Bakı. Trend:
Tranzit məhdudiyyətlərinin ləğvindən sonrakı ilk real sınaqkabinetlərdə deyil, relslərdə baş tutdu. Noyabrın 4-nə keçən gecəAzərbaycanın dəmir yolu xətləri ilə Rusiya Federasiyasından 1048,8ton çəkidə on beş vaqonluq buğda qatarı Gürcüstan istiqamətindəhərəkət etdi. Marşrut belə idi: Rusiya - Azərbaycan - Gürcüstan -Ermənistan (Dalarik stansiyası). Bu, postsovet dövründə Azərbaycanərazisindən keçməklə Ermənistana göndərilən ilk rəsmi qeydiyyataalınmış dəmir yolu yükü idi. Məlumat bir neçə mənbə tərəfindəntəsdiqlənib, yükün həcmi və keçid vaxtları dəqiqlikləgöstərilib.
Ertəsi gün bu dəfə əks istiqamətdə pilot səfər həyata keçirildi- eyni marşrutla hərəkət edən on beş vaqonluq Qazaxıstan buğdasıyola salındı. Qazaxıstan tərəfi bu göndərişi yeni istiqamətin sınaqmərhələsi kimi təqdim etdi və onu 21 oktyabrda AstanadaPrezidentlər Kasım-Jomart Tokayev və İlham Əliyev arasında əldəedilən razılaşmalarla əlaqələndirdi. Ermənistanın iqtisadiyyatnaziri Gevorq Papoyan da açıq şəkildə bildirdi ki, hazırda Rusiyabuğdası məhz Azərbaycan ərazisindən keçməklə Ermənistana dəmir yoluilə daşınır, Qazaxıstan buğdası isə yaxın günlərdə çatacaq. Bu,siyasi bəyanat deyil, dövlət səviyyəsində, büdcə müzakirələrizamanı rəsmi təsdiqlənmiş faktdır. Nazir, həmçinin, Ermənistanınbütün buğda idxalını dəmir yolu üzərindən keçirməyiplanlaşdırdığını, bunun daşınma xərclərini azaltdığını və tədarükzəncirini sabitləşdirdiyini vurğuladı.
Rusiya tərəfi 2026-cı ilin yanvar ayının sonuna qədər eynimarşrutla daha 132 vaqon göndərməyi və yüklərin çeşidinigenişləndirməyi planlaşdırır. Beləliklə, bu proses simvolik jestdənçıxaraq dayanıqlı nəqliyyat iqtisadiyyatına çevrilir. Rusiya başnazirinin müavini Aleksey Overçuk da Azərbaycan və Gürcüstanüzərindən keçən Rusiya–Ermənistan dəmir yolu xəttinin işə düşməsinialqışlayıb, siyasi çərçivə ilə əməliyyat logistikasının sinxronişlədiyini qeyd edib.
Prezident İlham Əliyevin 21 oktyabrda Astanada artıq sabiqerməni işğalı dövründən qalan bütün tranzit məhdudiyyətlərinin ləğvolunduğunu bəyan etməsindən cəmi iki həftə sonra - noyabrın 4-dəilk qatar Dalarik istiqamətində Azərbaycan relsləri ilə keçdi. Bu,qərarın kağız üzərində qalmadığını, dərhal real infrastrukturda əksolunduğunu göstərdi.
Ermənistan üçün buğda idxalının logistika balansı dəyişir. Ölkəhər il təxminən 400–500 min ton buğda idxal edir və demək olar ki,hamısı Rusiyadan gəlir. İdxalın Azərbaycan və Gürcüstan üzərindəndəmir yolu ilə həyata keçirilməsi xərcləri azaldır, hava şəraiti vəLarsi keçidindəki növbələrdən yaranan gecikmələri aradan qaldırır,tədarük qrafiklərini sabitləşdirir və maliyyə riskləriniidarəolunan edir.
Azərbaycan isə bu prosesdə körpü iqtisadiyyatı rolunu gəlirəçevirir. 2024-cü ildə ölkə ərazisindən keçən beynəlxalq nəqliyyatdəhlizləri ilə 33 milyon tondan artıq yük daşınıb, ümumi yükdövriyyəsi isə 13,2 milyard ton-kilometr olub. Yeni istiqamət busistemə çoxlaylı təsir göstərərək terminal, stansiya, təmir bazasıvə rəqəmsal xidmətlər üçün əlavə imkanlar yaradır.
Bu proses eyni zamanda “Orta Dəhliz”lə inteqrasiyanıgücləndirir. 2024-cü ildə bu marşrutla 3,3–4,8 milyon ton arasındayük daşınıb, konteyner daşımalarının həcmi isə iki rəqəmli faizləartıb. Bakı limanı 7,6 milyon ton yük qəbul edib, konteyner axınını70 faizdən çox artırıb. Bu mənzərədə Ermənistana yönələn buğdamarşrutu artan logistika matrisi ilə təbii şəkildə uzlaşır.
Qazaxıstan üçün bu, əlavə alternativ deməkdir. 2025-ci ildəölkənin dəmir yolu ilə buğda ixracı sürətlənib, təkcə sentyabrda 1milyon tonu keçib. 2024/25 təsərrüfat ili üzrə ixrac 13,4 milyontona çataraq 47 faiz artıb. Buğdanın Azərbaycan üzərindənErmənistana pilot daşınması, marşrutların diversifikasiyasısiyasətinin məntiqi davamı sayılır.
Uzun illər Ermənistana buğda tədarükü əsasən Larsi sərhəd-keçidməntəqəsindən avtomobillə həyata keçirilirdi, ancaq oradakı qıştıxacları və qar fırtınaları daimi problemlər yaradırdı. Dəmir yolubu riskləri tam aradan qaldırır. Ermənistanın iqtisadiyyat naziriaçıq şəkildə yeni sxemin effektivliyini etiraf edib və ölkənin“yalnız dəmir yolu ilə idxal” modelinə keçdiyini bildirib. Bu,Azərbaycan üçün sabit tranzit gəliri və etibarlılıq üzərindəqurulan yeni logistika brendidir.
Məhdudiyyətlərin ləğvi humanitar jest deyil, iqtisadihesablamadır və bu addım siyasi fürsət pəncərəsi ilə üst-üstədüşüb. Qlobal ticarətdə sanksiyalar, fırtınalar və təchizatzəncirinin pozulmaları fonunda Azərbaycan və Gürcüstan üzərindənkeçən alternativ marşrut bütün tərəflər üçün asılılığı və riskləriazaldır. Ermənistan üçün bu, idxalı ucuzlaşdırmaq və buğdanınsaxlanması, emalı üçün öz infrastrukturunu qurmaq imkanıdır.Azərbaycan üçünsə bu, iqtisadi diversifikasiyanın yeni mərhələsi vəregional dialoqda mövqelərin möhkəmlənməsidir.
Birinci nəqliyyat tsikli texnoloji yetkinliyi göstərdi:sərhəd keçidləri işlənib, sənədlər rəsmiləşdirilib, vaqonlarınçəkisi və sayı qeydiyyata alınıb. Növbəti mərhələ -genişlənmədir. Artıq yanvarın sonuna qədər 132 vaqonundaşınması planlaşdırılıb. Bu o deməkdir ki, marşrut artıq vaxtabağlı qrafikə çevrilir və banklar, sığorta şirkətləri bu əsasdayeni maliyyə alətləri qura bilər. Ermənistan hökumətinin açıqbəyanatları biznes etimadını gücləndirir və sxemin uyğunlaşmasınısürətləndirir.
Risklər hələ də qalır: infrastrukturun kövrəkliyi, üç müxtəlifyurisdiksiya arasındakı inzibati fərqlər, alternativ dəhlizlərlərəqabət və xarici şoklar. Bu baryerləri aşmaq üçün prosedurlarınsinxronlaşdırılması, rəqəmsallaşma və çevik tarif siyasətizəruridir.
Ticarət baxımından 15 vaqonluq partiyalar minimum effektivhəcmdir - nəqliyyatın maya dəyərini optimallaşdırır və sığortanıtəmin edir. Əgər hərəkət cədvəli sabit saxlanarsa, bu həcmdədaşımalar “qiymət dəhlizi” formalaşdırır, yəni pik mövsümlərdə belərəqabət qabiliyyətini qoruyur.
Birbaşa qazananlar artıq bəllidir: Ermənistanda istehlakçı dahaucuz un və çörək əldə edir; Qazaxıstan ixrac bazarlarınıgenişləndirir; Azərbaycan isə tranzit dövləti kimi infrastrukturunugəlirə çevirir və etibarlı tərəfdaş reputasiyasınımöhkəmləndirir.
Növbəti addımlar da aydındır: taxıl yükləriüçün tam rəqəmsallaşdırma və “vahid pəncərə” sistemi, daşımalarınhəcmini 15-dən 45 vaqona qədər artırmaq, məhsul çeşidini una, yağavə yemə qədər genişləndirmək, Ermənistanda “son mil”infrastrukturuna sərmayə qoymaq və dəmir yolu ilə gömrük orqanlarıarasında şəffaf standartlar yaratmaq.
2024-cü ilin sonuna doğru Rusiya buğda ixracında sanksiyalar vədəniz ticarətinin qeyri-sabitliyi ilə üzləşdi. Belə şəraitdəAzərbaycan üzərindən keçən quru marşrut riskləri azaltmaq üçün əsasalətə çevrildi. Ermənistan isə eyni zamanda buğda idxalınınazalmasını və qiymətlərin artmasını qeyd edir - bu isə onu dahaucuz nəqliyyat modellərinə keçməyə vadar edir.
Dəmir yolu logistik qeyri-müəyyənliyi azaldır və ehtiyatanbarlarına olan tələbatı minimuma endirir. Azərbaycan üçün bu,vergi bazasının böyüməsi və məşğulluğun artması deməkdir;Ermənistan üçün - ərzaq inflyasiyasının təzyiqinin azalması;Qazaxıstan üçünsə - daha bir sabit ixrac kanalı.
Qatar hərəkətə başlayanda maraqlar artıq o qədər dərinləşir ki,prosesi geri çevirmək mümkün olmur. Beləcə, institutlaşmış etimadformalaşır - bəyanatlarla deyil, vaqonların real hərəkəti ilə.
Azərbaycan sadəcə “pəncərə” açmadı, o, “çərçivə və şüşə paket”də quraşdırdı. Onun ərazisindən keçən buğda marşrutu - CənubiQafqazın yeni memarlığının sınağıdır, burada tranzit rasionaliqtisadiyyatın əsasına çevrilir. On beş vaqon, min qırx səkkiz tonyük, marşrut - Böyük Kəsikdən Dalarikə qədər, qarşıda isə yüz otuziki vaqon planı. Bu, təcriddən qarşılıqlı əlaqəyə sistemli keçidingöstəricisidir. Cənubi Qafqaz artıq ayrılıq xətti deyil, əlaqəxəttinə çevrilir - burada Azərbaycan artıq sadəcə iştirakçı deyil,marşrutların dispetçeridir.
Azərbaycan ərazisindən keçən buğda marşrutunun işə düşməsi təkcənəqliyyat hadisəsi deyil - bu, bütün Cənubi Qafqazın iqtisadi vəlogistika xəritəsini yenidən kalibrləşdirən layihədir. Kənardanbaxanda söhbət cəmi 15 vaqon Rusiya buğdasından gedir, amma əslindəbu, region iqtisadiyyatının yeni rasional prinsiplərlə işləməyəbaşladığının sübutudur.
Azərbaycan ilk dəfə siyasi bəyanatı - məhdudiyyətlərin ləğvini -işlək marşruta çevirə bildi. Bu, diplomatik jest deyil, planlışəkildə ölkəni tranzit dövlətinə çevirən iqtisadi strategiyadır.Qatar buğda ilə sərhədi keçəndə artıq söhbət “xoş niyyət”dən deyil,yeni qarşılıqlı asılılıq modelindən gedir.
Azərbaycanın infrastrukturu bu mərhələyə tam hazırdır. 2024-cüildə ölkədən 33 milyon tondan çox yük keçib və bunun əhəmiyyətlihissəsi tranzit axınlarıdır. Bu, sistemin yetkinliyini göstərir:logistika, limanlar, terminallar və rəqəmsal idarəetmə vahidmexanizm kimi işləyir. Bakı limanı 7 milyon tondan artıq yük qəbuledib və konteyner axınını bir ildə onlarla faiz artırıb - regiondabu templə işləyən başqa liman yoxdur.
Azərbaycan çoxdan anlayıb ki, onun üstünlüyü məsafədə deyil,etibarlılıqdadır. Dəniz yolları qeyri-sabit, dağ keçidlərindənavtomobil daşımaları isə hava şəraitindən asılı olduğu bir dünyadadəmir yolunun sabitliyi artıq iqtisadi “valyuta” sayılır. Buna görədə Rusiya–Azərbaycan–Gürcüstan–Ermənistan buğda marşrutu epizoddeyil, ölkənin tranzit siyasətində yeni mərhələninbaşlanğıcıdır.
Ermənistan üçün bu marşrut idxal xərclərini azaltmaq və illərdirasılı olduğu Larsi yolundan çıxaraq proqnozlaşdırılan logistikamodelinə keçmək şansıdır. Ölkə hər il 400–500 min ton buğda idxaledir, demək olar ki, hamısı Rusiyadan. Logistika xərclərinin hər5–10 faizlik azalması istehlakçı üçün hiss olunan real təsiryaradır. Çörək, un və ərzaq artıq hava və siyasət əsirinəçevrilmir.
Qazaxıstan üçünsə bu, yeni bir pəncərədir. 2025-ci ildə onunbuğda ixracı rekord templə artır - illik on milyonlarla ton.Azərbaycan və Gürcüstan üzərindən Ermənistana gedən marşrut artıqsadəcə alternativ deyil, diversifikasiya siyasətinin mühümistiqamətidir. Qazaxıstan bu yolla Qafqaz və Yaxın Şərq bazarlarınaçıxmaq imkanı qazanır - liman sıralarından və siyasi blokadalardanasılı qalmadan.
Bu sxemdə Azərbaycan sadəcə tranzit dəhlizi deyil,marşrutların dispetçeridir. Bu, tam fərqli məntiqdir - sərhədlərdeyil, bağlantılar iqtisadiyyatı. Hər yeni buğda partiyasıölkələr arasında etimadı artırır. Logistikada etimad təkcə şüardeyil, zaman və sürətlə möhkəmlənən müqavilədir.
Dəmir yolu Larsi qarşısında obyektiv üstünlük qazanır: nə növbəvar, nə də fəsillərlə bağlı bağlanmalar. Daşınma vaxtında sabitlikvar, yüklər hava şəraitindən asılı deyil. Avtomobil daşımaları bufonda artıq dünənin xatirəsinə çevrilir. Ermənistanın iqtisadiyyatnaziri açıq şəkildə dedi: “Biz yalnız dəmir yolu ilə tədarüksxeminə keçirik”. Bu bəyanatı iqtisadi asılılığın yeni mərhələsikimi oxumaq olar - lakin bu dəfə rasional, siyasi deyil.
Marşrut iqtisadiyyatının daha bir qatmanı var -institusional. Azərbaycan uzun illər boyu blokadalar vəqarşıdurmaların üstünlük təşkil etdiyi regionda işlək əməkdaşlıqmodelləri yarada biləcəyini göstərir. Ölkələr iqtisadi maraqlarlabağlandıqda, prosesi geri çevirmək mümkünsüz olur. Dəmir yolusadəcə yol çəkmir, qarşılıqlı fayda sistemini formalaşdırır.
Eyni zamanda, Azərbaycan üzərindən yük dövriyyəsinin artmasıtəkcə büdcəyə pul axını demək deyil. Bu, nəqliyyatinfrastrukturunun tam modernləşməsini sürətləndirir: limanlar və“quru terminallar” genişlənir, təmir bazaları böyüyür, yeni işyerləri yaranır. Tranzit artıq təkcə gəlir deyil, texnolojitərəqqinin mühərrikinə çevrilir.
Risklər qalır: gömrük rejimlərindəki fərqlər, bəzi hissələrdədar boğazlar, marşrutun tam rəqəmsallaşdırılması ehtiyacı. Ammabunlar sistemli baryer deyil, texniki məsələdir. İqtisadiyyat artıqgəlir gətirməyə başlayanda belə məsələlərin həlli sadəcə zaman vənizam-intizam məsələsidir.
Uzunmüddətli planda bu marşrut regional siyasətinməntiqini dəyişə bilər. Əgər bu gün buğda Azərbaycanüzərindən Ermənistana gedirsə, sabah bu marşrutla tikintimaterialları, gübrə, metal, texnika da gedə bilər. Tranzit sülhfaktoruna çevrilir: sabit tədarükdən asılı olan ölkələrqarşıdurmada maraqlı olmur.
Azərbaycan üçün bu, strateji qələbədir - coğrafiyanı kapitalaçevirmək. Ölkə artıq təkcə enerji deyil, həm də nəqliyyat mərkəzikimi Şərqlə Qərbi, Şimalla Cənubu birləşdirir. Cənubi Qafqazayrılıq zonası olmaqdan çıxır, əlaqə zonasına çevrilir.
Məhz buna görə buğda qatarı təkcə dəmir yolu hadisəsi deyil. Bu,regionun artıq təhdidlər deyil, fayda dilində danışmağıöyrəndiyinin siqnalıdır. Bu, ideologiyadan üstün gələnpraqmatizmdir. Azərbaycan isə başqalarının yalnız bəyan etdiyi şeyipraktikaya çevirir: dünyanı qatar cədvəlinə salır - burada hərdayanacaq sözlə yox, əməl ilə yazılıb.
