İsrailin İrana hücumlarından sonra gərginlik artdıqca, Tehranın dünyanın ən mühüm neft arteriyalarından biri olan Hörmüz boğazını hədəf alaraq qisas alacağına dair qorxular yenidən gündəmə gəlib. İran parlamentinin Milli Təhlükəsizlik və Xarici Siyasət Komissiyasının üzvü İsmayıl Kosari dünən “Tasnim” xəbər agentliyinə bildirib ki, Hörmüz boğazının bağlanması “gözlənilir” və Tehran “mütləq ən yaxşı qərarı verəcək”.
Mövcud geosiyasi dinamika fonunda bu nə deməkdir?
Oman və İran arasında yerləşən Hörmüz boğazı Ərəbistan körfəzini Oman körfəzi və Oman dənizi ilə birləşdirən həyati əhəmiyyətli gəmiçilik zolağıdır. Boğazdan keçən böyük miqdarda neftə görə bu, dünyanın ən mühüm neft dəhlizidir. Daha da əhəmiyyətlisi, Ərəb körfəzinin neft ixracının təxminən 90 faizi regiondan neft ixracı üçün alternativ marşrutların məhdud olması səbəbindən Hörmüz boğazından nəql edilir. 2022-ci ildə bu dəhliz vasitəsilə tankerlərlə gündə təxminən 20 milyon barel nəql edilib. Bu, qlobal neft daşımalarının təxminən beşdə birini təşkil edir. Maye təbii qazın iyirmi faizi də oradan keçir.
Əvvəlki İran təhdidləri
İran keçmişdə bir neçə dəfə Hörmüz boğazını bağlamaqla hədələyib. Bu təhdidlərdən ən əhəmiyyətlisi 2018-ci ildə ABŞ-ın nüvə sazişindən çıxmasından və sanksiyaları bərpa etdikdən sonra gərginliyin artdığı vaxt olub. Bundan əvvəl, 2011 və 2012-ci illərdə İran rəsmiləri xəbərdarlıq etmişdilər ki, Qərb nüvə proqramına görə neft ixracına əlavə sanksiyalar tətbiq edərsə, boğaz bağlana bilər. Lakin bu təhdidlər heç vaxt baş tutmadı.
Qlobal ticarət dinamikasında dəyişikliklər
İqtisadi araşdırma saytı “Econovis”ə görə, Ərəb körfəzindən ABŞ-a xam neft ixracı 2001-2022-ci illər arasında gündəlik 2,66 milyon barreldən 72 faiz azalaraq 740 min barrelə düşüb. Oxşar tendensiya Avropa Birliyində (AB) də müşahidə olunub və ixrac 37 faiz azalaraq gündəlik 2003 bareldən 030 barrel olub. Gündə 1.460.000 barel. Bunun əksinə olaraq, Çin Ərəb Körfəzindən neft idxalında görünməmiş 800 faiz artımın şahidi olmaqla, qlobal neft bazarında güclü bir qüvvə kimi ortaya çıxdı və 630 min bareldən təxminən 5 milyon 800 min barelə yüksəldi.
2022-ci ildə Ərəb Körfəzindən xam neft idxalında ABŞ və Aİ-nin payı müvafiq olaraq 4,1 faiz və 8,1 faizə düşüb, Çin isə 30 faizdən çox idxal edərək böyük paya düşüb. Ərəb körfəzi nefti ABŞ-ın ümumi xam neft idxalının 12, AB üçün 15 və Çinin 55 faizini təşkil edir.
Çin 2022-ci ildə qlobal idxalın 23 faizini təşkil edərək dünyanın ən böyük xam neft idxalçısı oldu. İran neftinin bir nömrəli idxalçısı olan Çinin neft ixracının dörddə üçündən çoxunun payına düşdüyü bildirilir. Dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatı həm də İranın ən böyük ticarət tərəfdaşıdır.
Çin enerji idxalından, ilk növbədə xam neftdən ciddi şəkildə asılı olmaqda davam edir. 2022-ci ildə Çinin mineral yanacaq və məhsulların idxalı 535 milyard dollar təşkil edib ki, bunun da 366 milyard dolları təkcə xam neftə xərclənib. Bu, mineral yanacaq və məhsullarda 470 milyard dollarlıq ticarət kəsiri ilə nəticələndi.
İllər ərzində ən diqqət çəkən tendensiyalardan biri əsas qlobal oyunçularla ticarətin dəyişən dinamikasıdır. 2001-ci ildə Ərəb körfəzinin ABŞ və AB ilə ticarəti Çinlə ticarətindən təxminən yeddi dəfə böyük idi. Bununla belə, son illərdə Çinlə ticarətin əhəmiyyətli dərəcədə artması ilə bu ticarət nümunələrində əhəmiyyətli bir dəyişiklik baş verdi. Körfəz ölkələri ilə Çin arasında ticarət əlaqələri 2001-2022-ci illər arasında 2700 faizdən çox artaraq böyük artım nümayiş etdirib. 2022-ci ilin sonuna qədər Çinlə ticarətin 385 milyard dollara çatması bu iqtisadi tərəfdaşlığın artan əhəmiyyətini əks etdirir. Digər tərəfdən, “Econovis” məlumatlarına görə, eyni ildə Körfəz ölkələri ilə AB arasında ticarət 219 milyard dollar, ABŞ ilə ticarət isə 95 milyard dollar olub.
Boğazın bağlanmasının çətinlikləri
CNBC xəbər verir ki, bazar müşahidəçiləri boğazı bağlamaqla qlobal neft axınının tamamilə kəsilməsinin qeyri-mümkün olduğuna inanırlar. “Transversal Consulting” şirkətinin prezidenti Ellen Vald hesab edir ki, Hörmüz boğazından neft axınının qarşısının alınması İrana “xalis fayda” gətirməyəcək və belə bir hərəkət çox güman ki, növbəti qisasla nəticələnəcək. Vald xəbərdarlıq edib ki, boğazın bağlanması nəticəsində neft qiymətlərində hər hansı əhəmiyyətli artım İran neftinin ən böyük alıcısı olan Çinin reaksiyasına səbəb ola bilər. “Çin körfəzdən neft axınının pozulması və ya neftin qiymətinin qalxmasını istəmir. Ona görə də İrana təzyiq etmək üçün bütün iqtisadi gücündən istifadə edəcək”, - Vald bildirib.
Bu addım İranın düşmənlərindən daha çox dostlarına zərər verəcək. İranın gündəlik istehlak mallarının çoxunun bu yoldan keçdiyini nəzərə alaraq, boğazın bağlanmasının Tehran üçün lənət ola bilər. Problem yaratmaq İranın xeyrinə olmaz. Çünki ilk zərər çəkən onlar olacaq.
“The Economist” yazır ki, bu cür hərəkət ehtiyatsızlıq olardı, çünki dar su yolu İran üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Jurnal qeyd edib ki, İranın belə bir tədbirlə bağlı çoxsaylı təhdidlərinə baxmayaraq, bu günə qədər riskə getməyə cəsarət etməyib.
Boğazın bağlanması texniki cəhətdən mümkün deyilmi?
2018-ci ildə İran ABŞ-ın nüvə sazişindən çıxmasından və sanksiyaların bərpasından sonra gərginlik artdıqdan sonra Hörmüz boğazını bağlamaqla hədələyib. Bundan əvvəl İran rəsmiləri, o cümlədən o vaxtkı vitse-prezident Məhəmməd Rza Rəhimi 2011 və 2012-ci illərdə xəbərdarlıq etmişdilər ki, Qərb nüvə proqramına görə neft ixracına əlavə sanksiyalar tətbiq edərsə, boğaz bağlana bilər.
Dəfələrlə təhdidlərə baxmayaraq, analitiklərin fikrincə, praktiki olaraq qeyri-mümkün hesab edilən Hörmüz boğazını bağlamaq cəhdi edilməyib. Boğazın böyük hissəsinin İranda deyil, Omandadır və boğazın iranlıların tərəfindən bağlaması üçün çox böyük vəsait tələb edər. Vald qeyd edib ki, bir çox gəmi İran sularından keçsə də, onlar Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) və Oman üzərindən alternativ yollara keçə bilərlər.
“İqtisadiyyatlarını bağlamaqla boğmayacaqlar. Bunu neçə dəfə deməliyik?” – deyə məşhur amerikalı professor Pol Sallivan məsələyə yekun vuraraq bildirib. “Kpler”də Yaxın Şərq və OPEC+ “Outlook”un rəhbəri Amena Bakr, “Kritik vəziyyətdə olsaq da, boğazın bağlanması ekstremal ssenaridir. Mən bunu tamamilə istisna etmirəm. Bunun üzərində işləmək lazımdır”, – deyib.
