Müasir dünyada təhsilin əsas məqsədlərindən biri hər bir uşağın fərdi xüsusiyyətlərinə, imkanlarına və ehtiyaclarına uyğun keyfiyyətli təhsil almasını təmin etməkdir. Bu baxımdan inklüziv təhsil sistemi — yəni sağlamlıq imkanları məhdud, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan və ya sosial baxımdan həssas qruplardan olan uşaqların ümumi təhsil sisteminə inteqrasiyası — müasir təhsil siyasətinin prioritet istiqamətinə çevrilib.
Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə vurğulayır ki, “İnklüziv təhsil təkcə xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təhsil haqqıdır, bu həm də cəmiyyətin humanist inkişaf göstəricisidir. Çünki inklüzivlik bərabər hüquq və imkan prinsipinin real həyata tətbiqidir.”
Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununun 4-cü maddəsində qeyd olunur ki, dövlət hər bir vətəndaşın fiziki və psixi xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq təhsilə bərabər çıxışını təmin edir. Həmçinin “İnklüziv təhsil haqqında” 2018-ci il tarixli Dövlət Proqramına əsasən, ölkədə inklüziv təhsil sisteminin mərhələli şəkildə genişləndirilməsi nəzərdə tutulub. Lakin təhsil eksperti Lalə Şirinzadə qeyd edir ki, “qanunvericilikdə nəzərdə tutulan prinsiplər praktiki səviyyədə hələ tam reallaşmayıb. Çünki inklüzivlik təkcə fiziki mühitin əlçatanlığı ilə bitmir, bu həm də pedaqoji yanaşmanın dəyişməsi, müəllim hazırlığı və cəmiyyətin qəbul mədəniyyəti ilə bağlıdır.”
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, inklüziv təhsil sistemi güclü olan ölkələrdə sosial inteqrasiya və iqtisadi iştirak səviyyəsi də yüksək olur. Məsələn, Finlandiyada məktəblərin 98%-i fiziki və sosial baxımdan inklüziv təhsil üçün uyğunlaşdırılıb. OECD-nin 2023-cü il hesabatına görə, bu ölkədə xüsusi ehtiyacı olan uşaqların 92%-i ümumi təhsil siniflərində təhsil alır. Kanadada isə 2022-ci ildə inklüziv təhsil üzrə milli strategiya çərçivəsində bütün əyalətlərdə müəllimlər üçün xüsusi “universal dizayn” təlim proqramları tətbiq olunub.
Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə bildirir ki, “Azərbaycan da bu istiqamətdə müəyyən irəliləyişlər əldə edib. Məsələn, 2024-cü ilə olan statistikaya əsasən, ölkədə 400-dən çox ümumtəhsil məktəbi inklüziv təhsil pilot layihələrinə cəlb olunub. Amma bu, ümumi məktəblərin cəmi 10 faizini təşkil edir. Yəni proses başlanıb, amma dayanıqlılıq üçün hələ çox iş görülməlidir.”
BMT-nin Uşaq Fondu (UNICEF)-in 2022-ci il məlumatına görə, dünyada təxminən 240 milyon uşaq xüsusi qayğıya ehtiyac duyur. Onların yalnız 53%-i təhsilə bərabər çıxış imkanına malikdir. Bu göstərici inkişaf etmiş ölkələrdə 90%-ə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə 40%-ə qədər azalır. Lalə Şirinzadə sitat gətirir: “Bu statistika onu göstərir ki, inklüziv təhsil məsələsi təkcə sosial məsələ deyil, həm də iqtisadi inkişafla birbaşa bağlıdır. Çünki təhsildən kənarda qalan hər bir uşaq gələcəkdə əmək bazarından da kənarda qalır.”
Ekspert qeyd edir ki, inklüziv təhsilin effektivliyi üçün üç əsas şərt vacibdir — maddi baza, müəllim hazırlığı və sosial münasibət. O bildirir ki, “Əgər məktəbin rampası varsa, amma müəllim inklüziv pedaqogikanı bilmir, o zaman bu proses yarımçıq qalır. İnklüzivlik sadəcə fiziki deyil, mənəvi mühitin də harmoniyasını tələb edir.”
Dünya Bankının 2023-cü il hesabatında qeyd olunur ki, inklüziv təhsil sisteminə investisiya edən ölkələrdə gələcəkdə sosial xərclər 15%-ə qədər azalır. Çünki təhsildən kənarda qalmayan uşaqlar daha məhsuldar fərdlər kimi formalaşır və dövlətin sosial asılılığını azaldır.
İnklüziv təhsil sahəsində uğurlu modellərdən biri İtaliyaya məxsusdur. 1977-ci ildən bu ölkədə bütün xüsusi məktəblər ləğv edilib və uşaqların hamısı ümumi təhsil sisteminə inteqrasiya olunub. Bu sistemdə həm xüsusi təlim keçmiş köməkçi müəllimlər, həm də valideynlərlə daimi əlaqə mexanizmləri fəaliyyət göstərir. Lalə Şirinzadə bu təcrübəni nümunə gətirərək bildirir: “İtaliyanın modeli göstərir ki, inklüzivlik üçün ayrıca məktəb deyil, birlikdə yaşamaq və birlikdə öyrənmək mədəniyyəti lazımdır. Əsl inkişaf burada başlayır.”
Azərbaycan reallığında isə hələ də bəzi valideynlər inklüziv təhsilə şübhə ilə yanaşır. Onlar düşünürlər ki, sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların sinifdə olması tədris prosesini ləngidir. Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə bu məsələyə belə münasibət bildirir: “Əslində inklüziv siniflər təkcə həmin uşaqlara yox, bütün uşaqlara empatiya, tolerantlıq və sosial məsuliyyət kimi dəyərləri aşılayır. İnklüziv təhsil uşaqlar arasında fərqlilikləri deyil, bərabərliyi önə çəkir.”
Lalə Şirinzadə qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2020-ci il tarixli qərarına əsasən, inklüziv təhsilin təşkili üçün məktəblərdə xüsusi təlim keçmiş psixoloqlar və defektoloqlar fəaliyyət göstərməlidir. Lakin bölgələrdə bu ixtisaslı kadrların çatışmazlığı prosesin keyfiyyətinə təsir edir.”
Ekspert həmçinin təklif edir ki, ali pedaqoji universitetlərdə inklüziv təhsil üzrə ixtisaslaşma genişləndirilməli, müəllimlərin peşəkar hazırlıq proqramlarına bu istiqamət daxil edilməlidir. O bildirir ki, “əgər biz inklüzivliyi sözlə yox, əməl ilə tətbiq etmək istəyiriksə, müəllim hazırlığından başlamalıyıq.”
Sonda təhsil eksperti Lalə Şirinzadə qeyd edir: “İnklüziv təhsil bir mərhələ deyil, bir mədəniyyətdir. Əgər biz hər uşağın təhsil hüququnu bərabər təmin edə bilsək, cəmiyyətin gələcəyi daha ədalətli, savadlı və insani olacaq. XXI əsrin təhsili fərqləri aradan qaldırmaq yox, fərqləri birlikdə inkişaf etdirmək üzərində qurulmalıdır.”
Beləliklə, inklüziv təhsil təkcə xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün deyil, bütün cəmiyyət üçün dəyərdir. O, həm bərabərlik prinsipini reallaşdırır, həm də insan kapitalının davamlı inkişafına xidmət edir. Azərbaycanın bu istiqamətdə atdığı addımlar mühümdür, lakin davamlı və sistemli fəaliyyətlə bu prosesi dünya təcrübəsinə uyğun şəkildə dərinləşdirmək vacibdir.
Bəhman Hüseynli
