Cənub qonşumuz həm də türk dövlətlərinin güclənməməsi üçün son cəhdlərini edir; amma artıq “tunelin sonunda işıq görünür”...
Noyabrın 18-19-da İranın Gilan vilayətinin Rəşt şəhərində Xəzəryanı ölkələrin sahilyanı regionlarının rəhbərlərinin görüşü keçirilib. Görüşdə beş Xəzəryanı dövlətin (Azərbaycan, Rusiya, İran, Qazaxıstan, Türkmənistan) nümayəndələri iştirak ediblər.
İki gün davam edən görüşdə qarşılıqlı ticarət əlaqələrinin inkişafı, nəqliyyat-tranzit məsələləri, balıqçılıq, qarşılıqlı sərmayə yatırımı, ekologiya, Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin infrastrukturu və digər məsələlər müzakirə olunub. Azərbaycanı tədbirdə Xəzər dənizi sahilində yerləşən rayonların rəhbərləri təmsil ediblər.
Qeyd edək ki, İran Xəzərin hüquqi statusu haqqında konvensiyanı ratifikasiya etməyən yeganə sahilyanı ölkədir.
Xəzərin statusu məsələsində İran hər zaman qeyri-konstruktiv mövqe tutub. İran Xəzərin göl hesab edərək bildirirdi ki, Xəzərin bütün sərvətləri sahilyanı ölkələr arasında bərabər şəkildə bölünməlidir. Ancaq Azərbaycan daxil 4 sahilyanı dövlət Xəzəri beynəlxalq aləmdə qəbul olunduğu kimi, dəniz statusunda görmək istəyirdi. Nəhayət, 20 ildən çox çəkən müzakirələrdən sonra İran Xəzərin indiki statusu ilə razılaşdı. 2018-ci ilin avqustunda Xəzərin statusuna dair sahilyanı ölkələr tərəfindən konvensiya imzalandı. Lakin indiyə qədər konvensiyanı yeganə olaraq İran parlamenti ratifikasiya etməyib.
İranın mövqeyini necə dəyişmək olar ki, konvensiyanı ratifikasiya etsin?
Elşən Musayev
Demokratik Maarifçilik Partiyasının sədri, Milli Məclisin deputatı Elşən Musayev “Yeni Müsavat”a açıqlamasında istənilən halda bu məsələnin həll variantından başqa yolu olmadığını söylədi: “Xəzərin statusuna dair prosesin yekunlaşması və hüquqi prosedurların bitməsi üçün ratifikasiya gərəkdir. Həmin ratifikasiyanı isə yalnız İran uzatdı və bu günə qədər də uzatmağa davam edir. Səbəb yalnız ”göl" və ya “dəniz” dilemmasıdırmı? Sanmıram. Çünki problem sadəcə bu olsaydı, düşünürəm, çoxdan öz həllini tapardı. Məncə, İranın prosesi yubatmasının əsas səbəbi ya bizə məlum olmayan hansısa siyasi gedişlərdir, ya da kənardan kimlərinsə təsiridir.
Hər halda mövzu ətrafında son müzakirələr İranda keçirildi, təşəbbüs İrandan gəldi və tədbirə onların ev sahibliyi etməsi uzun müddətdən sonra hər kəsdə müəyyən ümidlər yaratdı. Odur ki, bir az gözləyək və nəticələrə uyğun qərar verək. Hər halda məsələ əvvəl- axır öz müsbət həllini tapmalıdır. Çünki, bu həll və yekun sadəcə konkret dövlətlər üçün deyil, bütünlükdə region üçün strateji əhəmiyyət daşıyır".
Qulamhüseyn Əlibəyli
Tanınmış hüquqşünas, sabiq millət vəkili Qulamhüseyn Əlibəylinin fikrincə, Xəzərin dəniz kimi hüquqi statusunun müəyyənləşməsi tarixən mübahisəli olub: “Dünya okeanına çıxışın olmaması onu ən böyük göl kimi xarakterizə etməyə əsas versə də, öz ölçülərinə və tarixən formalaşmış mövqeyə görə Xəzər dəniz hesab olunub. Hələ 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinə görə İran Xəzərdə donanma saxlamaq hüququndan məhrum olunub. Sonradan 1921-ci ildə RSFSR ilə İran arasında bağlanmış müqaviləyə görə Xəzər faktiki olaraq hər iki dövlətə mənsub olan də daxili su hövzəsi kimi müəyyən olundu və İranın da Xəzərdə donanma saxlamaq hüququ bərpa edildi. SSRİ ilə İran arasında bağlanmış 1927 və 1940-cı il müqavilələri Xəzərin 2 sahilyanı dövlətə mənsub olan daxili su hövzəsi statusunu qəti olaraq təsdiqlədi. SSRİ dövründə Xəzər akvatoriyası faktiki olaraq RSFSR, Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan və İran arasında sektorlara bölünmüşdü. BMT-nin 1982-ci il Dəniz Konvensiyasının müddəaları Xəzərə şamil olunmurdu. SSRİ-nin dağılması və Xəzəryanı yeni müstəqil dövlətlərin (Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan) yaranması Xəzərin yeni statusunun müəyyənləşdirilməsi məsələsini gündəmə gətirdi. Və Xəzərin statusu haqqında müxtəlif fikirlər səslənməyə başladı. Rusiya ilk dövrdə Xəzərin yalnız iki dövlətə - Rusiya və İrana mənsubluğunu iddia etsə də, sonradan yeni statusun bütün Xəzəryanı dövlətlərin iştirakı ilə müəyyən olunması üçün danışıqlar aparılmasını mümkün hesab etdi. Azərbaycan Xəzər akvatoriyasının faktiki olaraq sektorlara bölünməsinin saxlanmasına tərəfdar oldu. 1995-ci il Konstitusiyasında Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respublikasına mənsub olan bölməsi Azərbaycan Respublikası ərazisinin tərkib hissəsi kimi təsbit edildi. İran Xəzərin bərabər sektorlara bölünməsini iddia edirdi.
2018-ci ildə imzalanmış konvensiya mahiyyət üzrə problemi həll etməyə yönəldi. Belə ki, Xəzər dənizinin akvatoriyasının daxili sular, ərazi suları, balıqçılıq zonaları və ümumi su məkanına, Xəzər dənizinin dibinin və təkinin isə sektorlara bölünməsi nəzərdə tutuldu. Bu variant bütün Xəzəryanı dövlətləri qane etsə də, sonradan İran faktiki olaraq rəsmən elan etmədən mövqeyini dəyişdi. Konvensiyanı imzalamış dövlətlərdən 4-ü (Rusiya, Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan) onu təsdiq etsə də, İran hələki bunu etməyib və nəticədə konvensiya rəsmən hüquqi qüvvəyə minməyib. Bu da gələcəkdə İranın Xəzərin statusunu mübahisələndirmək niyyətindən xəbər verir və regionda təhlükəsizlik üçün risklər yaradır. İmzaladığı sənədi, o cümlədən Xəzərin statusu haqında konvensiyanı təsdiq etməmək İrana başucalığı gətirmir, bu dövlətə beynəlxalq aləmdə etimadın itməsi ilə nəticələnə bilər. İndiki halda həmin konvensiyanın təsdiq olunmasına İranı məcbur etmək mexanizmi yoxdur. Yalnız konvensiyanı təsdiq etmiş digər sahilyanı dövlətlərin diplomatik səyləri ilə buna nail olmaq olar. Bu gün İranın konvensiyanı təsdiq etməsi digər sahilyanı dövlətlərdən daha çox İranın özünə lazımdır".
Cavanşir ABBASLI,
“Yeni Müsavat”
