Bakı. Trend:
Beynəlxalq siyasətdə ilk baxışdan dar və ixtisaslaşmış görünənhadisələr olur - ekspertlərin, məmurların toplaşdığı görüşlər,proqnozların və hesabatların mübadiləsi. Amma məhz belə hadisələrdövlətlərin təhlükəsizliyinin uzunmüddətli parametrlərinimüəyyənləşdirir, ittifaqların konturlarını formalaşdırır vədünyanın yeni çağırışlara nə dərəcədə hazır olduğunu göstərir. BakıTəhlükəsizlik Forumu bunun ən bariz nümunəsidir.
Forum o vaxt yarandı ki, artıq mövcud risklərin idarə olunmasımexanizmləri işləmirdi. XX əsrdə qurulmuş institutlar XXI əsrintəhdidlərinin öhdəsindən gələ bilmir. Kibertəhlükələr enerjisistemlərini iflic edir, narkotik ticarəti terrorizmi qidalandırır,miqrasiya axınları sərhədləri aşındırır, ekoloji fəlakətlər isəyeni qeyri-sabitlik ocaqları yaradır.
Bu səbəbdən Bakı Forumu adi protokol tədbiri kimiqiymətləndirilə bilməz. Bu, diplomatik salonlarda uzun-uzadı vənəticəsiz danışıqlar deyil, təhlükəsizlik, kəşfiyyat vəhüquq-mühafizə sahəsində çalışan mütəxəssislərin konkretmexanizmləri müzakirə etdiyi platformadır - birgə təlimlərdəntutmuş kibertəhlükələrlə bağlı məlumat mübadiləsinə qədər. Forumunözəlliyi də ondadır ki, burada praktiki təhlükəsizlik arxitekturasıdoğulur, sadəcə bəyanatlar səslənmir.
Bu gün dünya sistemli qeyri-sabitlik mərhələsindən keçir: hərbixərclər artır, məcburi köçkünlərin sayı rekord həddə çatıb,transmilli təhdidlər - kibercinayətkarlıqdan tutmuş qanunsuzmiqrasiyaya qədər - güclənir. Belə şəraitdə lokal təşəbbüslərstrateji miqyas qazanır. Onlar ya konstruktiv əməkdaşlığınepisentrinə çevrilir, ya da reallığa təsir etməyən ritual olaraqqalır. Bakı Forumu açıq şəkildə birinci variantı hədəfləyir.
Əsas məna sadədir: forum məqsəd yox, koordinasiya alətidir. Onunmissiyası kəşfiyyat məlumatlarının paylaşılması, praktikitədbirlərin işlənməsi, kritik infrastruktur, sərhədlər vəvətəndaşlar üçün risklərin azaldılmasıdır. Uğur isə zallarınnitqləri ilə deyil, birgə məlumat bazalarının yaradılması,təlimlərin keçirilməsi, cinayətkar şəbəkələr haqqında operativməlumat mübadiləsi və koordinasiya institutlarının qurulması iləölçülür.
Forumun əhəmiyyətini gücləndirən amil qlobal geosiyasi fonudur.Dünyada hərbi xərclər trilyonlarla dollar həcmində rekordgöstəricilərə çatıb, bu isə dövlətlərin prioritetlərinin gücamilinə yönəldiyini göstərir. Bu tendensiya nəzarətsizinsidentlərin və qarşıdurma strategiyalarının ehtimalını artırır.Məcburi köçkünlərin miqyası da diqqətçəkicidir: təkcə 2024-cü ildə120 milyondan çox insan qaçqın və ya köçkün vəziyyətinə düşüb. Bu,qonşu ölkələr üçün yük yaradır, qanunsuz miqrasiyanı stimullaşdırırvə cinayətkar şəbəkələrin fəaliyyətini gücləndirir. Kibertəhlükələrisə iqtisadi faktor əlavə edir: illik zərər trilyon dollarlarlaölçülür, bir iri insidentin dövlət və ya korporasiya üçün ortaxərci milyonlarla dəyərindədir.
Bakı Forumunda müzakirə edilən yeni təhdidlər artıq ənənəvitəhlükəsizlik çərçivələrindən kənara çıxır. Narkotik ticarəticinayətkar və terrorçu strukturları qidalandıran qlobal təhlükəolaraq qalır və onun marşrutları getdikcə Avrasiyanın nəqliyyatdəhlizləri ilə kəsişir. Kibertəhlükələr energetika, səhiyyə vəmaliyyə sistemlərini iflic edir, zəif koordinasiya isə fəsadlarıdaha da böyüdür. Terrorizm və hibrid təhdidlər təbliğat,kiberkəşfiyyat və qanunsuz maliyyə şəbəkələrini birləşdirərəkmüxtəlif ölkələrin xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşlığını tələbedir. Kütləvi miqrasiya və sərhəd təhlükəsizliyi də mənzərəyə əlavəolunur, çünki qanunsuz marşrutlar insan və silah qaçaqmalçılığı iləsıx bağlıdır.
Bakı Təhlükəsizlik Forumu sadəcə ritual deyil, gələcəyinalətidir. O, bəyanatlar yox, real əməkdaşlıq mexanizmləri təqdimedir. Bu mexanizmlər olmadan dövlətlər qlobal qeyri-sabitliyingirovuna çevrilə bilər. Elə buna görə də Forumun əhəmiyyətiregional çərçivələri aşaraq qlobal təhlükəsizlik arxitekturasınınmühüm faktoruna çevrilir.
Azərbaycan "Şimal–Cənub" və "Qərb–Şərq" kimi mühüm tranzitdəhlizlərinin kəsişməsində yerləşməklə yanaşı, Cənub Qaz Dəhlizinində ayrılmaz hissəsidir. Bu amil ölkəni yalnız enerji yox, həm dəlogistika və informasiya qovşağına çevirir. Tranzit marşrutlarınınsabitliyində maraqlı olan dövlətlər üçün Bakı təbii dialoq meydanırolunu oynayır: burada iqtisadi maraqlar, nəqliyyat infrastrukturuvə əldə olunan razılaşmaları sürətlə praktikaya keçirməyə imkanverən siyasi iradə kəsişir.
Bakı Forumu ənənəvi olaraq xüsusi xidmət orqanlarının,təhlükəsizlik strukturlarının və sahə üzrə ekspertlərin iştirakıilə keçirilir - yəni təhdidlərin qarşısının alınmasına birbaşacavabdeh institutların. Bu formatın unikallığı ondadır ki, bir masaətrafında yalnız diplomatlar deyil, təhlükəsizlik operatorları daəyləşir, bu isə təkcə bəyanatlar deyil, həm də operativ qərarlarınqəbulunu mümkün edir. 2025-ci ildə format institusional baxımdandaha da möhkəmləndi, bu isə peşəkar iştirakçı dairəsiningenişlənməsi və tematik işçi mexanizmlərin güclənməsində özünügöstərdi.
Forumun gündəliyi praktiki yönümlüdür: söhbət ümumibəyanatlardan deyil, konkret mexanizmlərdən gedir - birgə təlimlər,kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsi, kiberinsidentlərin monitorinqiüçün vahid texniki platformanın yaradılması və siyasi iradə iləinzibati imkan olduqda dərhal tətbiq oluna biləcək digər alətlər.Belə yanaşma yalnız o halda effektivdir ki, dövlətlər razılaşmalarıişçi prosedurlara çevirib onların icrasını resurslarla dəstəkləməyəhazır olsun.
Əsas təşəbbüslərdən biri kibertəhlükələrlə bağlı məlumatmübadiləsi üçün beynəlxalq platformanın yaradılmasıdır. Təklifinmahiyyəti region üzrə əməliyyat sistemi formalaşdırmaqdır -komprometasiya indikatorlarının, yeni həssaslıqlar barədəsiqnalların və kritik infrastruktur hədəflərinə edilən hücumlarlabağlı taktiki-texniki məlumatların mübadiləsi üçün. Bu vacibdir,çünki bir çox dövlət qurumları və özəl operatorlar insidentivaxtında aşkar edib lokallaşdırmaq imkanına malik deyil; operativməlumat mübadiləsi hücumun yayılmasını bloklamağa, yeniləmələrisinxronlaşdırmağa və iqtisadi itkiləri minimuma endirməyə imkanverir. Texniki baxımdan platforma standartlaşdırılmış API-lər,qorunan rabitə kanalları və paylanmış məlumat mərkəzlərinə əsaslanabilər; təşkilati baxımdan isə ikitərəfli və çoxtərəfli sazişlər,aydın müəyyən edilmiş rejimlər və özəl sektor üçün qaydalarüzərində qurula bilər.
Digər praktik addım xüsusi xidmət və hüquq-mühafizə orqanlarınınmüntəzəm birgə təlimləridir. Burada söhbət terror aktlarının,genişmiqyaslı kiberhücumların, hibrid əməliyyatların və kütləvimiqrasiya ilə bağlı böhranların ssenarilərinin modelləşdirildiyiplanlı məşqlərdən gedir. Bu təlimlər prosedurların uyğunluğunuartırır, birgə reaksiyanın və koordinasiyanın protokollarınısınamağa imkan verir; praktiki nəticə isə real fövqəladə vəziyyətdəreaksiyanın sürətlənməsi və səhv qərarların azalmasıdır. Bunun üçünillik təlim qrafikinin hazırlanması, lider ölkələrin rotasiyası,özəl sektorun və beynəlxalq institutların müşahidəçi və ekspertqismində cəlbi tələb olunur.
Daha bir mühüm təşəbbüs beynəlxalq terrorçu şəbəkələr üzrə vahidməlumat bazasının yaradılmasıdır. Bu baza maliyyə axınları, hərəkətmarşrutları, texnoloji vasitələr və terror fəaliyyətində iştirakedən şəxslər barədə kəşfiyyat məlumatlarını mərkəzləşdirməlidir.Terror şəbəkələri paylanmış sistemlər kimi fəaliyyət göstərir;yalnız fraqmentar məlumatların birləşdirilməsi bütöv mənzərənigörməyə, şəbəkələrin aşkarlanması və maliyyələşmənin qarşısınınalınması imkanlarını artırmağa imkan verir. Belə baza qorunanolmalı, giriş hüquqları dəqiq bölüşdürülməli, məlumat istifadəsiüzrə audit mexanizmləri və səlahiyyətli qurumlar arasında qanunimübadilə prosedurları ilə təmin edilməlidir.
Nəhayət, transmilli cinayətkarlıq və qanunsuz miqrasiya iləmübarizə mexanizmləri təklif olunur: sərhəd xidmətlərininkoordinasiyası, şübhəli marşrutlar barədə məlumat mübadiləsi, birgəəməliyyat tədbirləri və ekstradisiya, geri qaytarma proseslərinəhüquqi dəstək. Çünki miqrasiya ilə qaçaqmalçılıq bir-birinəbağlıdır, onların həlli isə təhlükəsizlik tədbirləri ilə humanitaryanaşmaların sinxronlaşdırılmasını tələb edir ki, ən həssas qruplarüçün yeni risklər yaranmasın. Praktiki baxımdan bu, regionalhökumətlərarası işçi qruplarının yaradılmasını, sərhəd qüvvələrininhazırlanmasını, birgə əməliyyatların keçirilməsini və hərəkətlərinmonitorinqi üçün inteqrasiya olunmuş sistemlərin tətbiqini nəzərdətutur.
Azərbaycan getdikcə daha fəal şəkildə regional təşəbbüslərinmüəllifi kimi çıxış edir. Ölkə coğrafi mövqeyindən və diplomatikimkanlarından istifadə edərək nəqliyyat, enerji və təhlükəsizliksahələrində layihələri irəli sürməyə çalışır. Bu strategiya təkcəBakının regional liderliyini gücləndirmir, həm də onun etibarlıtərəfdaş və məsuliyyətli oyunçu kimi reputasiyasınımöhkəmləndirir.
Enerji amili strateji rıçaq rolunu oynayır. Son illərdəAzərbaycanın Avropaya qaz tədarükü əhəmiyyətli dərəcədə artıb.2024-cü ildə ixrac həcmi təxminən on iki–on üç milyard kubmetrsəviyyəsinə çatıb ki, bu da rəsmi məlumatlar və bəyanatlarlatəsdiqlənir. Azərbaycan üçün bu, sadəcə iqtisadi nəticə deyil, həmdə siyasi alətdir: Aİ ilə əlaqələrin gücləndirilməsi, Avropanınenerji xəritəsinin genişlənməsi və yeni təsir zonalarınınformalaşması. Eyni zamanda enerji və nəqliyyat infrastrukturu millitəhlükəsizliyin elementi kimi çıxış edir, çünki onların müdafiəsibeynəlxalq səviyyədə koordinasiya tələb edir. Boru kəmərlərininkibertəhlükəsizliyi, diversiyaların qarşısının alınması, logistikamarşrutlarının dayanıqlılığı - bütün bunlar təbii olaraq beynəlxalqforumların, o cümlədən kəşfiyyat və təhlükəsizlik sahəsindəmüzakirələrin gündəliyinə daxildir.
Başqa bir istiqamət vasitəçilik diplomatiyasıdır. Azərbaycanregional münaqişələr və mübahisəli məsələlər üzrə dialoqplatforması rolunu oynamaq bacarığını nümayiş etdirir. Danışıqlarıntəşkili təcrübəsi, vasitəçi qismində çıxış etməyə hazırlıq ölkəninstatusunu yüksəldir və Bakını kəşfiyyat strukturları vətəhlükəsizlik orqanlarının iştirak etdiyi forumların təbii evsahibinə çevirir.
Lakin risklər də nəzərə alınmalıdır. Azərbaycanın imkanlarıməhdudiyyətsiz deyil. Belə platformaların effektivliyi üç əsasfaktordan asılıdır: böyük oyunçuların həssas məlumatları paylaşmaqistəyi, ciddi fikir ayrılıqları olan ölkələr arasında etimadsəviyyəsi və məlumatların qorunmasını təmin edən hüquqi və texnikimexanizmlərin mövcudluğu. Bu şərtlər təmin olunmazsa, təşəbbüssadəcə bəyanat səviyyəsində qalmaq riski daşıyır.
Təşəbbüslərin effektivliyini qiymətləndirmək üçün konkret vəölçülə bilən göstəricilərə əsaslanmaq vacibdir. Əsas KPI-lardanbiri kiberinsidentlərə cavabvermə müddətidir, saatlarla ifadəolunur: məqsəd - platforma istifadəyə verildikdən sonrakı bir ilərzində orta reaksiya müddətini 50% azaltmaqdır. Digər mühümgöstərici isə transsərhəd insidentlərin qarşısının uğurlaalınmasıdır: birgə təlimlərin ilk seriyasından bir il sonraeffektivliyin 30–40% artacağı gözlənilir.
Daha bir meyar - vahid bazada toplanan birgə əməliyyatməlumatlarının həcmi, xüsusən təkrarlanmayan xəbərdarlıqların sayıilə ölçülür. Burada yalnız artım dinamikası deyil, həm dəməlumatların keyfiyyəti əsasdır. Eyni zamanda razılaşdırılmışmarşrutlar üzrə qaçaqmalçılıq əməliyyatlarının sayının azalmasıxüsusi qeyd olunur: bu göstərici həm ələ keçirilən malların tonajı,həm də qarşısı alınan uçuşlar və ya transfer reysləri ilə ölçülür.Az əhəmiyyətli olmayan digər göstərici isə ikitərəfli və çoxtərəfliəməkdaşlıq memorandumu imzalayan ölkə və təşkilatların sayıdır. Buisə siyasi legitimlik və tərəfdaşlıq şəbəkəsinin genişlənməsideməkdir.
Azərbaycanın regional və beynəlxalq təhlükəsizliyinmöhkəmləndirilməsindəki rolu konkret faktlarla təsdiqlənir. Əvvəla,bu, Avropaya qaz tədarükünün artımı və enerji şəbəkələrinəinteqrasiyadır ki, bu da ölkəni Avropanın enerji təhlükəsizliyiüçün dəyərli tərəfdaşa çevirir. 2024-cü il üzrə beynəlxalqrazılaşmalar ixracın artdığını rəsmi mənbələrlə təsdiq edib.
Az əhəmiyyətli olmayan digər istiqamət forum formatınıninstitusional gücləndirilməsi və genişlənməsidir: rəsmi proqramlarvə materiallar daimi strukturların yaradılmasına və iştirakçıdairəsinin genişlənməsinə - xüsusi xidmət orqanlarından tutmuş sahəüzrə ekspertlərə qədər - sübut kimi çıxış edir. 2025-ci il üzrətədbirlər və formatın inkişaf dinamikası da bunu təsdiqləyir.
Forumun praktiki yönümlülüyü konkret texnoloji və əməliyyathəllərinin müzakirəsində ifadə olunur: kiberindikatorlarınmübadiləsi üçün platformalardan tutmuş birgə təlim formatlarınınrazılaşdırılmasına qədər. Bu, sadəcə bəyanatlar deyil,layihələndirmə mərhələsində olan real işçi təşəbbüslərdir.
Bakı Təhlükəsizlik Forumu beynəlxalq səviyyəli əhəmiyyətli vəçevik platformaya çevrilmək üçün bütün ilkin şərtlərə malikdir.Onun güclü tərəfləri strateji coğrafiyası, praktiki gündəliyi vəsahəvi strukturların prosesə cəlbinə hazırlığıdır. Lakin gələcəkuğur tərəfdaşların siyasi iradəsindən, qarşılıqlı etimadsəviyyəsindən, həmçinin texnoloji və hüquqi bazanın mövcudluğundanasılıdır.
Praktiki tövsiyələr üç əsas addıma endirilə bilər: formatıninstitusional rəsmiləşdirilməsi, texniki və təşkilatiinteqrasiyanın, habelə məlumat mübadiləsinin hüquqi qorunmasınıntəmin olunması; özəl sektorun cəlb edilməsi; həmçinin effektivlikmetrikalarının tətbiqi və mütəmadi yoxlanışı. Bu, ritorikadan əmələkeçidi təmin edən və forumu sadəcə görüş meydanından realtəhlükəsizlik alətinə çevirən yoldur.
