"Ay müqəddəs, get dayının arvadı ilə fırlan, məndən nə istəyirsən?" — İnanmaq çətindir, lakin məhz bu sözlərlə Ermənistanın baş naziri may ayının sonunda kilsə rəhbərliyinə qarşı görünməmiş bir kampaniyaya başladı.
Nikol Paşinyan hökuməti ilə Ermənistan Apostol Kilsəsi (EAK) heç vaxt müttəfiq olmayıb. Baş nazir kilsə iyerarxiyasını əvvəlki hakimiyyətlərlə — onun "cinayətkar rejim" adlandırdığı qüvvələrlə — əlaqələrinə görə tənqid edirdi. Kilsə isə onun Qərb yönümlü QHT-lərdə təcrübəsi olan gənc komandasına ehtiyatla yanaşırdı.
İkinci Qarabağ müharibəsində məğlubiyyətdən sonra bütün ermənilərin katolikosu (ruhani lideri) II Qaregin Paşinyanın istefasına çağırdı və münasibətlər tamamilə pozuldu. Amma dünyəvi və dini hakimiyyət birgə yaşamağı öyrəndi və müəyyən dərəcədə yola gedirdi — keçən həftəyə qədər. Həmin vaxt artıq baş nazir özü kilsə rəhbərinin istefasını tələb etdi.
Son araşdırmalar göstərir ki, ermənilər əhalisinin əksəriyyətini ehtiva edən Ermənistan Apostol Kilsəsinə hökumətdən daha çox güvənirlər.
İndi isə Paşinyanla katolikos arasındakı münaqişə Ermənistan cəmiyyətini daha da parçalamaq, gələn il keçiriləcək seçkilərin nəticələrinə təsir göstərmək və Azərbaycanla aparılan sülh danışıqlarına mənfi təsir etmək riski daşıyır — bu isə bütün regionu əhatə edə bilər.
Sarı mətbuat sensasiyaları və böyük siyasət
Paşinyan sübut təqdim etmədən II Qaregini subaylıq andını pozmaqda ittiham edir; baş nazirin sözlərinə görə, kilsə rəhbərinin övladı var. Əgər bu doğrudursa, kilsə qanunlarına əsasən Qaregin katolikos ola bilməz və Paşinyan onun istefasını məhz kilsə qaydalarına əsaslanaraq tələb edir, baxmayaraq ki, burada hər hansı bir dünyəvi qanunun pozulmasından söhbət getmir.
Bundan əvvəl o, erməni cəmiyyətini şoka salan "fırlanmaq" ifadəsi ilə bəyanatında arxiyepiskoplardan birini dayısının arvadı ilə münasibətdə olmaqda ittiham etmişdi.
Baş nazirlə birlikdə ruhaniləri tənqid edənlər sırasına onun həyat yoldaşı, vətəndaş nikahında olduğu Anna Akopyan da qoşulub. O, kilsə iyerarxlarını "ölkənin əsas pedofilləri" və "ölkənin əsas ruhani mafioziləri" adlandırıb — hər hansı bir sübut təqdim etmədən.
II Qaregin bu konkret ittihamlara cavab verməyib, lakin Ermənistan Apostol Kilsəsinin Ali Şurası bu iddiaları "Kilsənin səsini boğmaq və onun cəmiyyətdəki təsirini zəiflətmək cəhdi" kimi qiymətləndirib. Ruhani şura xatırladıb ki, kilsə qanunları və nizamnamələri dünyəvi hakimiyyətə aid deyil.
Katolikosu birinci və üçüncü prezidentlər — Levon Ter-Petrosyan və Serj Sarqsyan, eləcə də müxalifət partiyaları dəstəkləyib.
İyunun 17-də Paşinyanın kilsəyə qarşı kampaniyasını Ermənistan əsilli rusiyalı milyarder və EAK-nın əsas sponsoru olan Samvel Karapetyan da pisləyib. O bildirib ki, "əgər siyasətçilər uğursuz olsalar", "kilsəyə qarşı kampaniyaya öz üsulu ilə müdaxilə edəcək". Bu bəyanatdan bir neçə saat sonra polis Karapetyanın rezidensiyasında axtarış aparıb, növbəti gün isə ona qarşı cinayət işi açılıb. Karapetyan hakimiyyəti zorla ələ keçirməyə açıq çağırışda ittiham olunur, o isə özünü təqsirli bilmir.
Baş nazirin Ermənistan Apostol Kilsəsi rəhbərinə qarşı səsləndirdiyi ittihamlar yeni deyil; Ermənistanın sarı mətbuatı artıq on il əvvəl katolikosun qızı ilə bağlı şayiələr yaymışdı.
Daha ciddi tənqidlər isə erməni diasporasından gəlirdi; oradakı kilsə icmaları hakimiyyətin misli görünməmiş mərkəzləşməsindən və rüsumlardan şikayətlənirdilər. 2013-cü ildə isə EAK-nın Qüds/Yerusəlim patriarxı II Qaregini ruhani dəyərlərin olmaması və yalnız maddi məsələlərlə məşğul olmaqda ittiham etmişdi.
Bütün bunlar nəticəsində 2018-ci ildə Paşinyanın hakimiyyətə gəlməsi ilə paralel olaraq bir qrup ruhani və kilsə üzvləri II Qaregindən istefa tələb edən hərəkata başladılar. Bu hərəkat Paşinyanın dəstəyinə ümid edirdi, çünki onlar xatırlayırdılar ki, o, hələ jurnalist və müxalifətçi olduğu vaxtlarda Ermənistan Apostol Kilsəsini tənqid etmişdi.
Lakin o zaman hakimiyyət müdaxilə etmədi. "Mən hesab edirəm ki, hökumətin işi kilsənin daxili işlərinə qarışmaq deyil", Paşinyan demişdi. O vaxt Katolikos və baş nazir bir-birilə anlaşdılar və dövlət bayramlarında birlikdə görünürdülər.
Kilsə etiraz edənlərin dayağı kimi
Kilsə ilə hakimiyyət arasında münasibətlər 2020-ci ildə Ermənistanın Azərbaycanla müharibədə məğlubiyyətindən sonra katolikosun Paşinyanın istefası tələblərinə qoşulması ilə pozuldu.
Nəticədə Paşinyan hakimiyyətdə qalmağı bacardı, kilsə isə milli və mühafizəkar müxalifətin səsi kimi formalaşmağa başladı. Ermənistanda növbəti parlament seçkiləri 2026-cı ilin iyun ayında keçiriləcək və erməni politoloqları kilsəyə qarşı ritorikanın kəskinləşməsini səsvermənin yaxınlaşması ilə əlaqələndirir, bunu konservativ müxalifətin son dayağına qarşı qabaqlayıcı zərbə kimi qiymətləndirirlər.
Hakimiyyəti narahat edən başqa bir məqam da kilsənin xarici siyasət məsələlərinə müdaxiləsidir. İyun ayının əvvəlində II Qaregin Qarabağ ermənilərinin öz evlərinə geri dönməsini tələb etdi ki, bu da rəsmi Yerevanın Azərbaycanla danışıqlardakı mövqeyinə ziddir. Paşinyanın məqsədi mümkün qədər tez sülh müqaviləsi imzalamaq və bir-birinə qarşı bütün iddialardan imtina etməkdir. Lakin Azərbaycan mediası milli müxalifətin tələblərini önə çəkir və onları Ermənistanın sülhə hazır olmamasının nümunəsi kimi sitat gətirir.
Ermənistan Apostol Kilsəsi üçün etiraz edənlərin dayağı statusu böyük hədiyyə oldu. Müxalifət partiyaları daim öz aralarında mübahisə edir və populyarlıq qazana bilmirlər. Bu vəziyyətdə kilsə tədricən onların funksiyalarını yerinə yetirməyə başladı, hakimiyyətə narazı olanları öz ətrafında topladı.
Kilsə rəhbərliyi barədə qalmaqallara baxmayaraq, ictimai sorğular göstərir ki, dini institutlar ən populyar ictimai institutlara çevrilib. Son illərdə onlara etimad səviyyəsi beş dəfədən çox artıb — 2021-ci ildə respondentlərin yalnız 11%-i kilsəyə tam etimad göstərirdisə, indi bu rəqəm 62,5%-ə çatıb. Ermənistanda din dedikdə adətən Ermənistan Apostol Kilsəsi (EAK) nəzərdə tutulur — son siyahıyaalma nəticələrinə görə, ölkə əhalisinin 90%-dən çoxu özünü ona mənsub sayır. 48% erməni EAK-dan razıdır ki, bu rəqəm hökumətə, parlamentə, məhkəmələrə və prokurorluğa etimad edənlərin sayından daha çoxdur.
Yeddi illik hakimiyyəti ərzində Paşinyan "köhnə rejim" adlandırdığı əvvəlki hakimiyyət qalıqları ilə ardıcıl mübarizə aparıb. Tənqidçilər isə bildirirlər ki, baş nazir ona loyal şəxsləri bütün hakimiyyət və dövlət institutlarının — hüquq-mühafizə orqanlarının, xüsusi xidmətlərin, ordu, diplomatik xidmət və hətta ali məhkəmə, Konstitusiya Məhkəməsinin rəhbərliyinə gətirib.
"Kilsə hakimiyyətin nəzarətində olmayan yeganə institut olaraq qalıb", — deyə Yerevan Qafqaz İnstitutunun direktoru Aleksandr İskəndəryan hesab edir.
Baş nazir etiraf edir ki, kilsə rəhbərliyinə hücum onun siyasi proqramının bir hissəsidir: "Biz dövləti (hakimiyyəti) xalqa qaytardıq. İndi kilsəni xalqa qaytarmalıyıq".
"Həqiqi Ermənistan" tarixi Ermənistanla üz-üzə
Aleksandr İskəndəryan hesab edir ki Paşinyanla Ermənistan Apostol Kilsəsi arasındakı toqquşmanın arxasında ideoloji münaqişə də dayanır. Son illərdə baş nazir və onun komandası ölkənin rebrendinqi ilə fəal məşğuldur. Bu proses erməni kimliyinin əsaslarının yenidən gözdən keçirilməsini, milli simvol kimi Ararat/Ağrı dağından imtina, konstitusiyanın, gerbin və himnin dəyişdirilməsini əhatə edir.
Simvollara Ağrı dağının yerinə Ermənistan ərazisində yerləşən Aragatsın daxil edilməsi təklif olunur, çünki Ağrı dağı Türkiyə ərazisindədir. Gerbin dəyişdirilməsi də onda məhz Ağrı dağı simvolunun olduğuna görə planlaşdırılır. Digər simvollar da qonşuları narahat etməmək üçün yenidən nəzərdən keçirilir. Konstitusiyanın dəyişdirilməsi isə Azərbaycan tərəfindən tələb olunur.
Paşinyan bütün bunları «Həqiqi Ermənistan» ideologiyasında birləşdirib. Bu ideologiya "dövlət burdadır— çörək burdadır, vətən burdadır — burada yaşa!" və "varlan və varlandır" kimi qeyri-dəqiq postulat və şüarlardan ibarətdir.
İskəndəryanın sözlərinə görə, "Paşinyan deyir ki, yaxşı vətəndaş işləyən, pul qazanan və vergi ödəyəndir. Bu yanaşmanın istehlakçı əsasları var və bu, Ermənistan Apostol Kilsəsinin təmsil etdiyi ideya ilə ziddiyyət təşkil edir — kilsə erməni ideyasını tam başqa formada təcəssüm etdirir".
Baş nazirin "Həqiqi Ermənistan" ideologiyası, ilk növbədə, tarixi Ermənistanın əleyhinə hazırlanıb, çünki o yaddaş Türkiyə və Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları kimi qəbul edilir. Paşinyan isə hər iki ölkə ilə münasibətləri normallaşdırmağa çalışır və vətəndaşların gələcəyə baxmasını istəyir — bu səbəbdən Qarabağ və qərbi Ermənistan torpaqları ilə bağlı yaddaşın ictimai yaddaşdan çıxarılmasını təklif edir.
Amma kilsə üçün tarix onun nüfuzunun əsasını təşkil edir. 301-ci ildə xristianlığın qəbul edilməsi Ermənistanı dövlət dini kimi xristianlığı ilk qəbul edən ölkəyə çevirib və erməni kimliyinin formalaşmasında mühüm rol oynayıb.
Bugünkü Ermənistan Respublikasında kilsə dövlətindən ayrıdır, amma konstitusiya Ermənistan Apostol Kilsəsini "erməni xalqının ruhani həyatında xüsusi missiyası olan milli kilsə" kimi təsvir edir. Orta əsrlərdə erməni krallıqları imperiyalar tərəfindən ələ keçiriləndə məhz EAK dilin, ədəbiyyatın və kimliyin qorunmasını təmin edib. Hazırda o, Rusiya və Ukraynadan Livan, Fransa və Amerikaya qədər diasporada bu rolu davam etdirir.
Lakin yaranmış böhran parçalanma təhlükəsi yaradır. Əgər Paşinyan katolikusun dəyişməsinə nail olsa, müxalif fikirli erməni vətəndaşlar və diasporadakı kilsə icmaları siyasi müdaxilə nəticəsində təyin olunmuş baş iyerarxı tanımaya bilərlər. Əgər baş nazir II Qaregini vəzifəsindən uzaqlaşdıra bilməsə, onda onun tərəfdarları arasında bölünmə baş verə bilər.
Bütün bunlar artıq parçalanmış Ermənistan cəmiyyətində qütbləşməni daha da gücləndirəcək, — Aravot qəzetinin baş redaktoru Aram Abramyan yazır:
"Artıq mövcud olan bölünmələr — [hazırkı və keçmiş hakimiyyət tərəfdarları], Qərb yönümlülər və Rusiya tərəfdarları, Ermənistandan olanlar və Qarabağlılar, xalqsevərlər və xalqdan nifrət edənlər — yenisi ilə tamamlanacaq: ənənəvi kilsənin tərəfdarları və "Paşinyan kilsəsi"nin davamçıları".
