Asif Ata türkçülük ideyasına sırf etnik və siyasi müstəvidə yox, mənəvi-fəlsəfi məna daşıyan böyük bir dəyər kimi baxırdı. Onun düşüncəsində Türkçülük millətçiliyin dar çərçivəsindən kənara çıxaraq həm milli, həm də bəşəri bir anlam qazanır.
Asif Ata üçün Türkçülük – mənəvi ləyaqət demək idi. O yazırdı: “Mən türk mərdliyinin, bütövlüyünün mənəvi möcüzəsinə inanıram: müasir dünyanın itirdiyi mənəvi ləyaqətə güvənirəm. Türk ruhu çatışmır dünyada.” Bu sözlərdən aydın olur ki, filosofun nəzərində türk ruhu dünyanın ehtiyac duyduğu mənəvi dayaqlardan biridir. Yəni Türkçülük sadəcə milli kimlik deyil, həm də insanlığa lazım olan mənəvi bütövlüyün ifadəsidir.
Onun fikirlərində Vətən anlayışı da türkçülük düşüncəsinin təməlində dayanır. Ata deyirdi: “Vətən – ruhun gördüyü, ruhun sevdiyi, ruhun inandığı. Torpağın Ali Mənası, Tarixin Ali Mənası, Mütləqin yaxınlığıdır.” Bu yanaşma göstərir ki, vətən yalnız coğrafi məkan deyil, mənəvi dayaqdır. İnsan ruhunun gücü və tarixin ali mənası məhz vətəndə cəmlənir.
Türksüz və vətənsiz yaşamağın mümkünsüzlüyünü də o belə ifadə etmişdi: “Doğulduğun yer sənə doğma deyilsə, doğmalar sənə doğma deyilsə – vətənsizsən! Vətənsiz yaşamaq olmaz! Vətəni axtar – tap, tapmasan – yarat.” Bu fikir Asif Atanın türkçülüyə yanaşmasının mahiyyətini açır: vətən və millət insana verilməklə bitmir, insan özü də onları yaratmağa, dəyərləndirməyə borcludur.
Asif Ata türkün missiyasını isə bəşəri miqyasda görürdü. Onun inamına görə, türklərin dünyadakı vəzifəsi təkcə milli varlığı qorumaq deyil, həm də insanlığı ucaldacaq mənəvi sistem formalaşdırmaqdır. Bu baxımdan Türkçülük təkcə milli kimliyin deyil, həm də ümumbəşəri dəyərlərin daşıyıcısı sayılırdı.
Beləliklə, Asif Atanın Türkçülük anlayışı üç əsas istiqamətdə ümumiləşir:
Mənəvi ləyaqət – türkün böyüklüyü onun mənəviyyatındadır.
Vətən ideyası – vətən torpaqdan çox ruhun dayanağıdır.
Bəşəri missiya – Türkçülük insanlığı ucaldan bir yol olmalıdır.
Bu fikirlərdən aydın görünür ki, Asif Ata Türkçülüyü yalnız milli kimlik deyil, həm də bütün bəşəriyyət üçün mənəvi çıxış yolu kimi qiymətləndirir.
Düzgün Atalı
