Kredit asılılığı sadəcə borcun olması demək deyil. Bu, bir fərdin mövcud borclarını ödəmək üçün daimi olaraq yeni borclar götürməyə məcbur qaldığı, borclanmanı həyat tərzinin normasına çevirdiyi patoloji bir vəziyyətdir. Mütəxəssislər bunu "patoloji borclanma" və ya "kreditomaniya" adlandırırlar. Asılılıq yaranan zaman insan borcu öz maliyyə probleminin həlli kimi görür, amma əslində bu, problemi daha da dərinləşdirən "çıxılmaz borc çarxı"na düşməkdir. Bu vəziyyətdə borc, ehtiyacları deyil, borc öhdəliklərini qarşılamaq üçün götürülür.
Bu asılılığın yaranmasına səbəb olan amillər çoxşaxəlidir və həm iqtisadi mühit, həm də fərdi psixologiya ilə bağlıdır. Əsas problemlərdən biri fərdlərin gəlir və xərclərini düzgün planlaya bilməməsidir. Çox vaxt insanlar kreditin faiz dərəcəsini, ümumi məbləğini və uzunmüddətli maliyyə yükünü tam qiymətləndirmədən qərar verirlər. "Pulu rahat qazandım, rahat xərcləyərəm" və ya "problemlərimi indi kreditlə həll edərəm, gələn ay maaşdan ödəyərəm" kimi düşüncələr asılılığın başlanğıcıdır. Hesabatlılığın olmaması borcun nəzarətdən çıxmasına yol açır.
Müasir cəmiyyət bizə "indi yaşa, sonra ödə" fəlsəfəsini təlqin edir. Sosial şəbəkələrin təsiri altında insanlar davamlı olaraq öz həyat tərzlərini yüksəltmək, bahalı əşyalar almaq və ya səyahət etmək üçün təzyiq hiss edirlər. Bu "göz qırpımında zənginlik" görüntüsü insanları real gəlirlərindən asılı olmayaraq, kredit hesabına arzuolunan həyat tərzini yaşamağa sövq edir.
Banklar və digər maliyyə qurumları tərəfindən kredit məhsullarının sadələşdirilməsi, xüsusilə iş yeri tələb edilmədən verilən kart kreditlərinin və ya kiçik məbləğli istehlak kreditlərinin yayılması asanlıqla borclanmaya təkan verir. Bu əlçatanlıq, xüsusilə də maliyyə təcrübəsi az olan gənclər arasında riskli davranışları artırır.
Obyektiv səbəblər - iş yerinin itirilməsi, əmək haqqının kəsilməsi, xəstəlik və ya digər təcili xərclər bir çox hallarda insanları mövcud vəziyyəti xilas etmək üçün tək çıxış yolu kimi yeni kredit götürməyə vadar edir.
Kredit asılılığı yalnız fərdin maliyyəsini deyil, bütün həyatını iflic edir və iqtisadiyyata ciddi zərər vurur. Borc yükü altında yaşayan insanlar daimi stress, depressiya və narahatlıq içində olurlar. Bu, təkcə fərdi sağlamlığa deyil, ailə münasibətlərinə də ciddi zərbə vurur. Maddi sıxıntılar ailədaxili mübahisələrin və boşanmaların əsas səbəbinə çevrilir. Hətta bəzi hallarda çıxış yolu tapa bilməyən insanlar ümidsizlikdən riskli davranışlara, o cümlədən oğurluq hallarına (psixoloji əsaslı kliptomaniya) meyilli ola bilirlər.
Gəlirin böyük bir hissəsinin (maliyyəçilər 40%-dən çoxunu riskli hesab edirlər) kredit ödənişlərinə yönəldilməsi fərdi yoxsulluğa sürükləyir. Təcili ehtiyaclar qarşılanmaz qalır, qənaət etmək imkanı itirilir. Kredit tarixçəsinin korlanması isə fərdin gələcəkdə hər hansı bir normal maliyyə məhsuluna (ipoteka, biznes krediti) çıxışını tamamilə bağlayır.
Fərdi borc asılılığının artması bank sektorunda "problemli kreditlərin" (qeyri-işlək aktivlərin) çoxalmasına gətirib çıxarır. Bu, bankların maliyyə dayanıqlığını zəiflədir, onların yeni kredit vermə imkanlarını azaldır və bütövlükdə milli iqtisadiyyatda pul axınlarının zəifləməsinə səbəb olur.
Mövzunu Olaylar.az-a şərh edən iqtisadçı ekspert Eldəniz Əmirov bildirib ki, borclanma anlayışı ümumilikdə iki istiqamətdə nəzərdən keçirilə bilər: adi borclanma və kredit asılılığı: "Adi borclanma - müəyyən planlı tələbatlar əsasında həyata keçirilən borclanmadır. Məsələn, ev, mənzil, avtomobil, müxtəlif əşyalar və ya biznes məqsədləri üçün kredit götürülür. Yəni bu, planlı və nəzarət olunan bir maliyyə qərarıdır.
Kredit asılılığı isə tam fərqli bir vəziyyətdir. Burada şəxs bir krediti digəri ilə bağlayır, borc bitməmiş yeni kredit götürür və bu proses silsilə hal alır. Nəticədə fərd və ya ailə davamlı şəkildə kredit asılılığı vəziyyətində yaşayır - yəni maliyyə ehtiyaclarını öz gəlirləri hesabına qarşılayabilmir, daima borclanmağa məcbur qalır. Buna görə də kredit asılılığını "davamlı və nəzarətsiz borclanma" kimi xarakterizə etmək olar".
Ekspert əlavə edib ki, bu vəziyyətin səbəblərini iki kateqoriyaya bölmək mümkündür: obyektiv və subyektiv səbəblər:
"Obyektiv səbəblər o zaman yaranır ki, insanın gəliri tələbatlarını qarşılamır, xərclər qaçılmaz xarakter daşıyır. Məsələn, tibbi zərurət, təcili ailə məsuliyyətləri və ya digər vacib hallarda borclanma labüd olur. Lakin bu hallar nisbətən az rast gəlinir.
Subyektiv səbəblər isə daha geniş yayılmışdır. Buraya əsasən şəxsin tələbatlarını, istəklərini və arzularını idarə edə bilməməsi daxildir. Obrazlı desək, "arzular və imkanlar tutuşmur". İnsan maliyyə savadlılığına malik olmadıqda, qənaət etmə bacarıqları zəif olduqda və ya başqaları ilə rəqabət hissinə qapıldıqda ("onda var, məndə də olsun" düşüncəsi) tədricən kredit asılılığına düçar olur. Nəticədə fərdin borclanması təkcə onun şəxsi problemi kimi qalmır, ölkə iqtisadiyyatı üçün də mənfi təsirlər yaradır. Belə hallarda əsasən istehlak kreditləri ön plana çıxır. Hazırda ölkəmizdə də kredit portfelində istehlak kreditlərinin çəkisi biznes kreditləri ilə müqayisədə daha yüksəkdir. Bu, arzuolunan hal deyil, çünki problemli kreditlərin həcminin artmasına gətirib çıxarır".
İqtisadçı vurğulayıb ki, problemli kreditlər arasında istehlak kreditlərinin xüsusi çəkisinin artması o deməkdir ki, fərdi arzular və nəzarətsiz borclanma nəticədə bank sektorunda riskləri çoxaldır. Sadə desək: əgər bir və ya bir neçə nəfərin banka borcu varsa, bu, həmin şəxslərin problemidir. Amma minlərlə insanın eyni banka borcu varsa, artıq bu, bankın problemidir. Belə hallar çoxaldıqda isə məsələ ümumi bank sektorunun probleminə çevrilir.
"Kredit asılılığının azaldılması istiqamətində Mərkəzi Bankın rolu xüsusi vurğulanmalıdır. Mərkəzi Bank son illərdə problemli kreditlərin həcminin azaldılması üçün sistemli tədbirlər həyata keçirib. Bir neçə il əvvəl ölkədə problemli kreditlərin həcmi 1,6 milyard manat təşkil edirdisə, bu gün artıq həmin rəqəm bir neçə yüz milyon manat səviyyəsinə enib. Bu da kredit portfelinin ümumi həcmi ilə müqayisədə böyük göstərici sayılmır.
Bununla yanaşı, istehlak kreditlərinin və kredit kartlarının nəzarətsiz şəkildə paylanmasının qarşısını almaq üçün Mərkəzi Bank kreditləşmə şərtlərini sərtləşdirib. Bu tədbirlər nəticəsində yaxın bir il ərzində kredit portfelində problemli kreditlərin payının daha da azalacağı gözlənilir", - deyə ekspert əlavə edib.
E. Əmirov bildirib ki, kredit asılılığının aradan qaldırılması üçün həm dövlət orqanlarının nəzarəti, həm də vətəndaşların şəxsi maliyyə intizamı vacibdir. Hər bir fərd öz arzuları ilə imkanları arasında real balans yaratmalı, maliyyə savadlılığını artırmalı və borclanmanı yalnız planlı, məqsədyönlü şəkildə həyata keçirməlidir.
Kreditlər inkişaf üçün güclü bir alətdir, lakin məsuliyyətsiz istifadə edildikdə, həyatı məhv edən bir yükə çevrilir. Kredit asılılığı ilə mübarizə təkcə borcalanların fərdi cəhdləri deyil, bütövlükdə cəmiyyətin, maliyyə institutlarının və tənzimləyici orqanların birgə məsuliyyətidir. Sağlam maliyyə gələcəyi hər kəsin məsuliyyətli borc alma və borc vermə vərdişləri ilə mümkündür.
Sevda Dəniz
