Bakı. Trend:
Zəngəzur dəhlizi və ABŞ Prezidenti Donald Trampın təşəbbüsü iləformalaşmaqda olan TRİPP marşrutu Orta Dəhlizin imkanlarınıgenişləndirəcək.
Bu fikri Türkiyənin nəqliyyat naziri Abdulkadir Uraloğlu “Kanal7”yə müsahibəsində bildirib. Onun sözlərinə görə, 43 kilometrlik budəhlizin tikintisinə yaxın zamanda start veriləcək. Marşrut üzrərazılaşma ABŞ-ın təşəbbüsü ilə əldə olunub.
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin potensialından tamistifadə üçün tədbirlərlə yanaşı, nəqliyyat marşrutlarınınşaxələndirilməsi istiqamətində də fəal işlər aparılır. Əsas məqsədAzərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasıarasında yeni birbaşa əlaqənin qurulmasıdır.
“Türkiyə Asiyanı, Avropanı və Afrikanı birləşdirən ən mühümticarət xətti üzərində yerləşir və faktiki olaraq körpü rolunuoynayır. Bu strateji mövqeyimiz çərçivəsində biz artıq Orta Dəhlizivə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu yaratmışıq, indi isə onun tampotensialını üzə çıxarmaq istiqamətində işlər davam edir. Bununlayanaşı, Xəzər üzərindən Azərbaycan və türk dünyası ilə birbaşaəlaqə üçün alternativ Zəngəzur dəhlizi layihələndirilir. Bu dəhlizOrta Dəhlizin buraxılış gücünü əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq”, -deyə nazir vurğulayıb.
Uraloğlu bildirib ki, Türkiyə daxilində uzunluğu 224 kilometrolan dəmir yolu hissəsində işlərə başlanılıb. Bu hissə Qarsı,İğdırı və Dilucunu birləşdirəcək.
“Naxçıvanda da mühüm işlər görüləcək. Azərbaycanda infrastrukturlayihələrinin böyük hissəsi artıq tamamlanıb. Əsas gözləntiErmənistan ərazisindən keçəcək 43 kilometrlik Zəngəzur dəhlizinintikintisinə başlanmasıdır. ABŞ-ın təşəbbüsü ilə bu istiqamətdərazılıq əldə olunub və biz yaxın zamanda işlərin başlanacağınıgözləyirik”, - deyə o əlavə edib.
Türkiyə Nəqliyyat və İnfrastruktur Nazirliyinin əvvəlkiməlumatına görə, Zəngəzur dəhlizinin Türkiyə ərazisindən keçənhissəsinin 2026-cı ilin sonunadək tamamlanması planlaşdırılır. Yenixətt mövcud Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu əvəz etməyəcək, əksinə,onu tamamlayaraq bütün Orta Dəhliz marşrutu üçün yeni perspektivləraçacaq.
Qlobal logistika şahmatında dünya xəritəsi göz önündə dəyişir.Tək bir, monopoliyaya çevrilmiş quru marşruta - Şimal Dəhlizinə -asılılıq dövrü artıq keçmişdə qalır. Bu fonunda Orta Dəhliz(Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu - TBNM) ambisiyalıalternativdən Asiya ilə Avropa arasında ticarətin əsas onurğaxəttinə çevrilir.
Azərbaycan və Türkiyə - iki qardaş dövlət və əsas geo-iqtisadioyunçular - bu prosesdə sadəcə iştirak etmir, onuformalaşdırır.
Türkiyənin nəqliyyat və infrastruktur naziri AbdulkadirUraloğlunun “Kanal 7” efirində səsləndirdiyi bəyanat adi xəbər yox,strateji konsensusun təsdiqidir. Azərbaycanın əsas ərazisi iləNaxçıvan Muxtar Respublikası arasında birbaşa əlaqəni təmin edəcəkZəngəzur dəhlizinin işə düşməsi bütün Orta Dəhlizin keçidqabiliyyətini keyfiyyətcə yeni mərhələyə qaldıracaq çoxlayihəlimultiplikator effekti yaradacaq.
Bu layihənin oyunun qaydalarını necə dəyişdiyini, hansı işlərinartıq yerinə yetirildiyini və onun iqtisadi-geopolitik təsirininnədən ibarət olduğunu isə daha dərindən təhlil etməyə dəyər.
Zəngəzur dəhlizinin əhəmiyyətini dərk etmək üçün onun üzərindəqurulduğu təməli anlamaq lazımdır. Bu təməl Bakı-Tbilisi-Qars (BTQ)dəmir yolu xəttidir. 2017-ci ildə istifadəyə verilən BTQAzərbaycanı, Gürcüstanı və Türkiyəni birbaşa dəmir yolu iləbirləşdirən ilk layihə oldu. O, Xəzər regionunu Anadoluyla, oradanisə Avropa ilə birləşdirdi.
BTQ-nin əsas göstəriciləri belədir: xəttin ümumi uzunluğu 826kilometrdir - bunun 504 kilometri Azərbaycan, 246 kilometriGürcüstan, 76 kilometri isə Türkiyə ərazisindən keçir. Hazırdaillik daşınma gücü təxminən 1 milyon sərnişin və 6,5 milyon ton yüktəşkil edir. Tam modernləşmədən sonra bu göstəricinin 17–20 milyontona çatacağı proqnozlaşdırılır.
BTQ-nin tam potensialının işə salınması istiqamətində işlər fəalşəkildə davam edir. Azərbaycan və Gürcüstan öz ərazilərindəkihissələrin genişləndirilməsinə ciddi sərmayə yatırır. Lakin BTQ-ninbir logistik xüsusiyyəti var - o, Ermənistanı kənarda qoyaraqGürcüstan üzərindən keçir.
Rusiya ərazisindən keçməyən tranzit marşrutlarına qlobaltələbatın kəskin artdığı şəraitdə (bəzi hesablamalara görə, 2022-ciildən bəri Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutuna tələbat 3–4dəfə artıb) təkcə BTQ-nin imkanları artıq yetərli deyil. Logistikaalternativsizliyi sevmir. Alternativ, ehtiyat və qısa məsafəlimarşrutlar lazımdır. Məhz burada səhnəyə Zəngəzur dəhliziçıxır.
Zəngəzur dəhlizi sadəcə “daha bir marşrut” deyil. Bu, tarixiədalətin və iqtisadi məntiqin bərpası layihəsidir - təxminən 30 ilöncə kəsilmiş təbii əlaqənin dirçəldilməsidir. O, Xəzərlə Türkiyəarasında ikinci, daha qısa və daha birbaşa xətt yaradır. NazirUraloğlu tam haqlıdır: bu dəhliz BTQ-ni əvəz etmir, onutamamlayaraq sinerji yaradır.
Layihə üç əsas hissədən ibarətdir.
Birinci hissə - Azərbaycanın materik ərazisi: Horadiz-Ağbəndxətti. Bu, Azərbaycanın erməni işğalından azad edilmiştorpaqlarında həyata keçirdiyi ən böyük tikinti layihəsidir. Buradayeni, gələcəkdə ikixətli olacaq dəmir yoluHoradiz-Cəbrayıl-Zəngilan-Ağbənd istiqamətində çəkilir. Xəttinuzunluğu 110,4 kilometrdir. 2025-ci ilə olan son məlumatlaraəsasən, marşrutun tikintisi yekun mərhələyə daxil olub - torpaqyataqlarının, körpülərin, tunellərin və stansiyaların 85 faizdənçoxu artıq tamamlanıb. Bu, rekord dərəcədə qısa vaxtda görülmüşnəhəng bir işdir.
İkinci hissə - Ermənistan ərazisindən keçən “çatışmayan halqa”.Bu, nazirin vurğuladığı 43 kilometrlik (Meğri bölgəsində yerləşən)hissədir. O, Azərbaycanın Ağbənd stansiyasını Naxçıvanın Ordubadstansiyası və ya sərhəd məntəqəsi ilə birləşdirməlidir. Bu seqmentbütün layihənin “qızıl payı” hesab olunur - onsuz dəhliztamamlanmır. Nazir Uraloğlunun “ABŞ-nin təşəbbüsü ilə buistiqamətdə razılaşma əldə olunub” bəyanatı dönüş nöqtəsidir. Bu,layihəni ləngidən əsas siyasi baryerin aradan qalxdığı anlamınagəlir. Bu hissədə işlərin başlaması bütün marşrutun potensialınıaçacaq.
Üçüncü hissə - Türkiyə seqmenti: Qars-İğdır-Dilucu xətti. Buhissə artıq BTQ-nin əsas qovşaqlarından biri olan Qarsı Naxçıvanlasərhəddəki Dilucu keçid məntəqəsinə bağlayır. Layihə 224kilometrlik yeni dəmir yolunun tikintisini nəzərdə tutur. Nazirbildirib ki, Türkiyə bu istiqamətdə işlərə start verib. Artıqtenderlər keçirilib, tikinti və səfərbərlik işləri davam edir.Layihənin 2026-cı ilin sonuna qədər tamamlanması planı olduqcaiddialı, eyni zamanda realdır və bu, Ankaranın dəhlizə verdiyistrateji prioritetin göstəricisidir.
Bundan əlavə, Naxçıvanda da mühüm işlər görülür. Burada SSRİdövründən qalan mövcud dəmir yolu xəttinin - Ermənistan sərhədindənCulfa və oradan Sədərək stansiyasına qədər olan hissəsininmodernləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Bu, gələcəkdə Zəngəzur dəhliziilə birləşərək bütün türk dünyasını bir logistika sisteminəçevirəcək mühüm həlqədir.
Bu dəhliz niyə iqtisadi və logistik baxımdan bu qədərvacibdir?
Əvvəla, o, Azərbaycanla Türkiyə arasında birbaşa əlaqə yaradır.Hazırda yüklər Azərbaycandan Türkiyəyə (və əks istiqamətdə) yaGürcüstan vasitəsilə BTQ xətti ilə, ya da avtomobil yolu iləGürcüstan və ya İran üzərindən daşınır. Zəngəzur dəhlizi isəbirbaşa, fasiləsiz dəmir yolu əlaqəsini təmin edəcək. Azərbaycan vəTürkiyə liderləri illik ticarət dövriyyəsini 15 milyard dollaraçatdırmaq məqsədi qoyublar. Bu hədəfə sürətli, ucuz və dayanıqlılogistika olmadan çatmaq mümkün deyil. Zəngəzur dəhlizi bu məqsədinhəyata keçirilməsində əsas alət rolunu oynayır.
İkinci mühüm üstünlük məsafə və vaxt qənaətidir. Zəngəzur vəNaxçıvan üzərindən keçən marşrut Tbilisi istiqamətindən dahaqısadır. İlkin hesablamalara görə, Bakıdan Qarsa (və ordan İstanbulvə ya Mersinə) yüklərin daşınması Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə300–350 kilometr daha az məsafə tələb edəcək. Bu, logistikabaxımından 1–2 sutka vaxt və ciddi nəqliyyat xərclərinə qənaətdeməkdir.
Üçüncü üstünlük yeni tranzit potensialıdır. Zəngəzur dəhlizisadəcə +10% əlavə güc deyil, faktiki olaraq ikinci tamhüquqluxəttdir. Ən ehtiyatlı proqnozlara görə, layihənin ilk mərhələsindəZəngəzur dəhlizi Orta Dəhlizin illik buraxılış qabiliyyətinə 5-8milyon ton əlavə edəcək, daha sonra bu göstərici 15 milyon tona vədaha yuxarıya qalxacaq. BTQ-nin planlaşdırılmış 17 milyon tonluqhəcmi ilə birlikdə bu iki xəttin (BTQ + Zəngəzur) ümumi potensialıildə 30-35 milyon ton səviyyəsinə çatacaq. Bu, artıq təkcə ŞimalDəhlizinə deyil, həm də dəniz marşrutlarına real rəqibdeməkdir.
Nəhayət, Zəngəzur dəhlizi türk dünyası ilə birbaşa əlaqəyaradır. Nazir Uraloğlu bunu dəqiq ifadə edib - “bu, Xəzərüzərindən türk dünyası ilə birbaşa əlaqədir”. Mərkəzi Asiyaölkələri - Qazaxıstan və Özbəkistan üçün bu, o deməkdir ki, onlarınyükləri Ələt limanına (Bakıya) çatdıqdan sonra Türkiyə və Avropayaçıxmaq üçün iki yüksək sürətli dəmir yolu alternativinə malikolacaq. Bu isə Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutununetibarlılığını bir neçə dəfə artırır.
Məzkur layihənin geosiyasi əhəmiyyəti azı iqtisadi qədər, bəlkədə daha böyükdür. 2020-ci il 10 noyabr tarixli Üçtərəfli Bəyanatın9-cu bəndinə əsasən, regionda nəqliyyat kommunikasiyalarının, ocümlədən Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan arasında əlaqəninbərpası nəzərdə tutulur. Bu layihənin həyata keçirilməsiuzunmüddətli sülhün təməlidir, çünki iqtisadi qarşılıqlı asılılıqsabitliyin ən güclü təminatıdır.
Zəngəzur dəhlizi həm də enerji və ərzaq təhlükəsizliyibaxımından strateji layihədir. Bu marşrut yalnız konteynerdaşımaları üçün deyil - taxıl, metall, gübrə və gələcəkdə enerjilayihələri üçün zəruri komponentlərin nəqli üçün də istifadəediləcək. O, təkcə logistik deyil, həm də tədarük zəncirlərinidiversifikasiya edərək bütün regionun, o cümlədən Avropanındayanıqlığını artırır.
Nazirin “ABŞ təşəbbüsü” ifadəsi isə yeni mərhələnin siqnalıdır.Bu, Qərbin nəhayət Orta Dəhlizin və onun tərkib hissəsi olanZəngəzur layihəsinin strateji əhəmiyyətini tam dərk etdiyinigöstərir. Beynəlxalq dəstək son siyasi maneələrin aradanqaldırılmasını sürətləndirəcək.
Ən nəhayət, Naxçıvanın illərlə davam edən təcridi sona çatır.Muxtar Respublika onilliklərdir faktiki blokada şəraitində idi vəəlaqə yalnız hava nəqliyyatı və ya İran üzərindən mümkün idi.Zəngəzur dəhlizi bu problemi birdəfəlik həll edəcək, NaxçıvanıAzərbaycanın əsas ərazisinə möhkəm bağlayaraq onu eyni zamandaTürkiyəyə gedən əsas logistika qovşağına çevirəcək.
.. Biz yeni nəqliyyat matrisinin formalaşmasının şahidiyik.Azərbaycan 110 kilometrlik hissənin tikintisini başa çatdırır,Türkiyə isə Naxçıvana qədər uzanan 224 kilometrlik xəttin inşasınıfəal şəkildə həyata keçirir. Bu, aydın mesajdır - biz hazırıq.Nazir Abdulkadir Uraloğlunun açıqlamaları göstərir ki, Ankara vəBakının siyasi iradəsi sarsılmazdır, Ermənistan ərazisindən keçən43 kilometrlik hissə üzrə diplomatik irəliləyiş isə gələcəyə inamyaradır.
Zəngəzur dəhlizi sadəcə dəmir yolu deyil. Bu, bölgələribirləşdirən körpüdür; yeni iqtisadi reallıq yaradır, Azərbaycanınsuverenliyini möhkəmləndirir və Azərbaycan–Türkiyə oxunuAvrasiyanın ticarət mərkəzinə çevirir. Yaxın zamanda başlanmasıgözlənilən işlər Cənubi Qafqaz üçün yeni bir dövrün başlanğıcnöqtəsi olacaq.
