özləri etiraf edirdilər: elementar "stimulsuz" Rusiyanın "yumşaq güc"ünü cazibədar etmək mümkün deyil. MDB və Cənubi Qafqaz gəncliyi Qərbə baxır, müasir texnologiyalara, təhsilə, inkişaf etmiş ölkələrin həyatına maraq göstərir. Rusiyanın idealizə olunmuş keçmişi isə, nə qədər təriflənməsindən asılı olmayaraq, artıq heç kəsi ruhlandırmır.
Təsir agentləri və fiasko ilə bitən verbovka
Mədəni əlaqələr idarəsinin arsenalında təkcə qrantlar və forumlar yox, daha konspirativ üsullar da vardı. Söhbət təsir agentlərindən - qonşu ölkələrin elitalarında və mediada loyallığı satın alınacaq adamlardan gedirdi. İllər boyu idarənin əməkdaşları diqqətlə jurnalistləri, bloqerləri, ekspertləri izləyir, siyahılara salırdılar. The Insider-in araşdırmasına düşən sənədlərdən birində 136 nəfərlik media nümayəndəsinin adları qeyd olunmuşdu. Hər birinin qarşısında qeydlər: "maraqlıdır", "bizimdir", "əməkdaşlığa cəlb et", "özünü ağılsızlığa vurub", "tərəf dəyişdi", "ancaq pula maraqlanır", "dəliqanlı, aksiyada dava sala bilər" və sair. Yəni qonşu ölkələrin informasiya məkanına sırf ÇK üslubunda yanaşma: jurnalistlər potensial agent kimi görülürdü. Onları Moskvaya "seminar" və ya "press-tur" adı ilə dəvət edir, söhbətə çəkir, sınayırdılar. Kimlərsə, görünür, razılaşır, onların adının yanında "bizimdir" yazılırdı, bəzilərinə isə "etibarsız" damğası vurulurdu.
Ən gülməli epizodlardan biri jurnalist Anna Şnayderin "verbovka" hekayəsi idi. Siyahıda o, "Moskva-24" kanalının müxbiri kimi göstərilmiş, yanında da qeyd olunmuşdu: "İşləmək. Aparıcı Pivovarovdan boşanıb". Söhbət tanınmış rusiyalı jurnalist Aleksey Pivovarovun həyat yoldaşından gedirdi. Amma məlum oldu ki, Anna Şnayder heç vaxt boşanmayıb və üstəlik, 2014-dən sonra ümumiyyətlə "Rossiya-24" kanalında işləməyib. Deməli, ya verbovkaçılar bilərəkdən hesabatlarda yalan yazır, ayrılmış pulları "haqqlandırırdılar", ya da sadəcə başqa Anna Şnayderlə - Baltikada fəaliyyət göstərən adaşı ilə qarışdırmışdılar. Pivovarovlar isə bu iddiaları eşidəndə təəccüblərini gizlətməyib dedilər ki, heç bir "şübhəli təklif" almayıblar. Bu hadisə idarədəki xaosu və peşəkarlıq səviyyəsini tam açıb göstərdi: təsirli jurnalisti "arvadı üzərindən" ələ almaq planı belə olsa, icraçılar obyektləri qarışdırıb saxta məlumat verirdilər.
MDB ölkələrindən bəzi jurnalistlər doğrudan da Moskvaya və ya Soçiyə dəvət aldıqlarını etiraf ediblər. Forumdan sonra onlara "daha sıx əməkdaşlıq" təklif olunub. Kimisi nəzakətlə imtina edib, kimisi panikaya düşüb - "ardımca xüsusi xidmətlər düşüb" qorxusuna qapılıb. Başqa biriləri isə açıq deyib: "Mən bu mövzunu danışmaq istəmirəm" və əlaqəni kəsib. Nəticədə geniş agentura şəbəkəsi formalaşmadı. Ancaq ayrı-ayrı istisnalar vardı - SSRİ-yə nostalji ilə baxan yaşlı jurnalistlər Moskvaya simpatiya göstərirdi, amma onların geniş auditoriyası yox idi. Gənc və populyar bloqerlər isə yalnız qonorar marağı güdür, ideologiyaya soyuq və kinayəli yanaşırdılar. Kreml faktiki olaraq "məhəbbəti pulla almağa" çalışırdı, amma səxavətli hədiyyələr, səfərlər və gündəliklər belə loyallığı təmin etmirdi - kimisi resursları alıb, elə həmin vaxtda da Rusiyanı tənqid edir, ya da daha çox pul tələb edirdi.
Sızmalar və köhnə qvardiyanın sonu
2021-in əvvəlində idarənin öz başı dərddə qaldı: böyük həcmdə məxfi sənədlər sızdırıldı. Əsasən yazışmalar və MDB ölkələri üzrə hazırlanan analitik materiallar idi. Bu "Çernov arxivi" adlanan paket sonradan Mixail Xodorkovskinin "Dosye" mərkəzinə və müstəqil KİV-lərə (RISE Moldova, The Insider və digərlərinə) keçdi. Sızmalarla bütün gizli sxemlər üzə çıxdı: Dodonla protokollar, müxtəlif ölkələr üzrə məruzələr, təsir agentlərinin siyahıları. Kreml məcbur reaksiya verdi. 2021 fevralında idarəyə doqquz il rəhbərlik etmiş general Vladimir Çernov təqaüd bəhanəsi ilə vəzifədən uzaqlaşdırıldı. Həqiqi səbəb isə məxfilik rejiminin dağılması və işin ümumi effektsizliyi idi.
Yerinə, gözlənilmədən, elə Moldovanı kurasiya edib biabırçı məğlubiyyət yaşayan polkovnik İqor Maslov gətirildi. Ən mühüm istiqaməti "batırmış" şəxsin yüksəlişi hətta köhnə kəşfiyyat veteranlarını belə çaşdırdı. XKK-nın təcrübəli əməkdaşlarından biri mətbuata dedi: "Maslov Moldovanı məhv elədi, amma onu bütün idarənin başına qoydular! Son üç ildə nə edib? İrəvanda Rus kitab evi açıb, bir-iki dəfə Cənubi Osetiyaya və Qırğızıstana uçub - orda da rutin görüşlər keçirib. Sonra isə bunu pafoslu fotoqalereya kimi yayıb. Belə adamın necə kəşfiyyata düşdüyü ağlasığmazdır..."
Həqiqətən də, yeni rəhbərlik dövründə ciddi dönüş olmadı. İdarə artıq anaxronizmə çevrilmişdi: dünya dəyişmiş, Avropada böyük müharibə başlamışdı, amma köhnə üsullar - gizli şəbəkələr, pərdəarxası dotasiyalar, "ümumi tarix" ritorikası - işləmir, ilişib qalırdı.
Buna baxmayaraq, 2022-yə qədər Kreml xəttinin əsas kuratoru prezident administrasiyası rəhbərinin müavini Dmitri Kozak idi. O, təcrübəli menecer sayılırdı, amma yeni reallıqda onun çevikliyi də kifayət etmədi. Fevral 2022-də Ukraynaya qarşı genişmiqyaslı hücumdan sonra Kozakın təsir imkanları tükəndi. Eşidilirdi ki, o, kompromis variantlar təklif etmiş, bu isə "şahinlərin" qəzəbinə səbəb olmuşdu. Necə olursa-olsun, 2023-ə gəldikdə artıq Kreml nə informasiya məkanına, nə də qonşu ölkələrlə əməkdaşlığa real nəzarət edə bilirdi. Bəziləri açıq uzaqlaşdı, bəziləri gözləmə mövqeyi tutdu.
Son nöqtə isə 2025 avqust islahatı oldu. Putin bir fərmanla birdən-birə iki idarəni - xarici ölkələrlə mədəni və regionlararası əlaqələr idarəsini və paralel sərhədyanı əməkdaşlıq idarəsini ləğv etdi. Onların yerində Strateji tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq idarəsi yaradıldı. Artıq bu quruma nə Kozak, nə də köhnə kadrlar rəhbərlik edəcək. Yeni strukturun kurasiyası administrasiya rəhbərinin birinci müavini Sergey Kiriyenkoya tapşırılıb. Anton Vayno isə üç ay ərzində ştat və struktur təsdiqləməlidir. İnsayder məlumatlarına görə, yeni idarəyə "yanmış" fiqurlar - nə Maslov, nə Maksimov, nə də qalmaqallarda adı keçən başqa kəşfiyyatçılar daxil edilməyəcək. Kurs gənc kadrlara, "yeni nəsil" xüsusi xidmətçilərinə və Kremlə bağlı texnoloqlara yönəldilir. Yəni hədəf sıfırdan başlamaq, illərlə yığılan fiaskoların kölgəsini silməkdir.
Yeni tərəfdaşlıq, yoxsa dalana gedən yol?
Amma böyük sual budur: sadəcə idarənin adını dəyişmək və bir neçə şəxsi kənarlaşdırmaq həqiqətən nəyisə dəyişəcəkmi? Ukraynaya qarşı müharibə başlayandan sonra regionun bütün mənzərəsi alt-üst oldu. Bu gün MDB ölkələrinin çoxu açıq-aşkar Moskvadan uzaq dayanmağa çalışır. Onlar Kremlə artıq sabitlik yox, təhlükə mənbəyi kimi baxır. Hətta KTMT-dəki formal müttəfiqlər - məsələn, Qazaxıstan və ya Ermənistan - getdikcə daha sərt şəkildə narazılıqlarını ifadə edir, daha müstəqil xətt yürüdürlər. Avrointeqrasiyanı seçmiş Moldovanı, Gürcüstanı demirik, yaxud Türkiyəyə yönəlmiş Azərbaycanı, Çin və Türkiyə ilə əməkdaşlığı dərinləşdirən Orta Asiya respublikalarını.
Ən açıq göstərici hərbi xərclərdədir. Qazaxıstan, Özbəkistan, hətta neytral Türkmənistan son iki ildə müdafiə büdcələrini sürətlə artırıblar. Məsələn, təkcə Qazaxıstan 2022-ci ildə hərbi xərcləri 50 faizədək qaldırdı, 2023-də isə əlavə 10-12 faiz artım oldu. Səbəb sadədir: hamı gördü ki, Rusiya "qardaş" saydığı ölkəyə də güc tətbiq edə bilir, deməli, növbə sabah kiməsə gələ bilər. Özü də silahları artıq Moskvadan yox, alternativ mənbələrdən alırlar: Türkiyədən Bayraktar və Anka PUA-ları, Çindən artilleriya və rabitə texnikası, Qərb şirkətləri ilə yeni müqavilələr. Yəni regionda yeni təhlükəsizlik formatı qurulur və Moskva "yeganə qarant" statusunu itirir. Paralel olaraq KTMT çərçivəsində ənənəvi hərbi təmaslar da zəifləyir: Özbəkistan hələ əvvəldən kənarda qalmışdı, Türkmənistan hər zaman neytral olub, Qazaxıstan və Qırğızıstan isə 2023-də bir sıra KTMT təlimlərini ərazilərində keçirmədi ki, müharibədən bezmiş əhalini qıcıqlandırmasınlar.
Siyasi meydanda da mənzərə eynidir. Rusiya diplomatiyası çəkisini itirib. Nə EİİT, nə də MDB ölkələrindən heç biri - Belarusdan başqa - Ukraynanın işğalını tanımadı. Hətta ən asılı rejimlər də bu addımı atmadı. BMT və digər beynəlxalq platformalarda ya neytral mövqe sərgiləyirlər, ya da Moskvanın hərəkətlərini açıq tənqid edən qətnamələri dəstəkləyirlər. Rəsmi ritorika da dəyişib: Orta Asiya və Qafqaz liderləri "çoxvektorluluq", "suverenlik", "ərazi bütövlüyü" sözlərini vurğulayır. Başqa sözlə, Moskvanın bu gün dediyinin tam əksini.
Bunun üzərinə iqtisadi faktorlar gəlir. Sanksiyalara görə Rusiya ilə əməkdaşlıq riskli olub. Qonşular çalışırlar ki, həm Moskvadan qazanc götürsünlər, həm də ABŞ və Aİ-nin "qırmızı xətlərini" aşmasınlar. Qazaxıstanın, Ermənistanın, Gürcüstanın maliyyə sistemi rus pullarından dolub-daşır, amma hökumətlər paralel olaraq Qərbin xəbərdarlıqlarına diqqətlə əməl edirlər. Bu isə yeni strategiyanı diktə edir: Rusiya ilə siyasi-müharibə müttəfiqliyi yox, ancaq ticarətdən fayda.
Bu reallıqda yeni Strateji tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq idarəsi nə təklif edə bilər? Hələ aydın deyil. Adı gurultulu səslənir - "strateji tərəfdaşlıq" bərabərhüquqlu əməkdaşlıq anlamına gəlir. Ola bilər, Kreml indi iqtisadi layihələrə, ortaq investisiyalara, infrastruktur proqramlarına yönəlmək istəyir. Yəni siyasi və ideoloji ritorikanı kənara qoyub daha praktik, qarşılıqlı faydalı sahələrə keçmək. Təsadüfi deyil ki, bu yeni idarə sərhədyanı əməkdaşlıq strukturu ilə birləşdirilib. Həmin qurum əvvəllər daha çox ticarət, nəqliyyat, humanitar əlaqələrlə məşğul olurdu. Deməli, Moskva tərəfdaşlara "reallıqda qazanc" göstərmək niyyətindədir - investisiya, güzəşt, yardım - boş "rus dünyası" ritorikasından çox.
Yeni qurumun başına Sergey Kiriyenko gətirilib - böhran idarəçiliyində və ideoloji layihələrdə təcrübəsi böyükdür. 1990-cı illərdə baş nazir olmuşdu, sonrakı illərdə isə Kremldə seçkilərə, gənclər hərəkatlarına, ideoloji platformalara nəzarət edirdi. "Tavrida" forumu, "Qələbə könüllüləri", "Rusiya - imkanlar ölkəsi" layihələrinin arxasında o dayanmışdı. Yəqin ki, Kreml indi onu qonşu ölkələrin gənc nəslinə Rusiyanı "satmaq" üçün ən uyğun fiqur sayır - təhsil proqramları, texnologiya layihələri, startap qrantları, təqaüd və forumlarla. Artıq "Rossotrudniçestvo" və "Rus dünyası" fondu aktivləşib, Orta Asiya məktəblilərini və tələbələrini dil kursları, pulsuz səfərlər, təhsil kvotaları ilə cəlb etməyə çalışır.
Amma əsas problem - etimadın itməsidir. Müharibə gedə-gedə, rus tankı və raketləri Ukraynanın dağılmış şəhərləri ilə assosiasiya olunarkən, heç bir mədəni festival bu qorxunu aradan qaldıra bilməz. Qazaxıstan ekspertləri açıq deyirlər: "Ukraynada nə baş verdiyini gördük, deməli, biz məsafə saxlamalıyıq, yoxsa sabah növbə bizə çata bilər". Moldovada da 2022-dən sonra Rusiyaya bağlılığa nifrət artdı, əksəriyyət Avropa İttifaqına can atır, prorus partiyalar isə kənara sıxışdırılır. Ermənistan kimi ənənəvi müttəfiqdə belə xəyal qırıqlığı böyüyür - KTMT Qarabağ münaqişəsində passiv qalanda Paşinyan üzünü ABŞ-a, Aİ-yə çevirdi. Formal ittifaq davam etsə də, faktiki olaraq kurs dəyişib.
Bütün perimetr boyu - Minskdən Düşənbəyə qədər - hökumətlər diversifikasiya axtarışındadır. 2023 oktyabrında ilk dəfə Orta Asiyanın beş prezidenti ABŞ lideri ilə ayrıca sammit keçirərək iqtisadi və təhlükəsizlik məsələlərini müzakirə etdilər - Rusiyasız. Çin isə "Çin + Orta Asiya" sammitində on milyardlarla investisiya və iri infrastruktur inteqrasiyası vəd etdi.
Köhnə üslubun iflası və "yumşaq gücün" sonu
Bu reallıqda Moskvanın köhnə işlək üsulu - kulis arxasından yön vermək, əlaltıları irəli çəkmək, təbliğat maşınına bel bağlamaq - artıq işləmir. Yeni ideyalar, Rusiyanın cazibədar siması lazımdır. Amma bu imici formalaşdırmaq, hər gün repressiyalar, senzura və hərbi aqressiya xəbərləri gələndə, mümkünsüzə çevrilir. "Yumşaq güc" təkcə pulla layihələr maliyyələşdirmək deyil, həm də mənəvi avtoritet deməkdir. Ölkə özü nümunə olmalıdır. Təəssüf ki, bu gün qonşular üçün Rusiya bir mayak yox, daha çox qorxulu fiqura çevrilib.
Prezident Administrasiyasının səs-küylü idarəsinin ləğvi gecikmiş addımdır, amma bəlkə də zəruri idi. Çoxlu neqativ həmin strukturla bağlanmışdı: casusluq, müdaxilə, korrupsiya, yalançı layihələr. Yeni idarənin yaradılması siyasəti yenidən düşünmək üçün şans verir. Amma Kreml doğrudanmı cazibədar tərəfdaşlıq modeli təklif edə biləcək? İndiki rəsmi ritorika buna heç oxşamır. Rusiyalı rəsmilər hələ də "birlik", "xüsusi münasibətlər" deyir, Qərbə baxan qonşuları "nankorluqda" qınayırlar. Bu isə yalnız qıcıq doğurur.
İtirilmiş mövqeləri qaytarmaq üçün Moskva tamamilə başqa yanaşma seçməli olardı: hədələrdən və ultimatum dilindən əl çəkmək, qonşuların real suverenliyinə hörmət etmək, inkişaflarına gizli gündəmsiz sərmayə qoymaq. Hazırkı rejim buna hazırdırmı? Böyük sualdır. Daha inandırıcı ssenari - sadəcə adların dəyişməsi, vitrin islahatlar, amma mahiyyətin əvvəlki kimi qalmasıdır. Yeni "Strateji tərəfdaşlıq" idarəsi yəqin ki, fiaskolardan sonra özünü az reklam edəcək, daha ehtiyatlı işləyəcək. Amma əsas xətt - neoimperiya təsirini bərpa etmək - dəyişməzsə, nəticələr də əvvəlkindən fərqli olmayacaq.
Əvəzində nə var?
Reallıq budur ki, Rusiyanın keçmiş respublikaları üzərindəki "yumşaq güc" strategiyası tükənib. O, imitasiya səhnəsinə çevrilib - dostluq forumları, boş konfranslar, "potyomkin kəndləri" üçün ayrılmış pulların sovrulmasına. Söhbət ciddi sınaqlardan - müharibə kimi imtahanlardan - gedəndə isə ortaya çıxdı ki, Moskvanın səmimi müttəfiqləri qalmayıb.
Ukraynada, Gürcüstanda, Baltikada yeni nəsil Avropa ilə gələcəyi görür. Orta Asiya Çinin və başqa oyunçuların verdiyi iqtisadi inkişaf imkanlarına üstünlük verir. Bəli, tarixi və insani bağlar qalır, milyonlarla ailə sərhədlərin o tay-bu tayında qohumluq əlaqələri saxlayır. Rus dilini də hələ də on milyonlarla insan bilir. Amma bunların heç biri ölkələri öz maraqlarından keçib böyük qonşu ilə "dostluğa" qurban verməyə məcbur etmir.
Köhnə idarənin bağlanması əslində bütöv bir dövrün simvolik sonudur. O dövrün ki, Moskvada inanırdılar: qonşulara kulisdən dirijorluq etmək olar, agentləri maliyyələşdirmək, rəqibləri sıradan çıxarmaq bəs edər. İndi isə yeni reallıq başlayır. Hörməti nə milyon, nə milyardla almaq mümkün deyil. Kreml nəticə çıxaracaqmı? Bu suala veriləcək cavab Rusiyanın post-sovet dünyası ilə gələcək münasibətlərini müəyyən edəcək.
BakuNetwork
